برچسب‌دهی نحوی خرده‌جملۀ متممی در زبان فارسی

. مقدمه

ساخت خرده­جمله^[1] به‌عنوان یکی از مباحث بسیار چالش­برانگیز در حوزۀ نحو همواره مورد توجه زبان­شناسان واقع گردیده و تحلیل‍های متنوعی برای این ساخت ارائه شده است. ساخت خرده­جمله به ساخت­هایی اطلاق می­شود که در آن بدون وجود زمان رابطه­ای گزاره­ای میان فاعل و محمول برقرار می­شود (Carreira et al., 2017: 384). به‌طور کلی سه رویکرد اساسی تحت عنوان نظریۀ خرده­جمله،^[2]  نظریۀ محمول­سازی^[3] و نظریۀ محمول مرکب[4] در ارتباط با ساخت خرده­جمله مطرح می‍شود که در خصوص این ساخت در زبان فارسی، براساس استدلال­های مختلف از نظریۀ خرده­جمله حمایت می­شود[5] (خمسه عشری و همکاران، 1402). ایدۀ اصلی نظریۀ خرده­جمله در نظر گرفتن ساخت شبه­بندی برای ساخت خرده­جمله است. طرفداران نظریۀ خرده­جمله توالی صورت‍های زنجیرۀ [NP XP] مشابه عبارت [John silly] در نمونۀ (1) را به‌عنوان سازه‍ا‍ی مستقل تحت عنوان ساخت خرده­جمله مطرح می‌نمایند.

(1) a. I consider [SC John silly]].

مطابق دیدگاه خرده­جمله فعل بند پایه به‌جای اعطای دو نقش معنایی به دو موضوع [John] و [silly] به کل زنجیرۀ [John silly] نقش معنایی گزاره­ای^[6] اعطا می­نماید (Chomsky 1986a:71). از طرفداران این نظریه می­توان به استوول[7] (1981)، ردفورد (1988)، چامسکی (1981, 1986b)، بوورز[8] (1993, 2002)، آرتس[9] (1992)، هاکسترا[10] (1992) و دن دیکن[11] (2006) اشاره نمود.

در پژوهش حاضر به پیروی از نظریۀ خرده­جمله و با پذیرش سازۀ درون قلاب در نمونۀ (2) به‌عنوان سازۀ مستقل تلاش می شود تا ماهیت برچسب نحوی این سازه تعیین گردد.

2. مریم ]سارا را باهوش[ می­داند.

زبان­شناسانی که ساخت خرده­جمله را به‌عنوان سازه­ای مستقل می­پذیرند، عقاید متفاوتی را در مورد وضعیت مقوله و ساختار درونی خرده­جمله مطرح می­نمایند.سازۀ درون قلاب در نمونۀ (2) از طرفی فاقد زمان، تصریف و فعل است و از طرف دیگر، میان فاعل «سارا» و محمول «باهوش» رابطه­ای گزاره­ای وجود دارد و زنجیرۀ مورد بحث رفتاری مشابه بند از خود بروز نشان می­دهد. ­مقالۀ حاضر در صدد یافتن پاسخ به این پرسش است که تحلیل ساخت خرده­جمله براساس کدام یک از مقولات نحوی بهینه‌تر و کمینه­تر است.

 در جستار حاضر ابتدا تأثیر­گذارترین پیشنهادات مربوط به ماهیت مقولۀ سازۀ خرده­جمله به‌عنوان فرافکن واژگانی (Stowell,  1981;Contreras, 1987)، گروه زمان ( Alhorais, 2013 ; Asada, 2012)، گروه­تصریف( Hornstein and Lightfoot, 1987; Aarts, 1992; Staudinger, 1997) ، گروه­ اسناد ( Bowers, 1993 ; Balazs, 2012 )، گروه ­مطابقه Haegeman, 1994 ; Guéron and Hoekstra, 1995))، گروه­ متمم­نما ( Kitagawa, 1985 ; Starke, 1995) و بند مرکب (Rafel, 2001) مورد نقد و بررسی قرار می­گیرد. پس از آن با معرفی الگوریتم برچسب­دهی[12] چامسکی (2013, 2015) تلاش می‍شود تا تحلیلی کمینه و کارآمد از ساختار درونی خرده­جملۀ متممی در زبان فارسی ارائه گردد. الگوریتم برچسب­دهی «یک مورد خاص از جستجوی کمینه^[13] است» که هستۀ H را درون حوزۀ جستجوی خود بررسی می­کند (Chomsky, 2015: 4). براساس نظریۀ برچسب­دهی برون مرکزی ساختار گروهی، عناصر نحوی باید برچسب­گذاری شوند تا به خوانش کامل در سطح رابط دست یابیم؛ لذا بررسی ماهیت مقولۀ سازۀ خرده‌جمله حائز اهمیت است. هر عنصر نحوی برای اینکه در سطح رابط تفسیر شود، باید نوع مقولۀ عنصر­نحوی آن مشخص گردد. بنابراین، اگر عنصر­نحوی بدون برچسب منفرد در سطح رابط ظاهر شود، اصل خوانش کامل[14] نقض می‍گردد (Epstein, Kitahara & Seely, 2014: 3). از آنجا که هر عنصر نحوی باید برچسب­گذاری شود تا اشتقاق نحوی فرو نریزد. پس سؤال مهمی که در این پژوهش با آن مواجه هستیم این است که برچسب نحوی ساخت خرده­جملۀ متممی چیست. براساس آنچه چامسکی تحت عنوان عملیات ادغام آزاد^[15] مطرح می‍نماید، مشخصه­های­ نحوی منجر به حرکت نحوی نمی­گردد و «فرافکن»^[16] از عملیات ادغام مجزا است. فرافکن از الگوریتم برچسب­دهی منتج می‌شود که برچسب عناصر نحوی حاصل از فرایند ادغام را مشخص می­کند. در چند سال اخیر زبان­شناسان بسیاری تلاش نموده­اند تا در چارچوب الگوریتم برچسب­دهی چامسکی ساختارهای زبانی و به‌ویژه ساخت بحث­برانگیز خرده­جمله را در زبان­های مختلف به شیوه­ای کمینه­تر و دقیق­تر تحلیل کنند
(Yang & Lee, 2021 Yoon, 2020; Chen & Wang, 2020; Sibaldo, 2022; López et al., 2019; ). به این ترتیب، الگوریتم برچسب‌دهی چامسکی ابزار ارزشمندی را برای تجزیه و تحلیل ساختار جملات در زبان‌های مختلف در خدمت زبان‍شناسان قرار داده است. این ابزار می­تواند تمایزات ماهیت مقولۀ ساخت خرده­جمله را در زبان­های مختلف به خوبی تبیین نماید. در ادامه پس از نقد و بررسی پیشنهاد­های مختلف پیرامون مقولۀ نحوی سازۀ خرده­جمله، با بررسی سازۀ مذکور در زبان فارسی براساس الگوریتم برچسب‍دهی چامسکی (2013, 2015) تلاش می‌کنیم تا تحلیلی اصولی و کارآمد از ماهیت مقولۀ ساخت خرده­جملۀ متممی در زبان فارسی ارائه دهیم.

 

2. رویکردهای مختلف دربارۀ مقولۀ نحوی خرده جمله

براساس اصل درون مرکزی بودن[17] که زیربنای نظریۀ ایکس­تیره است، هر سازه­ای باید دارای یک هسته باشد که مقولۀ گروه نحوی را نشان می­دهد. بر مبنای این اصل و نظریاتی که از این اصل پیروی می­کنند ساخت خرده­جمله از طریق هسته فرافکن می­شود. بنابراین، براساس این اصل مشخصه­های نحوی هسته تعیین­کنندۀ ماهیت مقولۀ فرافکن بیشینه است. در این میان در خصوص ساخت خرده­جمله، برخی از زبانشناسان نظیر استوول (1981) و ماتوشانسکی[18] (2019) این ساخت را بر مبنای هستۀ واژگانی فرافکن می­نمایند و برخی دیگر از زبان‍شناسان به هستۀ نقشی قائل می­شوند. در میان زبان­شناسانی که ساخت خرده­جمله را به عنوان فرافکن مقولۀ نقشی در نظر می‍گیرند، مقولات نحوی متفاوتی برای ساخت خرده­جمله در نظر گرفته می­شود. زبان­شناسانی مانند آرتس(1992)، هورنشتین ولایت فوت (1987) و استادینگر^[1] (1997) خرده­جمله را به‌عنوان گروه تصریف (IP)، زبان­شناسانی چون گوئرون و هاکسترا (1995) و چامسکی(1995) این ساخت را به‌عنوان گروه مطابقه (AgrP) و زبان­شناسانی چون بایلین و سیتکو[19] (1999)، بوورز(1993, 2001) آن را به‌عنوان گروه اسنادی (PrP) در نظر می­گیرند. در ادامه به مشکلات هریک از این تحلیل­ها خواهیم پرداخت.

