ارائۀ چارچوب نظری فرآیند عملیاتی‌کردن شهر هم‌گرا: رهیافت فراترکیب

مقدمه

شهر هم‌گرا از ابتکارات تأثیرگذار شهرداری‌های سوئد به حساب می‌آید که به‌خوبی توانسته است اصول توسعۀ پایدار شهری را در شهرها عملیاتی کند. در سطح بین‌المللی، سوئد در زمینۀ مسائل زیست محیطی و راه‌حل‌های آن شهرت بسیار خوبی دارد. افزون بر این، سوئد به‌عنوان یکی از پیشگامان توسعۀ پایدار شهر و فناوری سبز شناخته می‌شود. دولت سوئد پایداری شهر هم‌گرا ^[1] را مطرح کرده است. شهر هم‌گرا ارائه‌دهندۀ چارچوب مفهومی سوئدی و تفکر کل‌نگر در پشت توسعۀ پایدار شهری با رویکرد میان‌رشته‌ای و یکپارچه متشکل از تمام ابعاد پایداری است. همچنین، دستورالعمل‌ها و روش‌های کلی را درخصوص چگونگی حمایت از فرآیندهای توسعۀ پایدار شهری ارائه داده است. یک شهر هم‌گرا، خود را در یک دایرۀ بسته حفظ می‌کند تا بدین وسیله بتواند از ترکیب تمام کارکردهای شهری، هم‌افزایی ایجاد کند. در این راستا، حداقل منابع «خارجی» باید استفاده شود. درمقابل، منابع داخل شهر باید به‌صورت یک حلقه استفاده شوند. این مفهوم تمام احساس توسعۀ پایدار بلندمدت را یکپارچه می‌سازد؛ چنانچه از هم‌افزایی بین فرآیندها یا کارکردهای مختلف برای ایجاد راه‌حل‌های مقرون به صرفه و کارآمد در منابع یک جامعه استفاده می‌شود. براساس تفکر شهر هم‌گرا‌، شهرها را نباید به‌عنوان عامل تخریب محیط زیست، بلکه به‌عنوان راه‌حل دانست. این مدل بسیار منعطف است و بدون توجه به محتوای محلی، یک مدل کارآمد در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا تنظیم و بومی‌سازی آن آسان است (Deiaco, 2014).

شهر هم‌گرا رویکردی کل‌نگر و جهان‌شمول برای توسعه و برنامه‌ریزی شهری در شهرها به‌شمار می‌آید که بر مبنای بهترین رویه‌های جهانی و تجربه‌های شهرداری‌های کشور سوئد طراحی شده است. به عبارت دیگر، شهر هم‌گرا برندی است که انعکاس‌دهندۀ تمام دانش و تجربۀ سوئد نسبت به توسعۀ پایدار به‌شمار می‌آید. در این راستا، مشاوران، پیمان‌کاران و تمام دست‌اندرکاران سیستم شهر، باید در شبکه‌های مختلف سازماندهی شوند تا بتوانند چشم‌انداز شهرگرایی پایدار را گسترش دهند و فاصلۀ طرح تا اجرا را به کوتاه‌ترین زمان ممکن برسانند. این رویکرد به‌عنوان یک ابزار حمایتی در شهرهای کشورهای مختلف با هدف بهبود شرایط زندگی شهروندان با تأکید ویژه بر فقر شهری به کار می‌رود. هدف شهر هم‌گرا، فراهم‌کردن محیط شهری سالم، سرزنده و زیست‌پذیر برای جمعیت رو به رشد شهری و کاهش ردپای اکولوژیکی انسان است. درواقع، رویکرد شهر هم‌گرا، ابزارها و فرآیندهای منعطفی برای طیف وسیعی از موضوعات توسعۀ شهری و سطوح مختلف از برنامه‌ریزی محله‌ای تا توسعۀ منطقه‌ای بزرگ مقیاس فراهم می‌سازد. شهر هم‌گرا از راه تحلیل کل‌نگر، روش‌های مشارکتی و هم‌افزایی از راهکارهای توسعۀ شهری حمایت می‌کند. این فرآیند برای بهبود پایداری، هم‌افزایی بین سیستم‌های شهری، مشارکت بازیگران مختلف در توسعه، برنامه‌ریزی و مدیریت مناطق شهری، سناریوهای توسعه بدیل، ارزیابی و تحلیل اثرات طراحی شده است. شهر هم‌گرا از راه این فرآیندها، ابزارها و روش‌ها، ابعاد مختلف توسعۀ شهری متشکل از اقتصادی، زیست‌محیطی، فرهنگی - اجتماعی، فضایی و مکانی را یکپارچه می‌کند.

به بیان دیگر، از راه شکوفاکردن هم‌افزایی بالقوه در کارکردهای شهری و کارآمدی و سودآوری آنها نوعی توسعۀ شهری پایدار و کل‌نگر را ترویج می‌دهد. شهر هم‌گرا با این باور به توسعۀ شهری می‌پردازد که فرآیندها - و نه صرفاً راه‌حل‌های فنی – به‌تدریج به سمت بهبود شرایط زندگی حرکت می‌کنند. رویکرد شهر هم‌گرا، راه‌حل‌های آماده‌ای برای تمام چالش‌های شهری ارائه نمی‌دهد. درمقابل، از مقامات، فعالان و نمایندگان منتخب محلی، حمایت به عمل می‌‌آورد که متعهد به توسعۀ شهرهایی با برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب‌اند. شهرهایی که مردم در آنها کار می‌کنند، به خدمات دسترسی دارند، از فعالیت‌های فرهنگی لذت می‌برند و رویاهای خود را برآورده می‌سازند. شهر هم‌گرا حول این باور است که همه چیز در یک شهر به هم مرتبط است: پسماند، حمل‌ونقل، انرژی، آب، محیط زیست، اقتصاد و شادی. براساس این رویکرد، کلید موفقیت توسعۀ پایدار شهری، همکاری بین افراد مسئول برای مدیریت این بخش‌ها است. درمجموع، شهر هم‌گرا، یک رویکرد کل‌نگر برای تحقق توسعۀ پایدار در شهرها اتخاذ می‌کند که عمدتاً بر مبنای تجربیات و بهترین اقدامات است. در عین حال، به تمام جنبه‌های پایداری توجه می‌کند. همچنین، از یک رویکرد یکپارچه استفاده می‌کند که براساس آن، زمینه‌های مختلف اقدام، به‌نحو مطلوب، هماهنگ و تلفیق خواهد شد. شهر هم‌گرا مفاهیمی را ارائه داده است که با سطوح مختلف توسعۀ شهرها و شهرک‌ها و موقعیت‌های مختلف برنامه‌ریزی، سازگار می‌شود.

بر این اساس، شهر هم‌گرا ایده‌ای جدید و خلاقانه مبتنی بر دانش و تجربه است که به مسائل زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی و فضایی به‌عنوان یک مفهوم کل‌نگر و یکپارچه توجه دارد و در جست‌و‌جوی اجرای اصول توسعۀ پایدار است. از اصول مهم شهر هم‌گرا، ارتباط دوجانبه بین شهرداری و شهروندان است که با شفافیت، پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری حکمروایی شهری امکان‌پذیر می‌شود. رویکرد شهر هم‌‌گرا از راه استفاده از منابع کارآمد و ایجاد هم‌افزایی بین سیستم‌های گوناگون شهر، رویکردی یکپارچه، فراگیر و میان‌رشته‌ای برای تحقق‌پذیری توسعۀ پایدار به پیش می‌برد. همچنین، در جست‌و‌جوی ایجاد شهر فراگیر برای تمام اقشار شهری از راه تأمین رفاه، آسایش و معیشت شهروندان به موازات توجه به مسائل زیست‌محیطی و تغییر اقلیم شهری است. بر همین مبنا، هدف پژوهش حاضر، تدوین چارچوب نظری فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا با استفاده از روش فراترکیب برای تحقق‌پذیری آن در شهرهای کشور است.

مفهوم نظری

براساس مفهوم شهر پایدار، دولت سوئد و شورای تجارت سوئد، شهر هم‌گرا را در سال 2007 مطرح کردند (Bradley et al., 2013). شهر هم‌گرا به‌عنوان رویکردی برای پیوند فناوری‌های پاک با برنامه‌ریزی شهری با استفاده از پایداری شهری ارائه شده است  (Hult, 2015). در این راستا، ارجاعات فضایی نظیر نمایشگاه مسکن Bo01 در مالمو^[2] و همچنین، منطقۀ هاماربی اسجوستاد^[3] در شهر استکهلم به‌عنوان بهترین نمونه‌های عملیاتی برجسته شد. پس از آن، توسعۀ شهری پایدار سوئد از سوی نهادهای فراملی به رسمیت شناخته شد؛ چنانچه در سال 2010 استکهلم، عنوان نخستین پایتخت سبز اروپا^[4] را دریافت کرد (Madureria, 2014). این موفقیت موجب همکاری با شهر هم‌گرا شد و به صادرات فناوری‌های پایدار به کشورهایی مانند چین، مغولستان، روسیه، آفریقای جنوبی، کانادا، فرانسه، ایرلند و بریتانیا منجر شد. شرکت‌هایی که تخصص و فناوری خود را در زمینۀ توسعۀ پایدار شهری از راه شهرهای هم‌گرا ارائه می‌دهند، عبارت‌اند از: شرکت‌های انرژی^[5]، فناوری آب^[6]، معماری و طراحی^[7]. در حالی که شورای تجارت سوئد، مفهوم شهر پایدار را برای پیاده‌سازی یک پلت‌فرم بازاریابی انتخاب کرد، آژانس توسعۀ بین‌المللی سوئد از این مفهوم برای توسعۀ ابزارها و روش‌هایی برای توسعۀ پایدار شهری استفاده کرد. این ابزارها و روش‌ها به‌عنوان رویکرد شهر هم‌گرا خلاصه و در سال 2012 منتشر شده‌اند. براساس تجربه و تخصص قبلی آژانس توسعۀ بین‌المللی سوئد، هدف رویکرد شهر هم‌گرا، ترویج توسعۀ شهری پایدار از راه ظرفیت‌سازی نهادی در شهرهای کشورهای کم‌درآمد و متوسط است. به‌طور کلی، شهر هم‌گرا بر ابزارهای فناورانه برای تغییر شهر تمرکز دارد؛ در حالی که هدف رویکرد شهر هم‌گرا‌، ایجاد شهر پایدار از راه توسعۀ ظرفیت‌سازی نهادی بر مدار بازیگران و کنشگران مختلف است (Adscheid& Schmitt, 2019). شکل شمارۀ 1، به توسعۀ این دو مفهوم اشاره کرده است؛ شهر هم‌گرا و رویکرد شهر هم‌گرا، خواستگاه مشترکی دارند که همان توسعۀ پایدار است؛ اما شباهت‌های مفهومی کمی دارند؛ در حالی که شهر هم‌گرا و رویکرد شهر هم‌گرا به دلیل رویکرد سازگار و پایدارشان به‌طور گسترده تحسین شده‌اند. با وجود این، چندین محقق دانشگاهی شروع به زیر سؤال بردن ایده‌های ارائه‌شده از شهر هم‌گرا و رویکرد شهر هم‌گرا در رابطه با ویژگی اجماع‌محور و پسا‌سیاسی آنها کرده‌اند؛ زیرا زیربنای مفاهیم نئولیبرالی رقابت، موفقیت و هدف‌های توسعۀ جهانی است (Tunström et al., 2016; Tunström & Bradley, 2014; Hult, 2013).