 

1-2 ساخت خرده­جمله به عنوان فرافکن واژگانی محمول (XP)

ابتدایی­ترین پیشنهاد در ارتباط با مقولۀ ساخت خرده­جمله­ توسط استوول (1981, 1983) مطرح شده است. وی معتقد است که خرده‍جمله فرافکن بیشینۀ مقولۀ واژگانی محمول است که به‌صورت XP در نظر گرفته می­شود و هستۀ این ساخت­ محمول X است که مقولۀ ساخت خرده­جمله را تعیین می­کند. برای مثال، در نمونۀ (3a) هستۀ خرده­جمله صفت very stupid می­باشد، در نتیجه مقولۀ ساخت خرده­جمله را به‌عنوان گروه صفتی باید در نظر گرفت. استوول (1981) معتقد است که فعل بند پایه محدودیت‍های زیرمقوله‍ای[20] بر روی خرده­جملۀ متممی اعمال می­کند به این معنا که افعال مختلف انواع متفاوتی از متمم­ها را به‌عنوان خرده­جمله گزینش می­کنند. با فرض خرده­جمله به‌عنوان فرافکن هستۀ واژگانی می­توان علت بدساختی جملات (3b) و (4b) را در مقابل خوش‌ساختی (3a) و (4a) توضیح داد؛ فعل consider با خرده­جملۀ متممی از نوع گروه­ حرف اضافه­ای بدساخت و با متمم گروه صفتی خوش­ساخت و فعل expect با متمم گروه­صفتی بدساخت و در مقابل با متمم گروه­حرف اضافه­ای خوش­ساخت خواهد بود. استوول (1983) معتقد است مقولۀ خرده­جمله فرافکن بیشینه­ای از نوع AP، PP، NP، VP است و چنانچه مقولۀ­ ساخت خرده­جمله از نوع جمله بود، فعل بند پایه در تعیین محمول خرده­جمله  بی اثر بود.

1. I consider [_AP John very stupid]. (3)

b.*I consider [_PP John off the ship].    

1. I expect [_PP that sailor off the ship (by midnight)]. (4)

                                                                                              *I expect [_AP that sailor very stupid].      B.

از این رو، ساخت خرده­جمله در این دیدگاه سازه­­ای درون­مرکز[21] در نظر گرفته می­شود که نمودار آن در (1) ارائه شده است:

 

 

نمودار 1- بازنمایی ساخت خرده­جمله به‌عنوان فرافکن بیشینه

Diagram 1- The representation of small clause as a maximal projection

 

پیشنهاد استوول اگرچه مورد توجه بسیاری از زبان­شناسان قرار گرفت؛ اما از سوی بسیاری از دستوریان زایشی مورد انتقاد قرار گرفت. کیتاگاوا (1985:211) نشان داد علت بدساختی جملات (3b) و (4b) از محدودیت­های مقوله­ای افعال بند اصلی بر روی متمم ناشی نمی‏شود، بلکه این محدودیت­ها حاصل معنی­شناسی این افعال است؛ بر این اساس فعل consider  به متممی نیاز دارد که بیانگر «وضعیت امور» باشد، در حالی که فعل expect متممی را انتخاب می­کند که بیانگر «تغییر وضعیت» باشد. در نتیجه، کاربرد فعل consider با متمم حرف اضافه­ای و فعل expect با گروه صفتی در نمونه­های ذیر بیانگر این موضوع است.

(5) a. Unfortunately, our pilot considers [that island off the route].

1. I expect [that man dead by tomorrow].

(Kitagawa, 1985: 212)

اما مهمترین ایراد بر پیشنهاد  استوول (1981, 1983) این است که  طبق ادعای وی محمول خرده­جمله از جنس فرافکن بیشینه نیست. اما در بسیاری از موارد محمول خرده‍جمله خود به همراه وابسته به کار می­رود که نشان می­دهد این مقوله باید به‌عنوان فرافکن بیشینه در نظر گرفته شود. در نمونۀ (6) محمول به همراه وابستۀ اسم به کار رفته است که نقش آن بسط X´ به X” (فرافکن بیشینه) است (Radford, 1988: 517) .

(6) I ´ve always considered [_SC John [_NP the best friend]].

 

2-2 خرده­جمله به‌عنوان فرافکن هستۀ نقشی

بسیاری از زبان­شناسان خرده­جمله را به‌عنوان هستۀ نقشی در نظر می­گیرند؛ اما نظرات متفاوتی پیرامون ماهیت مقولۀ این سازه مطرح می‍نمایند که در ادامه آن­ها را مورد نقد و بررسی قرار می­دهیم.

 

2-2-1 ساخت خرده­جمله به‌عنوان گروه زمان (TP)

آسادا (2012)، الهرایس (2013) و برخی دیگر از زبان­شناسان مقولۀ نحوی ساخت خرده­جمله را به‌عنوان بند، گروه زمان در نظر می‍گیرند. برای تلقی ساخت نحوی به­عنوان بند، آن ساخت باید ویژگی­های بند را داشته باشد و ویژگی بارز یک بند، حضور مقولۀ زمان در آن است؛ در صورت عدم وجود زمان، اطلاق سازۀ مذکور به­عنوان بند خودایستا یا ناخودایستا با الزامات نحوی بندها مغایرت دارد. الهرایس (2013) بر این باور است که در یک بند، مطابقه میان محمول و فاعل، به­طور ضمنی، بیانگر حضور گروه زمان در درون بند است. این در حالی است که اکثر زبان­شناسان بر سر اینکه ساخت خرده­جمله فاقد فرافکن نقشی­زمان است، اتفاق­نظر دارند (Saurenbach, 2004: 113). به این دلیل که خرده­جمله‍ها نه با تکواژ بیانگر زمان به کار می­روند و نه کاربرد قیود زمانی را مجاز می­دانند (Cardinaletti and Guasti, 1995: 14). در نمونۀ (7a) قید  yesterdayمی­تواند برای توصیف that-clause به کار رود و از سوی دیگر بدون آنکه به خوش­ساختی جمله لطمه وارد نماید در تقابل با قید بند اصلی today است. در حالی که ساخت خرده­جمله در نمونۀ (7b) به هیچ توصیف­گر زمانی مستقلی مجوز کاربرد نمی­دهد.

(7) a. Today I believe that he was sick yesterday.

1. *Today I consider him sick yesterday.

به عقیدۀ ژانگ[22] (2001) نیز ساخت خرده­جمله به مشخصۀ زمان و مطابقه حساس نیست. پس نیازی به در نظر گرفتن فرافکن­های بیشینه زمان و تصریف، با هسته­های تهی، نیست.

 

2-2-2 ساخت خرده­جمله به‌عنوان گروه تصریف (IP)

برخی دیگر از نظریه­پردازان چون هورنشتین و لایت­فوت (1987)، آرتس (1992)، استادینگر (1997) ساخت خرده­جمله را نوعی گروه­تصریف در نظر می­گیرند که البته هر کدام دیدگاه­های متفاوتی را در این زمینه مطرح می­سازند. هورنشتین و لایت­فوت (1987) در راستای نقد استوول (1981, 1983) معتقدند که ساخت خرده­جمله­ نه تنها صورتی از XP نیست، بلکه جمله­ای است دارای گرۀ تصریف صفر[23] که هستۀ خرده­جمله است. تحلیل آن­ها در (8) نشان داده شده است:

(8) [SC (=S) NP INFL0 XP]

Where X = N, A or P

به‌طور­کلی از نظر هورنشتین و لایت­فوت (1987) دو نوع گرۀ تصریف وجود دارد: نخست تصریف معیار،[24] زمانی که متمم از نوع گروه فعلی VP باشد و در آن هستۀ تصریف INFL برای مشخصۀ زمان نشانه­گذاری ­شود (مثال9). نوع دیگر، تصریف صفر است زمانی که متمم از نوع گروه اسمی، گروه صفتی یا گروه حرف اضافه­ای باشد مشابه ساخت­های خرده­جمله.

(9) John INFL [_VP ate the meat].

اما انتقادی که آرتس (1992) به هورنشتین و لایت­فوت (1987) وارد می­کند؛ در نظر گرفتن دو هستۀ تصریف متفاوت برای دو نوع متمم مختلف یا به عبارت دیگر، قائل شدن به نوع جدیدی از تصریف، تحت عنوان تصریف صفر است که سبب مشکل مضاعف در این ساخت­ها می­گردد؛ چرا که هسته­های نقشی تنها برای یک نوع متمم طبقه­بندی می­شوند. مشکل دیگری که آرتس به تحلیل آن­ها وارد می­کند؛ اشاره به این مسئله است که در تحلیل هورنشتین و لایت فوت خرده­جمله­ها نه خودایستا هستند و نه ناخودایستا. در حالی که بندها باید دارای یکی از این دو مشخصه باشند. ایراد سومی که وی بیان می­کند این است که هستۀ تصریف تهی نمی­تواند هیچ مطابقه‍ای میان فاعل خرده­جمله و محمول آن برقرار کند.