شکل 1- توسعۀ شهر هم‌گرا و رویکرد شهر هم‌گرا  (Source: Adscheid& Schmitt, 2019)

رویکرد شهر هم‌گرا‌ یک چارچوب مفهومی است که برای رسیدگی به چالش‌های فعلی محیط زیست شهری بسط یافته و براساس رویکرد مردم‌محور، فراگیر، تجربیات عملی و بهترین شیوه‌های دولت‌های محلی سوئد تدوین شده است. رویکرد شهر هم‌گرا به دنبال اکتشاف فرصت‌هایی برای تقویت دولت‌های محلی و مؤسسات محلی و بهبود ظرفیت آنها برای حفظ توسعۀ محلی با استفادۀ مؤثرتر از منابع موجود است. در عین حال، راه‌هایی برای کاهش فقر و تأثیر منفی زیست‌محیطی فعلی ایجادشده توسط مناطق شهری شناسایی کرده است. این مفهوم بر روش‌ها و ابزارهایی برای اتخاذ یک رویکرد یکپارچه نسبت به توسعۀ پایدار شهری، با تمرکز ویژه بر ارتقای رویه‌های کاری افقی و بین‌رشته‌ای در دولت‌های محلی و در میان ذی‌مدخلان کلیدی تأکید دارد. در طیف وسیعی از فرآیندهای توسعه، مانند تدوین استراتژی‌های کل شهر برای توسعۀ کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت یا آماده‌سازی برای سرمایه‌گذاری زیرساخت‌های شهری، از آن استفاده می‌شود. افزون بر این، می‌توان از آن در مناطق مختلف از بلوک‌های منفرد تا کل مناطق شهری، مناطق یا کشورها و برای پروژه‌هایی که طرح‌های توسعه مجدد تا طرح‌های سبز را در بر می‌گیرد، استفاده کرد. شهر هم‌گرا برای اقتصادهای توسعه‌یافته، در حال توسعه و در حال گذار به یک اندازه خوب کار می‌کند. بازیگران دولتی و خصوصی نظیر دولت‌های محلی، سازمان تأسیسات و زیرساخت‌های عمومی و سایر ذی‌مدخلان، به‌طور یکسان می‌توانند از شهر هم‌گرا استفاده کنند. این رویکرد برای همه باز و سودمند است. شهر هم‌‌گرا به سیستم‌های شهری کلیدی از انرژی و فناوری اطلاعات گرفته تا آب و زباله اشاره می‌کند که پایه و اساس شرایط خوب زندگی، شکوفایی و رفاه در هر شهری هستند (Ahlgren et al., 2018).

هدف‌های رویکرد شهر هم‌گرا مشتمل بر بهبود یکپارچگی شهری، پایداری، تاب‌آوری و کیفیت زندگی برای همۀ شهروندان حال و آینده است. برای تحقق این اهداف، باید مجموعه‌ای از راهبردها عملیاتی شود که عبارت‌اند از: توسعۀ همکاری‌های چندبخشی و چند‌رشته‌ای بین ذی‌مدخلان، ظرفیت‌سازی به‌وسیلۀ به اشتراک گذاشتن دانش و تجربه در بین ذی‌مدخلان، تسهیل همکاری بین ذی‌مدخلان محلی، منطقه‌ای و ملی، هدایت فرآیندهای برنامه‌ریزی و ارزیابی پایداری در مقیاس و سطوح مختلف، کمک به راهبردهای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت بهبود مناطق شهری و ابعاد مختلف پایداری، بهبود سیاست‌ها، طرح‌ها، فرآیندها و شیوه‌های توسعۀ شهری موجود، کمک به شهرها و شهرک‌ها برای شناسایی راه‌حل‌های سیستم‌های یکپارچه و عملیاتی و هم‌افزایی که موجب توسعۀ پایدار می‌شود (Andersson et al., 2012). مدل مفهومی شهر هم‌گرا با یک هسته و چهار دایره توصیف می‌شود که در آن کیفیت زندگی به‌عنوان هدف نهایی توسعه، در هستۀ مرکزی قرار گرفته است. دایرۀ نخست نشان‌دهندۀ ابعاد و چالش‌های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی پایداری شهری است. دایرۀ دوم متشکل از سیستم‌ها و کارکردهای شهری است که برای زندگی روزمرۀ مردم حیاتی هستند. سیستم‌های شهری برای آب، انرژی، حمل‌ونقل و ترافیک، مدیریت پسماند، ارتباطات، فضاهای سبز و سایر فضاهای عمومی، مسکن، مکان‌های کار، خدمات اجتماعی و ساختمان‌های تجاری و غیره از آن جمله‌اند. دایرۀ سوم نشان‌دهندۀ سیستم‌ها و عوامل نهادی و حکمروایی است که از کارکردهای شهری و توسعۀ پایدار آنها حمایت می‌کند و بر آنها تأثیر می‌گذارد. بعد چهارم مدل بیان‌کنندۀ محیط‌های ساخته‌شده و طبیعی است (Ranhagen & Groth, 2012).

هستۀ شهر هم‌گرا مدل مفهومی پایداری شهری است. این مدل، سلامت، آسایش، ایمنی و کیفیت زندگی را در هستۀ توسعۀ شهری مردم محور قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، این مدل مبتنی بر پایداری محیطی، اجتماعی - فرهنگی و اقتصادی است که توسط سیستم‌های شهری، عوامل نهادی و ابعاد فضایی پشتیبانی می‌شود. پایداری یک سیستم یکپارچه به هم‌افزایی بین زیرسیستم‌های آن بستگی دارد؛ برای مثال، محیط زیست سالم، پایداری اقتصادی و اجتماعی را بهبود می‌بخشد. اغلب بعد زیست‌محیطی، نقطۀ ورود برای رویکرد شهر هم‌گرا است؛ اما همواره با سایر جنبه‌ها نیز ارتباط دارد که عبارت‌اند از: 1) پایداری زیست‌محیطی مستلزم حفاظت از سیستم‌ها و منابع اکولوژیکی است؛ به‌گونه‌ای که فعالیت‌های انسانی ظرفیت تحمل محیط‌زیست را بیش از حد تحت فشار قرار ندهد. ارتقای تاب‌آوری اکولوژیکی نیازمند منابع اقتصادی است؛ در عین حال، باعث ایجاد فعالیت اقتصادی و ایجاد مشاغلی می‌شود که از پایداری اجتماعی حمایت می‌کند. 2) پایداری اجتماعی مستلزم رفع نیازهای انسانی از راه خدمات اولیه، فرصت‌های شغلی کافی و دربرگیرندگی اجتماعی است. شهروندان حق دارند در فرآیندهای توسعۀ مدنی و شهری که آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، مشارکت کنند و برای توجه به گروه‌های محروم و به حاشیه رانده شده، تلاش‌های ویژه‌ای نیاز است. پایداری اجتماعی نیز از راه آموزش و فرهنگ به‌عنوان منابع ایده‌ها، آرمان‌ها، ارزش‌ها، نگرش‌ها و آگاهی‌های اجتماعی، اطلاع‌رسانی می‌شود و ترویج می‌یابد؛ بنابراین، ضرورت دارد رهبران توسعۀ آگاهی، شعور اجتماعی مراقبت کننده، فرهنگ مدنی دموکراتیک و مشارکتی را تسهیل کنند. 3) پایداری اقتصادی مستلزم توسعه‌ای است که با منابع موجود متعادل باشد و به محیط زیست آسیب نرساند. توسعۀ محیط کالبدی موجب رشد اقتصادی، اشتغال و رفاه اجتماعی می‌شود و یک محیط شهری متنوع و مبتنی بر کاربری‌های ترکیبی باعث ارتقای خلاقیت، تعامل اجتماعی و فعالیت اقتصادی می‌شود ‌(Andersson & Roux, 2014).