از نظر آرتس (1992) خرده­جمله­ را باید به‌عنوان جمله­ در نظر گرفت که با مشخصۀ [tense±] نشانه­گذاری می­شود؛ چرا که بندها یا خودایستا هستند و یا ناخودایستا. وی خرده­جمله­ها را IP می­داند؛ ساخت­هایی که حتما باید گرۀ تصریف داشته باشند و دارای be ناملفوظ باشند. آرتس (1992) ساخت خرده­جمله را به‌صورت  نمودار (2) تحلیل می‍نماید:

 

نمودار 2- نمودار درختی ساخت خرده­جمله به‌عنوان گروه تصریف

Diagram 2- Tree Diagram of Small clause as an IP

 

یکی از ایراداتی که مورو[25] (1995) به این دیدگاه وارد می­نماید عدم امکان جابجایی  NP و XP در ساخت خرده­جمله است (11) در حالی که این امکان در بند­های مصدری وجود دارد (10).

(10) a. I consider the chairman to be John.

1. I consider John to be the chairman.

(11) a. *I consider the chairman John.

1. *I consider John the chairman. (Moro 1995: 112)

استارک (1995:265) این تفاوت را براساس عدم وجود فعل آشکار در ساخت خرده­جمله توجیه می­کند؛ اما در هر صورت اگر بند ناخودایستا و ساخت خرده­جمله هر دو براساس فعل to be ساخت یکسانی داشته باشند این مسئله مطرح می­گردد که چرا این دو ساخت در جمله از توزیع یکسانی برخوردار نیستند. برای نمونه بند ناخودایستا می­تواند در جایگاه فاعل بعد از حرف اضافه قرار گیرد (12a)؛ اما این امکان برای ساخت خرده­جمله وجود ندارد(12b).

For John to lose would be a pity.  a.(12)

1. *For John a loser would be a pity.

 

2-2-3 ساخت خرده­جمله به‌عنوان گروه مطابقه (AgrP)

زبان­شناسانی نظیر هگمن (1994)، چامسکی (1995)، گوئرون و هاکسترا (1995) ساختار خرده­جمله را به‌عنوان گروه مطابقه در نظر می­گیرند. هگمن (1994) خرده­جمله­ها را حاصل فرافکن هستۀ نقشی می­داند و با ارائۀ شواهدی از زبان فرانسه این ساخت­ها را به‌عنوان AgrP مطرح می­نماید که فاعل آن­ها در جایگاه مشخص­گر گروه­ مطابقه قرار دارد. اما مهمترین نقطۀ ضعف تحلیل هگمن این نکته است که وی در تحلیل­های خود تنها خرده­جمله­های صفتی را مورد توجه قرار داده و به خرده­جمله­های اسمی و حرف اضافه­ای اعتنایی نداشته است، در حالی که پیشنهاد وی برای تحلیل تمام خرده­جمله­ها بسط داده شده است و این تعمیم صحیحی نیست. از همین رو برخی زبان‌شناسان تحلیل هگمن (1994) را تنها برای خرده­جمله­های صفتی مناسب می­دانند) Tomacsek, 2014: 152). از طرفی تحلیل ساخت خرده­جمله به‌عنوان گروه مطابقه شاید از برخی جهات در دستور زایشی برتری داشته باشد؛ اما گره مطابقه نمی‌تواند مسئول رابطۀ گزاره­ای میان NP2 و XP باشد. مورو (1995:114) نشان می­دهد در زبان ایتالیایی تعدادی از ساخت­های خرده­جمله فاقد مطابقه میان NP و XP است و نتیجه می­گیرد که اگر رابطۀ گزاره­ای شامل صورتی از مطابقه باشد، این امر نمی­تواند شرط لازم برای رابطۀ ایجاد شده باشد. در زبان انگلیسی نیز گرچه در بسیاری از جملات مطابقه میان NP و XP وجود دارد؛ اما گاهی با نمونه‍هایی (13) مواجه می­شویم که نشان می­دهد این مطابقه صرفاً از نوع معنایی است و میان این دو سازه مطابقۀ نحوی وجود ندارد.(Huddleston and Pullum, 2002: 255)    

(13) a. I consider these people (pl.) a nuisance (sg.).

1. Tolstikov is a wealthy professional athlete, yet he considers bananas (pl.) a luxury

(sg.) (BNC AJR: 538).

1. I consider John (sg.) three sheets to the wind (pl.).
2. I consider the distance (sg.) at least 200 metres (pl.).

به عقیدۀ کاردینالتی و گائوستی (1993:56) نیز خرده­جمله­ها فاقد گرۀ مطابقه هستند؛ به این دلیل که مشابه فاعل و محمول بند خودایستا میان XP وNP در ساخت خرده­جمله، مطابقه در شخص برقرار نمی­شود. کریر (2019: 231) نشان می­دهد در زبان آلمانی تنها در خوانش وصفی میان فاعل و محمول در شمار و جنس و حالت تطابق برقرار می­شود (14b)؛ اما در خوانش گزاره­ای این مطابقه وجود ندارد (14a).

(14) a. João aβ das Fleisch roh

João ate the_[NEU-ACC] meat_[NEU] raw_[BARE]

‘The meat was raw when John ate it’

1. João aβ das rohe Fleisch

John ate the_[NEU-ACC] raw_[NEU-ACC] meat_[NEU]

‘Within the pieces of meat available, John ate the raw one.

از آنجا که ساخت خرده­جمله دارای خوانش گزاره­ای است می­توان استدلال کرد که علی‌رغم وجود تطابق در ساخت متناظر در خوانش وصفی، عدم تطابق در خوانش گزاره­ای زبان آلمانی خود دلیل دیگری است برای رد ادعایی که براساس آن خرده­جمله گروه مطابقه فرض می­شود.

 

2-2-4 ساخت خرده­جمله به‌عنوان گروه اسناد

یکی دیگر از دیدگاه­های مهم پیرامون ساختار خرده­جمله توسط بوورز (1993) مطرح گردیده که مورد حمایت بسیاری از زبان­شناسان قرار گرفته است ( Bailyn and Rubin 1991 ; Bailyn and Citko 1999 ). در این رویکرد ساختار خرده‌جمله به‌عنوان فرافکن نقشی (PredP ) در نظر گرفته می­شود و  بازنمایی نحوی جملۀ (15a) به صورت (15b) ترسیم می­گردد.

(15) a. [_TP I [_PredP [t_i considerj [_VP himk t_j [_PredP t_{k Pred} [_NP a fool]]]]]]

1.  

 

نمودار 3- ساخت خرده­جمله به‌عنوان گروه اسناد

Diagram 3- Small clause as a PredP

 

اما بر پایۀ برنامۀ کمینه­گرا، ساختار (15a) و (15b) اصلاً کمینه نیستند و از اصول همگانی مذکور پیروی نمی­کنند؛ چرا که آن­ها حاوی گره­های تهی (Pr) هستند که امکان اعطای نقش معنایی ندارند و نیز در جایگاه اولیه نمی­توانند حالت اعطا نمایند. از طرف دیگر، کاربرد مقولات نحوی انتزاعی مانند PrP مبتنی بر شواهد تجربی نیست و با اصول کمینگی در تناقض است.

مهمترین استدلالی که بوورز در حمایت از وجود هستۀ نقشی در ساخت خرده­جمله مطرح می‌کند، همپایگی است. بر این اساس اگرچه همپایگی فرافکن­های بیشینه از هسته­های واژگانی مختلف غیر ممکن است (محدودیتی که چامسکی (1957) آن را مطرح می‍نماید)؛ اما همپایگی محمول­های خرده­جمله­ها امکان‌پذیر است (16).

(16) a. I consider Fred crazy and a fool.

1. I consider Mary both shrewd and in the know.

بوورز پیشنهاد می­دهد که قانون همپایگی مقولات مشابه، غیرممکن بودن همپایگی دو فرافکن X°  و Y° را نشان می‍دهد. این حقیقت که محمول خرده­جمله­ها می­توانند با یکدیگر همپایه شوند، نشان می­دهد که خرده­جمله­ها به مقولۀ یکسانی تعلق دارند و لزوم وجود هستۀ نقشی در این ساخت­ها تنها راه­حل ممکن می­باشد. اما براساس نظریۀ اخیر مسئلۀ فرافکن[26] از سوی چامسکی (2013, 2015) این مشکل را می­توان با این فرض حل کرد که برچسب­نحوی براساس عنصر همپایه­ساز تعیین می­شود. ماتوشانسکی (2019) نیز دو ایراد به استدلال بوورز (1993) وارد می­نماید: نخست آنکه در فرضیات اخیر بحث همپایگی، سازه­ای که درون آن همپایگی دو مقولۀ نحوی صورت می­گیرد به‌عنوان فرافکن گروه­هم­پایه (CoordP) مطرح می­شود که امکان بازبینی حالت را در مقولۀ همپایۀ دوم فراهم می‍نماید. ایراد دوم آنکه طبق دیدگاه مالینگ[27] (1983) همپایگی هسته­های فرافکن­های واژگانی مختلف در نمونه‍های دارای توصیف‍گر قیدی حاکی از ممنوعیت معنایی است (17). همان طور که ویتمن[28] (2004) به‌درستی نشان می‍دهد، این بعد معنی­شناسی سازه‍های هم­پایه است که محدودیت­های همپایگی را شکل می­دهد که بر این اساس سازه­های همپایه باید معنایی مشابه داشته باشند.

(17) The surgeon operated slowly and with great care.

ماتوشانسکی (2019) بسیاری از شواهدی را که بوورز در حمایت از وجود هستۀ اسناد در ساخت خرده­جمله مطرح می­نماید، مورد تردید قرار داده و نشان می­دهد که شواهد حاکی از آن است که تحلیل خرده­جمله به‌عنوان گروه اسناد در زبان‍های انگلیسی، روسی، صربی و کرواتی نیز پذیرفتنی نیست . از نظر وی وجود اجباری هستۀ نقشی اسناد در ساخت خرده­جمله منسوخ و غیر قابل کاربرد است و می­توان تحلیل­های دیگر را جایگزین آن کرد.

 

2-2-5 ساخت خرده­جمله به‌عنوان بند کامل (CPs)

زبان­شناسانی چون کیتا­گاوا (1985)، اسپورتیچ[29] (1995) و استارک (1995) ساخت خرده­جمله را به‌عنوان بند کامل در نظر می‌گیرند. به عقیدۀ استارک (1995:248) وجود تکواژ as در ساخت خرده­جمله شاهد مستندی است که باید خرده­جمله را به‌عنوان گروه متمم‍نما (CP) در نظر گرفت که در آن as مشابه عنصر متمم­نمای that در بند خودایستا و for در بند ناخودایستا عمل می­کند. براساس نظر استارک (1995) نه تنها بندهای ناخودایستا و خرده­جمله، بلکه تمام بندهای خودایستا از ساختار یکسانی در ژرف­ساخت برخوردارند. در نگاه استارک (1995:238) ساخت خرده­جمله­ تمایزی با بند کامل ندارد:

(18) a. John believes [_CP that [_IP Mary [_VP is [_AP intelligent]]]].

1. John considers [_CP [_IP Mary [_VP [_AP intelligent]]]].

پیشنهاد وی دو پیامد نسبتاً جامع دربرداشت: نخست اینکه تمام موضوعاتی که نقش معنایی گزاره­ای دریافت می­کنند به‌طور یکسان می­توانند به‌عنوان بند کامل (CP) رفتار نمایند. دیگر آنکه اگر فرض شود تمام بندها (صرف نظر از اینکه خودایستا هستند یا ناخودایستا یا خرده­جمله) دارای ساختار درونی مشابه هستند و به‌عنوان بند کامل (CP) در نظر گرفته می­شوند در این ­صورت می­توان تنوعات ساختاری خاص را کنار گذاشت (Starke, 1995: 265). اما دیدگاه استارک از نظر آزمون و شهود تجربی موفق نبوده است. از جمله مشکلات این دیدگاه آن است که در بندهای ناخودایستا دارای حرف اضافۀ نقشی for، حرف اضافه می­تواند به فاعل بند، حالت اعطا کند (19)؛ اما در مورد ساخت خرده­جمله (20) امکان اعطای حالت به فاعل وجود ندارد.

19. I'm waiting [for him to arrive].

20.*He took [for him a fool].

کیتا­گاوا (1985) نیز ساختار درونی خرده­جملۀ­ متممی طبقۀ گروه افعالی مانند consider را به‌عنوان گروه متمم­نما تحلیل می‍نماید که دربردارندۀ گرۀ تصریف است و این گره، حاوی فعل ربطی تهی Be است. تحلیل وی از ساخت خرده­جمله­ در نمودار زیر نشان داده شده است:

 

 

نمودار4- تحلیل ساخت خرده‌جمله به‌عنوان گروه متمم­نما

Diagram 4- Small clause as a CP

 

اما کیتاگاوا در تحلیل خود به این سؤال که فاعل خرده­جمله چگونه حالت مفعولی دریافت می­کند، پاسخی نمی­دهد. اگر پاسخ فعل بند قبلی باشد این خود مشکل­ساز است چرا که در مدل کیتا­گاوا، CP خود به عنوان مانع عمل می­کند و مقولۀ مانع سبب عدم اعطای حالت مفعولی می­شود و از سوی دیگر فاعل نیز نمی­تواند حالت خود را از هستۀ زمان دریافت کند، چرا که هستۀ زمان T در ساخت خرده­جمله­ فاقد ارزش زمان است. نقد دیگری که بر تحلیل کیتا­گاوا وارد است، تحلیل پیچیدۀ وی از ساخت خرده­جمله است که با اصل سادگی^[30] مغایرت دارد.

 

2-2-6 ساخت خرده­جمله به‌عنوان بند مرکب

رافل (2001:481) به پیروی از تحلیل استارک (1995) که ساخت خرده­جمله را به‌عنوان گروه متمم­نما در نظر می‍گرفت، نظریه‍ای نوین مطرح می­کند که براساس آن ساخت خرده­جمله را به دلیل داشتن متمم­نمای آشکار دارای ساختی پیچیده­تر از بندهای بنیادی در نظر می‏گیرد. در نمودار (5) تحلیل ساخت خرده­جمله براساس دیدگاه وی نشان داده شده است:

 

نمودار 5- تحلیل ساخت خرده­جمله به‌عنوان محمول مرکب

Diagram 5- Small clause as a complex predicate

 

رافل از طرفداران فرضیۀ فاعل درون گروه XP است و معتقد است که جایگاه اولیۀ فاعل ساخت خرده­جمله در جایگاه [SPEC,XP]  قرار دارد. ایدۀ اصلی دیدگاه رافل، در نظر گرفتن دو خرده­جمله برای زنجیرۀ [NP2 as XP] است که در هریک از آن­ها رابطۀ گزاره­ای میان فاعل و محمول برقرار می­شود. فاعل ساخت خرده­جملۀ بالاتر یا همان خرده­جملۀ مرکب گروه اسمی نظیر John است که در اشتقاق پایه در شاخص متمم­نما [SPEC,CP] قرار دارد و محمول این گروه اسمی خرده­جملۀ بند پایین­تر یعنی [PRO a fool] است. بنابراین، ساخت خرده­جملۀ مرکب از دو محمول تشکیل شده است که بایکدیگر هم­نمایه می­شوند و فاعل خرده­جمله در بند پایین­تر نیز ضمیر مستتر است که باید با فاعل گروه اسمی خرده­جملۀ بند بالاتر هم­مرجع باشد.

دیدگاه رافل به‌طور کلی از اصول تجربی و معنایی صحیح فاصله گرفته و با شهود زبانی همخوانی ندارد. ایراد نخست اینکه هیچ دلیل معنایی برای این فرض که زنجیرۀ [NP2 as XP] دارای دو محمول است وجود ندارد. در حقیقت محمول جملۀ (21) در مقایسه با جملۀ (22) هیچ ویژگی یا نقشی را به جمله اضافه نمی‍کند و اگر تفاوت معنایی بین خرده­جمله­هایی با عنصر متم­نمای آشکار (21) و خرده‏جمله‏هایی با عنصر متم­نمای غیرآشکار (22) وجود نداشته باشد در این صورت دو بازنمایی متفاوت از ساخت خرده­جمله موجه نیست.

(21) I regard you as a fool.

(22) I consider you a fool.

ایراد دیگر اینکه رابطۀ کنترلی که به موجب آن هم­نمایگی بین فاعل گروه اسمی بند بالاتر و فاعل PRO وجود دارد به‌لحاظ تجربی غیر قابل آزمون و از نظر نحوی نادرست است. رابطۀ کنترلی معمولاً زمانی برقرار می­شود که فاعل دو خرده­جمله درون بند مرکب مرجع یکسانی داشته باشند و عبارت فاعل به‌لحاظ نحوی در یکی از بندها قابل پیش­بینی نباشد مشابه نمونۀ (23). شاهد تجربی نشان می­دهد که فاعل دوم در ساخت کنترلی زمانی به‌صورت آشکارا درک می‍شود که فاعل دوم با فاعل نخست هم­مرجع نباشد (24).

(23) I want PRO_i to come

I want John to come.  (24)

بدیهی است که درون بند خرده­جملۀ مورد بحث رافل نیز به‌لحاظ نحوی رابطۀ کنترلی برقرار نمی­شود؛ چرا که حالتی وجود ندارد که فاعل مفروض دوم بتواند از فاعل نخست متفاوت باشد (25). بنابراین، در خرده­جمله، رابطۀ گزاره­ای بین NP2 و XP به‌صورت مستقیم برقرار می­شود و نیازی نیست که به فاعل PRO قائل شویم.