بنابراین، شهر هم‌گرا رویکردی جامع و فراگیر را برای توسعۀ شهری پایدار ترویج می‌کند که شامل ابعاد محیطی، اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی و فضایی است. هدف نهایی بهبود شرایط زندگی برای شهروندان با تأکید ویژه بر برابری جنسیتی و فقرای شهری است. شهر هم‌گرا هم یک رویکرد نظری و هم یک روش عملی برای رسیدگی به چالش‌های شهری بیان‌شده در دستور کار جدید شهری و اهداف توسعۀ جهانی [8] ارائه کرده است. شهر هم‌گرا یک ابتکار عمل و راه‌حل بسیار نوآورانه و موفق است که تأیید و تحسین تصمیم‌گیرندگان شهری و اجتماعات را در سراسر جهان به دست آورده است. از سال 2010، شهر هم‌گرا از مقامات محلی، منطقه‌ای و ملی در آفریقا، آسیا، اروپا و آمریکای لاتین حمایت کرده است. شهر هم‌گرا توسط دولت‌های محلی و منطقه‌ای برای برنامه‌ریزی، توسعه و مدیریت شهرها با هدف فراگیرتر و پایدارتر کردن آنها استفاده شده است. افزون بر این، 20 شهر از هشت کشور جهان، پروژه‌هایی مبتنی بر اصول شهر هم‌گرا را اجرایی کرده‌اند. همچنین، برای ارائه برنامه‌های توسعۀ ظرفیت‌سازی در 15 کشور سراسر جهان استفاده شده است. مدل شهر هم‌گرا (شکل شمارۀ 2)، پنج بخش اساسی یک ابتکار توسعۀ شهری را یکپارچه کرده است که عبارت‌اند از: 1) مردم: در قلب این مدل، مردم قرار دارند و در این مسیر تأکید ویژه‌ای بر برابری جنسیتی و بهبود کیفیت زندگی برای فقرای شهری شده است. 2) ابعاد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی - فرهنگی: براساس این ابعاد، یک شهر باید سلامت، ایمنی، آسایش و کیفیت زندگی را برای همه ساکنان تضمین کند. 3) سیستم‌های شهری: این سیستم‌ها با زیرساخت‌های شهری روزمره مانند آب، انرژی، زباله، حمل‌ونقل و ترافیک، ساختمان‌ها و معماری، فناوری اطلاعات، محوطه‌سازی و فضاهای اجتماعی هم‌افزایی ایجاد می‌کنند. 4) عوامل نهادی: این عوامل شامل مدیریت، توزیع مسئولیت‌ها، پیوندهای داخلی و خارجی، قانون‌گذاری، تأمین مالی، حکومت شهری و رهبری سیاسی می‌شود. 5) ابعاد فضایی: این ابعاد جنبه‌های مختلف مکانی پایداری شهری را به‌منظور درک روابط بین کارکردهای مختلف ترکیب می‌سازد. همچنین، به محیط ساخته‌شده و طبیعی شهری و منطقه‌ای، توزیع و مکان‌یابی کارکردهای شهری و ارائۀ خدمات در سیستم‌های شهری می‌پردازد (Ranhagen et al., 2010). افزون بر این، شهر هم‌گرا مفهومی پویا است که به شرایط و نیازهای زمینه‌ای و محلی توجه دارد و از شیوه‌های انعطاف‌پذیری در راستای بهبود کیفیت زندگی شهروندان استفاده می‌کند. شهر هم‌گرا با استفاده از مدل‌های چرخه‌ای زیست‌محیطی به دنبال آن است که راهکارهای یکپارچه‌ای برای انرژی، آب، پسماند، استفادۀ مجدد از زمین و کاربری‌ها، تحرک و حمل‌و‌نقل شهری، برنامه‌ریزی چشم‌انداز و اکوسیستم‌ها، طراحی ساختمان‌ها و راهبردهای هوای پاک ارائه کند.

شکل 2- مدل مفهومی شهر هم‌گرا  (Source: Andersson & Roux, 2014)

مفهوم عملی

مهدنژاد و زنگانه (1401) در مقاله‌ای به خوانش مؤلفه‌‌های شهر هم‌گرا با تأکید بر کاربست آن در محلۀ Bo01 مالمو سوئد پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش بیان‌کنندۀ آن است که تراکم جمعیت در محلۀ Bo01، 43 نفر در هکتار و تراکم ناخالص معادل بیش از 26 واحد مسکونی در هکتار است. حدود 50 درصد از محله را فضای باز تشکیل می‌دهد. 1400 متر مربع کلکتور خورشیدی در ساختمان‌های آپارتمانی و 200 متر مربع از آنها در فضاهای خالی وجود دارد. هر خانوار فقط 7/0 جای پارک دارد؛ درنتیجه، محلۀ Bo01، منعکس‌کنندۀ یک مدل برای محلۀ آینده و پایدار است که ساختار آن براساس اهداف زیست‌محیطی با تمرکز بر انرژی، محدودیت استفاده از خودرو، تشویق پیاده‌روگستری، گسترش مسیرهای دوچرخه‌سواری، مدیریت آب و پسماند و مراقبت از چشم‌انداز طبیعی است. حسینی‌نیا و مهدنژاد (1400) در مقاله‌ای به تبیین شهر هم‌گرا به‌مثابه شهر فردا پرداخته‌اند. نتایج پژوهش بیان‌کنندۀ آن است که شهرهای آینده بر بازیافت پسماند تا ۷۵ درصد، جذب و حفظ نخبگان و طبقه خلاق، هاب‌های فناوری پیشرفته، گسترش فضاهای باز، گاهش گازهای گلخانه‌ای تا ۴۰ درصد، ساختمان‌های انرژی صفر و ساختمان‌های کربن صفر تأکید دارند و اهداف شهر هم‌گرا بر این شاخص‌ها منطبق است. حسینی‌نیا و مهدنژاد (1400) در مقاله‌ای به فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا در بستر توسعه پایدار پرداخته‌اند. نتایج پژوهش بیان‌کنندۀ آن است که مدل شهر هم‌گرا به علت انعطاف‌پذیری بالا، قابلیت تحقق‌پذیری در محیط‌های مختلف حتی با شرایط اقتصادی و اجتماعی ضعیف و متوسط را دارد و در فرآیند اجرا به تمام گروه‌ها به‌خصوص اقشار فقیر و آسیب‌پذیر توجه دارد. حسینی‌نیا و مهدنژاد (1400) در مقاله‌ای به تطبیق رهیافت مدیریت شهری در به‌کارگیری مؤلفه‌های شهر هم‌گرا پرداخته‌اند. نتایج پژوهش بیان‌کنندۀ آن است شهر هم‌گرا از راه برنامه‌ریزی شهری یکپارچه، بهبود شهری، راه‌حل‌های یکپارچه و فراگیر، ارزیابی تأثیرات و مدیریت تقویت‌شده مناطق شهری، نسبت به تحقق چشم‌اندازها و استراتژی‌ها اقدام می‌کند. شهر هم‌گرا یک روش کار عمومی و چرخه‌ای را ارائه می‌دهد که می‌تواند برای اهداف مختلف استفاده شود. فرآیند کار را می‌توان با شرایط محلی غالب تطبیق داد.