(25)*I regard John_i as Mary_j a fool.

 

3. مبانی نظری

برنامۀ کمینه­گرا به‌طور جدی در راستای کاهش پیچیدگی­ها و اقتصادی کردن مفاهیم دستور همگانی تلاش نموده است. یکی از عملگرهای مهم در این برنامه عملیات ادغام است. چامسکی (2015: 1, 3) با بررسی مسئلۀ فرافکن درساختارهای نحوی بر اهمیت دو مفهوم اساسی اهتمام می­ورزد: مسئلۀ نخست کنار گذاشتن شرط درون مرکزی در نظریۀ ایکس تیره است که به موجب آن هر سازه­ای باید دارای هسته باشد. چامسکی با بررسی مسئلۀ فرافکن در مقالۀ خود نشان می­دهد آنچه پیشتر به‌عنوان شرط درون مرکزی برای ساختارهای زبانی مطرح می­گشت به دلیل پیچیدگی‌های قابل ملاحظه و مسئله فرافکن تنها یک خطا بوده است؛ چرا که ادغام درونی و شواهد مختلف نشان می­دهد که زبان­ها از اصل برون مرکزیت پیروی می­نمایند. به عقیدۀ چامسکی (2013:43) ادغام در ساده­ترین صورت به کار می‍رود و بنابراین، مفهوم شاخص وجود ندارد و هیچ الزامی وجود ندارد که ساختار­های زبانی درون­مرکز باشند. مفهوم اساسی دیگر که چامسکی بر اهمیت آن اهتمام می­ورزد مجزا نمودن برچسب­دهی نحوی (فرافکن) از ادغام (اصول تشکیل ساخت نحوی) است. چامسکی (1995) پیشتر برچسب­گذاری عناصر نحوی را بخشی از عملگر ادغام می­دانست؛ اما وی (2013, 2015) با بازنگری دیدگاه خود عنوان کرد که عناصر نحوی که از طریق عملیات ادغام حاصل می‍شوند فاقد برچسب نحوی هستند و لازم است در سطح نظام مفهومی-نیتی^[31] دارای برچسب باشند. بدیهی است که هر عبارتی تنها یک برچسب نحوی باید داشته باشد که براساس آن در سطح رابط تفسیر شود. شیم[32] (2014:463) از این اصل به‌عنوان شرط برچسب منفرد در تفسیر[33] یاد کرده است. چامسکی و همکاران (2019) و ناریتا^[34] و فوکو[35] (2020) نیز بر اهمیت این اصل تأکید می‌ورزند. براساس این اصل پس از حاصل شدن عنصر نحوی از رهگذر عملیات ادغام، طی عمل برچسب­گذاری هر عنصر‏نحوی دارای برچسب ­نحوی مجزایی می­گردد.  چامسکی (2013, 2015) نشان داده است که برچسب­های نحوی براساس جستجوی کمینه­ای که الگوریتم برچسب­دهی بر عناصر نحوی اعمال می‌کنند تعیین می­گردند. برچسب­گذاری برای خوانش کامل در سطح رابط لازم است. سازوکارهای اساسی الگوریتم برچسب­دهی چامسکی (2013, 2015) به‌طور خلاصه در قسمت زیر ارائه شده است.

 (26) a. {H, βP}

1. {αP, βP}
2. {α, β}

در بافت (26a) یک هستۀ واژگانی با فرافکن بیشینه ادغام می­گردد. در بافت (26b) ادغام میان دو گروه فرافکن بیشینه و در نهایت در (26c) ادغام میان دو هستۀ واژگانی صورت می­گیرد. در مقالۀ حاضر دو بافت نخست مورد توجه و بررسی قرار می­گیرد. در بافت نخست همان طور که در نمودار (27) نمایان است، هستۀ واژگانی «a» به‌عنوان فرافکن بیشنۀ حاصل از ادغام هسته- گروه برچسب­دهی می­شود.

                                                                                                                                                                                          27.

 

در بافت (b) زمانی که عنصر نحوی مجموعه­ای از ادغام دو فرافکن بیشینه {αP, βP} است که هیچ­کدام هسته نیستند، جستجوی کمینه مبهم است، در این ­صورت تعیین برچسب نحوی براساس یکی از دو مورد زیرخواهد بود (Chomsky, 2013: 42):

نخست زمانی که توصیف عناصر نحوی از طریق ادغام درونی امکان­پذیر می­گردد. در این مورد یکی از دو فرافکن بیشینه در فرایند ادغام به جایگاه بالاتر حرکت می­نماید و رونوشت[36] برجامانده از آن برای الگوریتم برچسب­دهی (LA) غیرقابل رؤیت می­گردد، در نتیجه ­مشخصه­های فرافکنی که در جای خود باقی مانده است، برای الگوریتم برچسب­دهی (LA) قابل رؤیت می­گردد و به‌عنوان برچسب نحوی انتخاب می­شود. در نمودار زیر در نتیجۀ ادغام دو فرافکن αP و βP، فرافکن αP دستخوش فرایند حرکت گردیده و لذا مشخصه­های کپی آن برای LA غیرقابل رؤیت می­شود و فرافکنی که در جای خود باقی مانده است (βP) به‌عنوان برچسب نحوی حاصل از ادغام این دو فرافکن بیشینه انتخاب می­گردد.

28.

 

پیشنهاد دیگری که چامسکی برای تعیین برچسب­دهی گرۀ حاصل از ادغام دو فرافکن بیشینه مطرح می­نماید، مواردی است که در آن هیچ‌یک از دو گروه نحوی نیازی به حرکت نداشته باشند. در این صورت دو فرافکن بیشینه مشخصه‍های یکسانی را با یکدیگر به اشتراک می­گذارند که این اشتراک مشخصه­ها^[37]  از طریق رابطۀ مطابقه برقرار می­گردد. در این صورت برچسب نحوی حاصل از ادغام دو فرافکن بیشینه باید با گرۀ فای ϕ برچسب‌گذاری شود که مطابقه را نشان دهد ( Sibaldo, 2022: 190).

29.

 

برای مثال، در زبان پرتغالی فاعل و محمول خرده­جمله در مشخصه­های فای و جنسیت رابطۀ تطابق دارند (30). در زبان روسی نیز تطابق مشخصه­های فای و حالت میان فاعل و محمول ساخت خرده­جمله برقرار می­شود (31). لذا در این زبان­ها مشخصۀ فای (ϕ) به‌عنوان برچسب نحوی خرده­جمله فرافکن می­شود (Sibaldo, 2022).

(30) a. As meninas estão bonitas.

the_pl/fem girls areestar pretty_pl/fem

(31) Ivan byl xrabrym soldatom.

Ivan was brave._INSTR soldier._INSTR

“Ivan was a brave soldier.”

در مقابل، در زبان انگلیسی حرکت فاعل خرده­جمله از درون سازه اتفاق می­افتد، در نتیجه مشخصه­های نحوی محمول به‌عنوان عنصر نحوی درجا مانده برای الگوریتم برچسب­دهی قابل رؤیت می­گردد و به‌عنوان برچسب نحوی خرده­جمله فرافکن می­شود (Lee, 2014:28). در اشتقاق نحوی جملۀ (32) از زبان انگلیسی با خروج گروه اسمی فاعل از درون سازۀ خرده­جمله، گروه صفتی که در جای خود باقی مانده است به‌عنوان برچسب نحوی خرده­جمله انتخاب می­شود.

(32). I consider [β John happy]. (β =SC)

 

4. بررسی برچسب نحوی ساخت خرده­جمله در زبان فارسی

همان طور که ملاحظه شد دیدگاه­های زبان­شناسان دربارۀ ساختار درونی و مقولۀ نحوی ساخت خرده­جمله­ بسیار متنوع و پیچیده است و هریک از دیدگاه­های زبان­شناسان توسط برخی دیگر مورد نقد و بررسی واقع شده است. لذا تاکنون هیچ دیدگاه واحدی که دربارۀ مقولۀ نحوی ساخت خرده­جمله مورد توافق زبان­شناسان باشد، ارائه نشده است. حتی در میان پژوهش­هایی که در چارچوب تئوری مشابه برای ساخت خرده­جمله  صورت گرفته است، اتفاق نظر وجود ندارد. در میان زبان‌شناسان ایرانی که در زبان فارسی به ساخت خرده­جمله قائل می­شوند (شاهسواری و دبیرمقدم، 1397؛ انوشه، 1400؛  Darzi, 1996, 2006;) نیز اختلاف نظرات چشمگیری دربارۀ مقولۀ ساخت خرده­جمله به چشم می­خورد.

شاهسواری و دبیر مقدم (1397) به پیروی از بوورز (1993, 2001) ساخت خرده جمله را در زبان فارسی به منزلۀ فرافکن نقشی اسناد (PrP) در نظر می­گیرند و معتقدند که ساخت مذکور را در زبان فارسی باید به‌عنوان گروه اسناد در نظر گرفت که ممکن است مشابه زبان انگلیسی دارای هستۀ نقشی آشکار as باشد یا تهی باشد. در زبان فارسی در صورت قائل شدن به هستۀ نقشی آشکار (به‌عنوان) بسیاری از جملات دارای ساخت خرده جمله بدساخت می­گردد.

33. این‌گونه افراد انسان‌دوست را *(به‌عنوان) مرد باید نامید.
34. ما آن‌ها را *(به‌عنوان) عاقل پنداشتیم.
35. همدان را در قدیم *(به‌عنوان) اکباتان می­گفتند.

از طرف دیگر، اگر مشابه نظر دبیرمقدم و شاهسواری و به پیروی از نظر بوورز (1993, 2001)  به هستۀ اسناد تهی قائل شویم در این­صورت لایۀ نقشی دیگری (PredP) را به لیست مقولات نقشی اضافه کردیم که این اصل کمینگی اقتصاد را نادیده می­گیرد. براساس شرط اقتصاد که روح حاکم بر رویکردهای زایشی و به‌ویژه برنامۀ کمینه­گرا است، ساخت نحوی باید کمترین گره­های ممکن را دربرگیرد و فرایندهای نحوی نیز تا حد امکان بر کمترین گره­های موجود اثر بگذارند. به بیانی دیگر، قائل گردیدن به هستۀ نقشی که در اغلب موارد تهی و فاقد مشخصه­های نحوی است و امکان اعطای نقش معنایی و حالت دهی ندارد، رویکرد کمینگی و اصل اقتصاد زبانی را زیر سؤال می‍برد. بنابراین، لزوم وجود هستۀ نقشی بی­آوا در ساخت خرده‌بند در نحو کمینه­گرا به‌لحاظ نظری فاقد ضرورت، به‌لحاظ معنی‌شناختی فاقد انگیزه و به‌لحاظ تجربی نیز هستۀ اسناد معادل با هیچ عنصر آشکاری نیست که منجر به تحلیل­های قابل قبول گردد.[38]

درزی (2006) و انوشه (1400) به پیروی از هگمن (1994) سازۀ خرده‌جمله  را در زبان فارسی به‌عنوان گروه­ مطابقه در نظر می‍گیرند. علاوه‌بر مشکلاتی که پیش­تر مطرح گردید، در بسیاری از خرده‌جمله­های زبان فارسی بین فاعل و محمول رابطۀ تطابق برقرار نمی­شود. در نمونۀ (36) هیچ‌گونه رابطۀ تطابقی میان شخص و شمار فاعل و محمول سازۀ خرده­‌جمله صورت نگرفته است. در نمونۀ (37) نیز فاعل جمع با محمول مفرد به کار رفته است و به محض برقراری رابطۀ تطابق میان فاعل و محمول خرده‌جمله، جملۀ بدساخت (37ب) حاصل شده است. اگرچه در موارد معدودی رابطۀ مطابقه میان فاعل و محمول ساخت خرده‌جمله در زبان فارسی برقرار می‌شود و آن زمانی است که مشابه نمونۀ (38) محمول خرده‌جمله از نوع گروه اسمی ارجاعی باشد؛ در بسیاری از موارد تطابق میان فاعل و محمول برقرار نمی­شود. هر چند  نبود بازنمود آوایی رابطه تطابق بین فاعل و محمول در خرده‌جمله را  نمی­توان شاهدی مبنی بر عدم وجود هسته  مطابقه در ساخت خرده‌جمله دانست، همان طور که قبلاً اشاره شده  قائل شدن به هسته نقشی که امکان اعطای نقش معنایی و حالت  ندارد، هیچ کفایت تبیینی ندارد.  

36. ما ]تو را از خودمان[ می­دانیم.
37. 3 الف. ما ]آن­ها را دشمن[ پنداشتیم.

ب. * ما ]آن­ها را دشمنان[ پنداشتیم.

38. ما ]آن‌ها را دشمنان اسلام[ تلقی کردیم.

از سوی دیگر، شواهد مختلف حاکی از آن است فعل بند پایه بر روی محمول خرده‌جمله­های متممی محدودیت گزینش مقوله­ای اعمال می کند؛ به این معنا که افعال مختلف انواع متفاوتی از خرده‌جمله­هارا به‌عنوان متمم انتخاب می­کنند. برای نمونه، افعالی مانند «ارزیابی کردن » تنها با متمم صفتی به کار می­روند. از این رو، واضح است که فعل اصلی به سازۀ  درون خرده‌جمله حساس است . حال آنکه اگر برچسب نحوی خرده‌جمله فرافکن نقشی  تلقی گردد، انتظار می­رود فعل بند اصلی تأثیری بر مقولۀ محمول  خرده‌جمله نداشته باشد.

در این مقاله تلاش می‌کنیم براساس الگوریتم برچسب­دهی چامسکی (2013, 2015) تحلیلی کمینه از ساخت خرده­جمله در زبان فارسی ارائه کنیم.

شواهد مختلف حاکی از آن است که برخلاف نظر استوول (1981, 1983) که محمول خرده­جمله را به‌عنوان هستۀ یک فرافکن بیشینه و فاعل را شاخص این فرافکن می­داند، بر مبنای الگوریتم برچسب­دهی چامسکی محمول خرده­­جمله را باید نوعی فرافکن بیشینه در نظر گرفت. با توجه به اینکه حرکت تنها برای فرافکن­های بیشینه امکان­پذیر است، امکان پیشایند سازی محمول در مثال‌های (39-40) خود دلیلی بر این امر فراهم می کند.

39. پهلوانی با شکوه، ایرانیان رستم را می­خوانند.
40. به عنوان مدیر ساختمان، او را انتخاب کردند.

از سوی دیگر، همراهی محمول با شاخص در مثال­های (41-43) نشان می­دهد که برخلاف نظریۀ درون مرکزی استوول، ساخت خرده‍جمله حاصل ادغام دو فرافکن بیشینه است، چرا که در غیر این صورت باید خلاف واقع قائل به دو جایگاه شاخص و در نتیجه، دو جایگاه فاعل برای خرده­جمله شویم.

41. پایتخت کشور ایران را این شهر می­دانند.
42. آن‌ها حسن را برادر مینا می­پندارند.
43. رودکی را نخستین شاعر مشهور پارسی­سرای ایرانی می­نامند.

بنابراین، براساس الگوریتم برچسب­دهی چامسکی ساخت خرده­جمله همان طور که در نمودار (6) نشان داده شده است حاصل ادغام دو فرافکن بیشینه است که برچسب نحوی آن مبهم است.

44. ما ]شایان را بی­گناه[ پنداشتیم.

 

نمودار6- برچسب نحوی مبهم در سازۀ خرده­جمله

Diagram 6- Ambiguous syntactic label in small clause

 

برای تعیین برچسب نحوی سازۀ مذکور طبق الگوریتم چامسکی دو راه حل مطرح گردید: نخست آنکه یکی از دو عنصر نحوی از درون سازه به جایگاه بالاتر حرکت می­نماید و لذا عنصری که درجا می­ماند به‌عنوان برچسب نحوی برگزیده می­شود. مورد دیگر آنکه دو فرافکن بیشینه دارای مشخصه­های یکسانی باشند و میان آن­ها رابطۀ تطابق برقرار گردد و اشتراک مشخصه­ها به‌عنوان برچسب نحوی برگزیده شود. براساس آنچه پیش­تر اشاره گردید حتی در زبان­هایی که نظام مطابقه قوی دارند در ساخت­های مورد بررسی مطابقه ضعیف است. در ادامه با استناد به شواهد مختلف نشان می­دهیم که در زبان فارسی فاعل خرده­جمله الزاماً به جایگاه بالاتر حرکت می‌نماید. به این ترتیب، تنها مشخصه­های عنصر به‌جامانده در جایگاه خود، یعنی محمول ساخت خرده­جمله، قابل رؤیت است و در نتیجه به‌عنوان برچسب نحوی سازۀ خرده­جمله در نظر گرفته می­شود.

یکی از شواهدی که از حرکت فاعل خرده­جمله در زبان فارسی حمایت می­نماید کاربرد همیشگی نشانۀ «را» با فاعل خرده­جمله در زبان فارسی است. داده­های زبان فارسی(47-45) نشان می­دهد در صورتی که فاعل ساخت خرده­جمله بدون نشانۀ «را» به کار رود، با جمله‍ای بدساخت مواجه خواهیم گردید.

45. *دادگاه ]سامان بی­گناه[ تشخیص داد.
46. * زیبا ]خواهرش خودخواه[ دانست.
47. * من ]او شایستۀ این کار[ می­دانم.