ادشید و اشمیت^[9] (2019) در مقاله‌ای با عنوان «بسیج محیط‌های پساسیاسی: ردیابی جغرافیای انتخابی توسعه شهری پایدار سوئد» به شهر هم‌گرا پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، بازیگران شهر هم‌گرا را شناسایی کرده‌اند. اندرسون و روکس^[10] (2014) در پژوهشی مبادرت به استخراج راهنمای فرآیند شهر هم‌گرا کرده‌اند. آنها در این پژوهش، چارچوب مفهومی شهر هم‌گرا به‌عنوان یک رویکرد جامع و یکپارچه را برای توسعۀ پایدار شهری ارائه داده‌اند. این مدل مبتنی بر ابعاد زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، فضایی، نهادی و سیستم‌های توسعۀ پایدار شهری است که هدف آن ارتقای مؤلفه‌های کیفیت زندگی ازجمله سلامت، آسایش و ایمنی برای همۀ شهروندان است. مادوریا^[11] (2014) در مقاله‌ای به بررسی برنامه‌ریزی کالبدی در تجربه‌های موفق شهر هم‌گرا در شهرهای سوئد پرداخته است. نتایج بیان‌کنندۀ آن است که سه هدف کلان محلۀ Bo01 در شهر مالمو، متشکل از زندگی پایدار، تقویت تصویر مالمو به‌عنوان مکانی برای زندگی و سرمایه‌گذاری و توسعۀ مجدد منطقه جدیدی از شهر توسط پروژه‌های موازی در سراسر شهر بر مدار شاخص‌های شهر هم‌گرا پشتیبانی شده است. هالت (2014) در مقاله‌ای به گسترش تفکرات شهر هم‌گرا پرداخته است. نتایج پژوهش بیان‌کنندۀ آن است که برند پایدار شهری سوئدی که به‌عنوان شهر هم‌گرا بسته‌بندی شده است، تا حد زیادی مبتنی بر اراده سیاسی قوی برای اولویت‌دادن به مشاغل صادرات محور سوئد است. سوئد از راه این مدل‌های شهری توانسته است تولید ناخالص داخلی را افزایش و در عین حال، انتشار دی اکسیدکربن را کاهش دهد؛ درنتیجه، این مدل شهری را به یک کالای صادراتی تبدیل کرده است.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی - توسعه‌ای است و از روش فراترکیب کیفی برای انجام آن استفاده شده است. روش فراترکیب کیفی، برگرفته از پارادایم تفسیرگرایی است. این روش مبتنی بر بازنگری دقیق و عمیق پژوهشگر و ترکیب یافته‌های تحقیقات مربوط به موضوع پژوهش است. با توجه به هدف پژوهش مبنی بر تدوین مدل نظری فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا و به تبع آن استخراج رویکرد، اصول، شاخص‌ها و فرآیند اجرایی شهر هم‌گرا و همین‌طور ارائۀ یک دید جامع و گسترده درخصوص موضوع و درنتیجه، ارتقای دانش موجود، در زمرۀ پژوهش‌های کاربردی - توسعه‌ای قرار می‌گیرد. همچنین، از آنجایی که داده‌ها بدون جهت‌گیری و دخل و تصرف جمع‌آوری شده‌اند، ازجمله پژوهش‌های توصیفی یا غیرآزمایشی به‌شمار می‌آید. پژوهش حاضر با استفاده از روش فراترکیب به‌عنوان یکی از روش‌های فرامطالعه انجام شده که در راستای هدف پژوهش و توانایی و پتانسیل روش مذکور در استخراج فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا انتخاب شده است. فراترکیب به‌مثابۀ روشی کیفی برای ایجاد دانش و تفسیر نتایج پژوهش‌های پیشین به‌شمار می‌آید. در روش فراترکیب، از راه یافته‌های منابع اصلی پژوهش، واژه‌هایی آشکار و دید جامع‌تری در رابطه با موضوع مورد تحلیل حاصل می‌شود. خروجی فراترکیب، نتیجه‌ای است که بزرگ‌تر از مجموع بخش‌هایش است.

هدف از به‌کارگیری روش فراترکیب، شناسایی و استخراج اسناد معتبر، موثق و مرتبط با موضوع پژوهش در بازۀ زمانی مدنظر است. جامعۀ آماری متشکل از تمام مقالات و پژوهش‌ها، کتاب‌ها و اسنادهایی است که در بازۀ زمانی سال‌های 2002 (زمان مطرح‌شدن شهر هم‌گرا) تا 2022 درخصوص شهر هم‌گرا و مصداق‌های آن انجام شده است؛ از این رو، به‌منظور گردآوری اطلاعات از روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و اسنادی استفاده شده است.