در نمونه­های فوق حذف نشانۀ «را» از درون سازۀ خرده­جمله منجر به بدساختی جملات فوق گردیده است. طبق نظر کریمی (2005:108) و (انوشه1400: 160) تنها برای مفعول صریح دارای نشانۀ «را»، حرکت مفعول به جایگاه شاخص گروه فعلی کوچک امکان­پذیر است، در حالی که مفعول فاقد نشانۀ «را» حرکت نمی­کند و در جای خود حالت دریافت می­نماید. بنابراین، همراهی اجباری نشانۀ «را» با فاعل خرده­جمله دلیلی در تأیید حرکت فاعل این بند به جایگاه بالاتر است..

شاهد دیگری که می­توان در بحث حمایت از حرکت فاعل خرده­جمله به جایگاه بالاتر مطرح نمود، امکان  دوگان‍سازی مضاعف[39] در چنین ساخت‌هایی است. پیش­تر انوشه (1400) این استدلال را در تأیید حرکت مفعول در زبان فارسی مطرح کرده است. انوشه (1400: 158) نشان می­دهد که حضور واژه‌بست مضاعف در مفعول­های مستقیم فارسی مانند زبان اسپانیایی تنها محدود به گروه­های اسمی مشخص است و این عنصر نمی­تواند به مفعول مستقیم نامشخص ارجاع یابد. در نمونه­های زیر فاعل ساخت خرده­جمله به‌صورت واژه‌بست مضاعف بر روی فعل مشاهده می­شود و جمله کاملاً خوش­ساخت است. از آنجا که واژه‌بست مضاعف محصول حرکت یک سازه است؛ بنابراین، می­توان ادعا کرد که فاعل خرده­جمله در جملات زیر در جایگاه تولید خود قرار ندارند و در اشتقاق دستخوش جابجایی شده­اند.

48. من او را بی‌ادب شناختمش.
49. تو را عاقل شناختمت.

از طرفی، حذف مفعول و کاربرد آن به‌صورت واژه‌بست بر روی محمول ساخت خرده­جمله خود دلیل دیگری در حمایت از فراگشت مفعول در ساخت خرده­جمله فراهم می­کند. در نمونه­های (ب) از موارد زیر فاعل خرده­جمله به‌صورت واژه‌بست بر روی محمول به کار رفته است که می­تواند خروج فاعل خرده­جمله از درون سازه را تأیید کند.

50. الف. من تو را آدم فرض کردم.

ب. آدمت فرض کردم.

51.الف. من او را بی‌ادب شناختم.

ب. بی­ادبش شناختم.

52. الف. ما او را بی­مرام خواندیم.

ب. بی مرامش خواندیم.

از شاهد فرایند پیشایندسازی و مجهول­سازی نیز می­توان در حمایت از حرکت فاعل خرده­جمله به جایگاه شاخص گروه فعلی بهره گرفت. کالینز^[40] و ترانسون[41] (1996:413) معتقدند که در زبان ایسلندی حرکت مفعول از درون سازۀ خرده­جمله امکان پذیر نیست. مهمترین استدلالی که آن‌ها در حمایت از دیدگاه خود مطرح می‌کنند براساس فرایند پیشایندسازی است. آن‌ها معتقدند که سازۀ خرده‌جمله در زبان ایسلندی هرگز نمی­تواند در فرایند پیشایندسازی شرکت کند (53) و این را دلیلی در تأیید عدم حرکت مفعول از درون سازۀ خرده­جمله می­دانند.

(53) a. Ég tel [Jόn fifl].

I believe John(ACC) fool(ACC)

.'I believe John to be a fool'

1. *[Jόn fífl] tel ég.

John fool believe I.

برخلاف زبان ایسلندی در زبان فارسی امکان پیشایندسازی سازۀ خرده­جمله و حرکت آن به جایگاه غیر موضوع امکان‌پذیر است. در نمونۀ (54) سازۀ خرده­جمله «امتحان را دشوار»  به جایگاه شاخص گروه مبتدا حرکت کرده و جمله کاملاً خوش­ساخت است.

54. الف. دانشجویان، امتحان را دشوار ارزیابی کردند.

ب. امتحان را دشوار، دانشجویان ارزیابی کردند.

امکان خروج فاعل خرده­جمله و مبتداسازی آن نیز خود دلیل دیگری مبنی بر حرکت این عنصر نحوی است که در زبان فارسی کاملاً خوش­ساخت است (55).

55. امتحان را دانشجویان دشوار ارزیابی کردند.

به عقیدۀ کالینز و ترانسون (1996:413) اگر حرکت مفعول از درون سازۀ خرده­جمله میسر باشد در این صورت خرده­جمله­ها قادر هستند در ساخت مجهول شرکت کنند، چرا که در این ­صورت در هر دو حرکت به جایگاه موضوع صورت می­گیرد.[42] در زبان فارسی نیز مجهول­سازی ساخت خرده­جمله امکان پذیر است (56ب، 57ب، 58ب). بنابراین، حرکت فاعل خرده­جمله به جایگاه فاعل بند اصلی در ساخت مجهول خود شاهدی مستدل در حمایت از حرکت فاعل خرده­جمله است.

56) الف. زبان‌شناسان ]چامسکی را پدر زبان­شناسی مدرن[ نامیدند.

ب. چامسکی پدر زبان­شناسی مدرن نامیده می­شود.

57) الف. ایرانیان ]دکتر محمود حسابی را پدر علم فیزیک[ می­خوانند.

ب. دکتر محمود حسابی پدر علم فیزیک در ایران خوانده می­شود.

58) الف. دادگاه ]امیر را مقصر[ شناخت.

ب. امیر مقصر شناخته شد.

شاهد دیگری که می­توان برمبنای آن حرکت فاعل خرده­جمله به جایگاه شاخص بیرونی گروه فعلی­کوچک را توجیه کرد، امکان کاربرد عناصر قیدی در میان فاعل و محمول ساخت خرده­جمله است.[43] در نمونۀ (59) از زبان فارسی قید جمله دارای خوانشی مبهم است و می­تواند در دو خوانش «الف» و «ب» به کار رود. در خوانش (59 الف) «فعلاً» به‌عنوان توصیف­گر بند پایه و در خوانش (59ب) به‌عنوان توصیف‌گر خرده­جمله به کار رفته است. در خوانش (ب) که قید توصیف­گر خرده­جمله (فعلاً) بین فاعل و محمول خرده‌جمله کار رفته است، باید به حرکت فاعل به جایگاه شاخص بیرونی گروه فعلی کوچک قائل گردیم تا بتوانیم وجود قید خرده­جمله را (که در جایگاه شاخص بیرونی گروه فعلی کوچک قرار گرفته است) در این ساخت توجیه کنیم. لذا «امیر را» به جایگاه شاخص بیرونی گروه فعلی کوچک حرکت کرده است تا مشخصۀ قوی حالت آن در رابطۀ موضعی با هستۀ v بازبینی شود.

59. دادگاه فعلاً امیر را متهم اصلی پرونده تشخیص داد.

الف. فعلاً دادگاه امیر را متهم اصلی پرونده تشخیص داد.

ب. دادگاه امیر را فعلاً متهم اصلی پرونده تشخیص داد.

 

براساس استدلال­هایی که ذکر شد در ساخت خرده­جمله زبان فارسی فاعل خرده­جمله به جایگاه شاخص بیرونی گروه فعلی کوچک حرکت می‌کند. بنابراین، براساس الگوریتم برچسب­دهی چامسکی بازنمایی درختی جملۀ (60) به‌صورت زیر خواهد بود:

60. دادگاه _B]شایان را بی­گناه[ دانست. SC=β

]] شایان را بی­گناه[ دانست[[                                            Merge V, Merge β

] دادگاه ] _v ] _VP ] شایان را بی­گناه[ دانست[[[         Merge v, Merge subj

] شایان را ] دادگاه ] _v ] _VP ]  _APشایان را بی­گناه[ دانست[[[[     Move <Shayan ra>, Label SC as AP

نمودار 7- برچسب­دهی ساخت خرده­جمله متممی در زبان فارسی براساس الگوریتم چامسکی (2013, 2015)

Diagram 7- Labeling complement small clause based on Chomsky's algorithm (2013, 2015) in Persian

در نمودار فوق ابتدا سازۀ خرده­جمله با فعل «دانست» ادغام می­شود و گروه فعلی بزرگ برچسب­گذاری می­شود. فاعل خرده­جمله براساس ادغام درونی به جایگاه شاخص بیرونی گروه فعلی کوچک حرکت نموده و براساس ایدۀ ذاتی رونوشت که توسط چامسکی (2013:44) مطرح شد از خود رونوشتی برجای می­گذارد که مشخصه­های نحوی آن دیگر قابل رؤیت نیست و لذا تنها فرافکن بیشینه­ای که در جای خود باقی مانده است، مشخصه­های آن قابل رؤیت است و باید به‌عنوان برچسب نحوی سازۀ بحث‌برانگیز خرده­جمله انتخاب شود. با توجه به حرکت گروه اسمی «شایان را» به جایگاه شاخص بیرونی فعل کوچک­تر، و عدم حرکت فرافکن بیشینۀ گروه صفتی «بی­گناه»، در نتیجه برچسب نحوی AP به‌عنوان مقولۀ ساخت خرده­جمله «شایان را بی­گناه» انتخاب می­شود. براساس الگوریتم مربوط محمول خرده­جمله به فاعل خود نقش معنایی اعطا می‌کند. فاعل بند اصلی نیز همسو با نظر انوشه (1400) از جایگاه اولیۀ شاخص گروه فعلی کوچک به جایگاه شاخص گروه زمان ارتقا می­یابد تا مشخصۀ فرافکن گسترده را بازبینی نماید.