تاکنون سه الگو درخصوص روش فراترکیب مطرح شده است که مشتمل بر الگوی سه مرحله‌ای نوبلت و هیر (1987)، الگوی شش مرحله‌ای والش و دان (2005) و الگوی هفت مرحله‌ای سندلوسکی و باروسو (2007) است. در این پژوهش از روش هفت مرحله‌ای سندلوسکی و باروسو مشتمل بر تدوین پرسش‌های پژوهش، جست‌و‌جوی سیستماتیک منابع، انتخاب مقالات و منابع مرتبط، استخراج مفاهیم و کدها، تجزیه‌وتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی، کنترل کیفیت و ارائه یافته‌ها استفاده شده است. بر مبنای این روش، مرور ادبیات پژوهش انجام شده است. براساس نتایج حاصل از مرور ادبیات، کدهای مربوط به شهر هم‌گرا شناسایی شده است. پس از آن، کدهای استخراج‌شده در قالب مقوله‌های متمایزی طبقه‌بندی شده‌اند و مدل نظری پژوهش ارائه شده است.

بحث و یافته‌ها

در این بخش به بیان مراحل گوناگون ارائه چارچوب نظری فرآیند عملیاتی‌کردن شهر هم‌گرا از راه تجزیه‌وتحلیل داده‌ها بر مبنای روش فراترکیب پرداخته می‌شود.

گام نخست: تدوین پرسش‌های پژوهش

پرسش‌های ماهوی پژوهش براساس ابعاد گوناگون نظیر چه چیز، چه کسانی، چه زمانی و چگونه است. از پارامترهای مختلفی برای تنظیم پرسش‌های پژوهش استفاده شده است که عبارت‌اند از: 1) چه چیزی^[12]: به شناسایی و مطالعۀ فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا پرداخته است. 2) جامعۀ آماری^[13]: مشتمل بر کلیۀ پژوهش‌های مرتبط با شهر هم‌گرا است. 3) محدودۀ زمانی^[14]: از سال 2001 تا 2022 است. 4) چگونگی روش^[15]: از روش تحلیل اسناد و داده‌های کیفی، استفاده شده است. 5) واژگان کلیدی: مشتمل بر شهر هم‌گرا^[16]، رویکرد شهر هم‌گرا^[17]، هاماربی اسجوستاد، بندر غربی مالمو^[18]، شهر پایدار سوئدی^[19] و Bo01 است. بر این اساس، پرسش‌های عبارت‌اند از: 1) شهر هم‌گرا در چه زمانی و مکانی، مطرح و ایجاد شده است؟ 2) شهر هم‌گرا براساس چه رویکردی تحقق یافته است، شرایط زمینه‌ای و علی تأثیرگذرا بر تحقق‌پذیری آن چیست؟ 3) کنشگران تأثیرگذار بر شهر هم‌گرا کدام‌اند؟ 4) مؤلفه‌های اصلی شهر هم‌گرا کدام‌اند؟ فرآیند اجرایی تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا چگونه است؟ 5) پیامدهای حاصل از تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا چیست؟ راهبردهای تأثیرگذار بر تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا کدام‌اند؟

گام دوم: جست‌و‌جوی سیستماتیک منابع پژوهش

پس از مشخص‌شدن پرسش‌های پژوهش، منابع و مستندات مرتبط با موضوع پژوهش بررسی شدند. در پژوهش حاضر، پایگاه‌های داده، مجله‌ها، مستندات و موتورهای جست‌و‌جوی مختلف بین سال‌های 2002 تا 2022 بررسی شدند. در این راستا، جست‌و‌جوی منابع از پایگاه‌های معتبر نظیر ریسرچ‌گیت، ساینس دایرکت، پروکوئست، امرالد^[20] و موتورهای جست‌و‌جوی گوگل و گوگل اسکولار، در دستور کار قرار گرفت. علت جست‌و‌جوی پایگاه‌های خارجی این بود که تاکنون مقاله‌ای درخصوص شهر هم‌گرا در فصلنامه‌های ایران چاپ نشده است. در جدول شمارۀ 1، به‌طور خلاصه به معیارهای جست‌و‌جوی سیستماتیک منابع پژوهش حاضر اشاره شده است

جدول 1- معیارهای جست‌وجوی منابع پژوهش

گام سوم: انتخاب مقالات و منابع مرتبط با پژوهش

در این مرحله، محقق بر مبنای کلیدواژه‌های انتخابی به ارزیابی کیفیت منابع استخراج‌شده می‌پردازد. هدف این مرحله، در فرآیند فراترکیب، حذف منابع با اعتبار کم است. برای ارزیابی کیفی مطالعات اولیه از ابزار مفیدی به نام برنامۀ مهارت‌های ارزیابی حیاتی استفاده می‌شود. این ابزار با مطرح‌کردن ده سؤال مهم، در ارزیابی دقت، اعتبار و اهمیت مطالعات کیفی پژوهش، به محقق کمک می‌کند. پرسش‌های برنامۀ مهارت‌های ارزیابی حیاتی مشتمل بر هدف‌های پژوهش، منطق پژوهش، طرح پژوهش، روش نمونه‌برداری، جمع‌آوری داده‌ها، انعکاس‌پذیری، ملاحظات اخلاقی، دقت تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها، بیان واضح و روشن یافته‌ها و درنهایت، ارزش پژوهش است. بر همین مبنا، ابتدا 74 منبع درخصوص موضوع پژوهش یافت شد که با بررسی عنوان و ارتباط آنها 11 منبع حذف شد. سپس چکیدۀ 62 منبع، غربال شد که 21 منبع از آنها به علت آنکه با موضوع پژوهش و فرآیند عملیاتی‌کردن شهر هم‌گرا مرتبط نبودند، از روند بررسی کنار گذاشته شدند. پس از آن، محتوای 42 مقاله به‌طور کامل بررسی و بازبینی شد و تعداد 5 منبع، از لحاظ کیفیت و محتوا حذف شدند. درنهایت، 37 منبع برای تحلیل نهایی انتخاب شد.