طبق الگوریتم چامسکی (2013:45) تنها در صورتی مشخصه­های فای به‌عنوان برچسب نحوی برگزیده می­شود که رابطۀ قوی مانند مطابقۀ شاخص-هسته میان فاعل و محمول وجود داشته باشد. در حالی که مشخصه­های فای در میان فاعل و محمول ساخت خرده­جمله از نوع قوی نیست پس نمی­توان برچسب نحوی سازۀ خرده­جمله را در زبان فارسی ϕ در نظر گرفت. چامسکی (2013, Cited in Lee, 2014:26)  نیز معتقد است که دو عنصر نحوی a و B در ساخت خرده­جمله، نمی­تواند رابطۀ مطابقه را نشان ‍دهد، چرا که مشخصه‍های اصلی آن به اندازۀ کافی قوی نیست که بتواند به‌عنوان برچسب نحوی برگزیده شود. از آنجا که در زبان فارسی همواره فاعل ساخت خرده­جمله  متممی با حرکت همراه است، لذا برچسب نحوی سازۀ خرده­جمله برحسب محمول خرده­جمله انتخاب می‌شود که می­تواند گروه صفتی (61)، گروه اسمی (62) و یا گروه حرف اضافه­ای (63) باشد.

61. _TP] ما ] _vpآن‌ها را ] _vp(ما) ] _{VP  AP} ] (آن‌ها را) ساده[ می­دانیم[.
62. _TP] ما ] _vpدکتر سعادت را] _vp(ما) ] _{VP  NP} ] (دکتر سعادت را) امیر[ صدا می­زنیم[[[[[.
63. _TP] ما ] _vpاو را] _vp(ما) ] _{VP  pp} ] (او را) از خودمان[ می­دانیم[[[[[.

در اشتقاق نحوی جملات فوق به محض حرکت فاعل خرده­جمله به شاخص بالاتر، مشخصه­های نحوی رونوشت آن غیرقابل‌رؤیت می‌شودو در نتیجه فرافکن بیشینه­ای که در جای خود باقی مانده است مشخصه­های آن بازبینی و در نهایت، به‌عنوان مقولۀ نحوی سازۀ خرده‌جمله برچسب­گذاری می­شود.

شاهد دیگری که می توان در حمایت از رویکرد اتخاذشده در مقاله حاضر مطرح کرد این است که همان طور که  قبلاً نیز اشاره شد فعل بند پایه بر روی محمول خرده‌جمله متممی محدودیت گزینش مقوله­ای اعمال می­­کند. برای مثال، در زبان فارسی متمم ساخت خرده‌جمله برخی از افعال مانند «دانستن و پنداشتن» می‌تواند به هر سه صورت گروه اسمی، صفتی و حرف اضافه­ای باشد، در حالی که  افعالی مانند «صدا زدن، نامیدن، تصور کردن و...» نمی­توانند با متمم حرف اضافه­ای به کار روند. با اتخاذ رویکرد الگوریتم برچسب­دهی چامسکی دربارۀ خرده‌جملۀ متممی، از آنجا که ­در این ساخت مشخصه­های فرافکن محمول که در جای خود باقی مانده است برای الگوریتم برچسب­دهی (LA) قابل رؤیت می­گردد و به‌عنوان برچسب نحوی انتخاب می­شود مقولۀ سازۀ خرده‌جمله براساس محمول آن تعیین می­شود. به این ترتیب، محدودیت گزینش مقوله­ای اعمال‌شده بر محمول خرده‌جمله تبیین می شود. در صورتی که اگر مقولۀ نحوی سازۀ خرده‌جمله فرافکن نقشی  تلقی شود، انتظار می­رود که فعل بند اصلی تأثیری بر وضعیت مقولۀ محمول خرده‌جمله نداشته باشد. در نتیجه، محدودیت­های زیرمقوله­ای که فعل بند پایه بر روی سازۀ خرده جمله‏های متممی اعمال می‌کند خود صحه ای بر رویکرد اتخاذشده می­گذارد.

 

5. نتیجه­گیری

در این پژوهش با هدف تعیین برچسب نحوی ساخت خرده­جمله در زبان فارسی، دیدگاه­های مختلف زبان­شناسان دربارۀ ساختار درونی و مقولۀ نحوی ساخت خرده­جمله­ به‌عنوان گروه زمان (TP)، گروه تصریف (IP)، گروه اسناد (PredP)، گروه مطابقه (AgrP)، بند کامل (CP) و بند مرکب مورد نقد و بررسی قرار گرفت و نشان داده شد تصمیم‌گیری دربارۀ ماهیت مقولۀ نحوی خرده­جمله­ موضوع بسیار چالش برانگیزی است. سپس، تلاش شد براساس الگوریتم برچسب­دهی چامسکی تحلیلی کارآمد از مقولۀ سازۀ خرده­جمله در زبان فارسی ارائه شود. الگوریتم برچسب‌دهی چامسکی روشی برای تخصیص برچسب‌های نحوی به گره‌ها در نمودار درختی براساس ویژگی‌های گره‌ها و بافت آن‌هاست که تفاوت بین‌زبانی ماهیت مقوله خرده­جمله را نیز تبیین می­کند. در پژوهش حاضر با استناد به استدلال­های مختلف نشان داده شد که در زبان فارسی فاعل خرده­جمله از درون سازۀ خود خارج می‌شود و به جایگاه شاخص ثانویۀ گروه فعلی کوچک حرکت می‌کند و از خود رونوشتی برجای می­گذارد که مشخصه‌های نحوی آن دیگر قابل رؤیت نیست. لذا تنها مشخصه­های عنصر بجامانده در جایگاه خود، یعنی محمول ساخت خرده­جمله، برای الگوریتم برچسب­دهی قابل رؤیت است و در نتیجه به‌عنوان برچسب .­نحوی سازۀ خرده­جمله در نظر گرفته می­شود.

 

[1] Small Clause

[2] Small Clause Theory

[3] Predication Theory

[4] complex predicate theory

[5]  برای اطلاعات بیشتر از دلایل اتخاذ این رویکرد رجوع شود به خمسه عشری و همکاران (1402). در این پژوهش ضمن ارائۀ مشکلات رویکرد محمول­سازی و محمول مرکب، با استناد به استدلال‌های متعدد از نظریۀ خرده­جمله در زبان فارسی حمایت می­گردد. 

[6] propositional theta role

[7] T. Stowell

[8] J. Bowers

[9] B. Aarts

[10] T. Hoekstra

[11] M. Den Dikken

[12] Labeling Algorithm (LA)

[13] minimal search

[14] Principle of Full Interpretation (PFI)

[15] Free Merge

[16] projection

[17] endocentricity

[18] O. Matushansky

[19] J. Bailyn & B. Citko

[20] subcategorisation restrictions

[21] endocentric

[22] N. Zhang

[23] zero INFL

[24] ordinary infelection

[25] A. Moro

[26] Projection problem

[27] J. Maling

[28] J. Whitman

[29] D. Sportiche

[30] simplicity principal

[31] Conceptual-Intentional (C-I)

[32] J. Y. Shim

[33] Single Label Condition on Interpretation

[34] H. Narita

[35] N. Fukui

[36] copy

[37] feature sharing (FS)

تابعی و تفکری رضایی (1399) به پیروی از الهرایس (2013) و با استناد به نظر مطابقه چندگانۀ هیرایوا (2001) ساخت خرده­جمله را در زبان کردی )گونۀ موکریانی( به‌عنوان گروه زمان (TP) در نظر گرفته­اند. در بخش پیشینه به ایراداتی که براین نظر وارد است، اشاره شد.

[39] Doubled clitic

[40] C. Collins

[41] H. Thráinsson

[42]  انوشه (1400: 229) چنین ساخت‌هایی را مجهول نمی­داند، بلکه آن‌ها را نوعی محمول مرکب نامفعولی در نظر می­گیرد؛ ولی به هرحال امکان ارتقای فاعل خرده­جمله به جایگاه فاعل بند اصلی در مثال­های مورد بررسی مشهود است.

تعداد مشاهده مقاله: 194

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 121