در جدول شمارۀ 2، مشخصات این 37 منبع انتخاب‌شده برای استخراج چارچوب نظری فرآیند تحقق‌پذیری و عملیاتی‌شدن شهر هم‌گرا مطرح شدند؛ به گونه‌ای که مشخصه‌های آنها ازقبیل نام نویسنده، سال انتشار، عنوان نشریه یا انتشارات و درنهایت، عنوان پژوهش ارائه شده‌اند؛ همان‌طور که ملاحظه می‌شود بازۀ زمانی منابع انتخاب‌شده از سال 2002 تا 2021 است. خاطرنشان می‌شود با وجود جست‌و‌جوی پژوهشگر، منبع واجد شرایطی مربوط به سال 2022 یافت نشده است.

شکل 3- نحوۀ انتخاب منابع نهایی تجزیه‌وتحلیل (منبع: نگارندگان، 1402)

جدول 2- منابع انتخاب‌شده برای فراترکیب فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا

ماخذ: یافته‌های پژوهش،  1402

شکل 4- بازه زمانی مقالات انتخاب‌شده (ماخذ: یافته‌های پژوهش، 1402)

با توجه به شکل شمارۀ 4، بیشترین تراکم مقالات و مستندات مربوط به بازه زمانی 2013-2021 است؛ به طوری که بیش از 70 درصد از مقالات انتخاب‌شده (معادل 27 منبع) مربوط به آن است. علت این موضوع آن است که مدل شهر هم‌گرا در دهۀ نخست حیات خود (از سال‌های 2022 تا 2012) در شهرهای سوئد آزمون شده است. پس از آنکه این مدل با نتایج مثبتی در زمینۀ تحقق هدف‌های توسعۀ پایدار در شهرهای سوئد مواجه شد، شایان توجه سایر شهرهای جهان قرار گرفت؛ درنتیجه، از سال 2013 به بعد، پژوهش‌های زیادی درخصوص آن در شهرهای کشورهای مختلف و به‌خصوص کشورهای با درآمد متوسط و پایین انجام گرفته است. افزون بر این، روش تمام مقالات و مستندات به‌صورت کیفی بوده است. خاطرنشان می‌شود تعداد منابع انتخاب‌شده مربوط به سال‌های 2002، 2005 و 2008 به‌ترتیب معادل 1، 2 و 2 است. سهم منابع مربوط به سال‌های 2010، 2011 و 2012 در منابع انتخاب‌شده، به‌ترتیب برابر با 2، 1 و 2 است. همچنین، تعداد منابع تجزیه‌وتحلیل نهایی مربوط به سال‌های 2013، 2014 و 2015 به‌ترتیب معادل 4، 5 و 3 است. افزون بر این، تعداد منابع سال‌های 2016، 2017 و 2018 به‌ترتیب برابر با 1، 3 و 2 است. سهم سال‌های 2019، 2020، 2021 از منابع انتخاب‌شده به‌ترتیب معادل 2، 4 و 3 است. همان‌طور که مشاهده می‌شود فراوانی منابع انتخاب‌شده بیان‌کنندۀ آن است که کمترین منابع مربوط به سال‌های 200، 2011 و 2016 است؛ چنانچه سهم هر کدام از این سال‌ها، یک منبع بوده است. همچنین، بیشترین منابع متعلق به سال 2014 است که دارای پنج منبع است. پس از آن، سال‌های 2013 و 2020 قرار دارند که سهم هر کدام از این سال‌ها، چهار منبع بوده است.

گام چهارم: استخراج مفاهیم و کدهای مرتبط با پژوهش

در این مرحله، اطلاعات مقاله‌ها و مستندات با توجه به پرسش‌های پژوهش درخصوص چیستی، چگونگی، محدودۀ زمانی و مکانی، طبقه‌بندی شد. سپس با استفاده از روش کدگذاری محوری مبادرت به انتخاب کدهای منحصربه‌فرد مرتبط با شهر هم‌گرا شد. درنهایت، 125 کد استخراج شد که در جدول شمارۀ 3، به آنها اشاره شده است.

گام پنجم: تجزیه‌وتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی

در این مرحله، محتوای مقالات و منابع به‌طور دقیق بررسی شد و کدهایی که با واژه‌های کلیدی پژوهش، ارتباط داشتند، انتخاب و بر مبنای آنها مفاهیم و مقوله‌های پژوهش شکل گرفتند. درواقع، ابتدا همۀ عوامل استخراج‌شده از پژوهش‌های انتخاب‌شده به‌عنوان کد، در نظر گرفته و سپس با در نظر گرفتن مفهوم هر یک از این کدهای استخراج‌شده، در یک مفهوم مشابه طبقه‌بندی شده‌اند؛ درنتیجه، مقوله‌های پژوهش استخراج شدند. همان‌طور که مشاهده می‌شود 125 کد استخراج شده است؛ کدهای استخراج‌شده به دوازده مقوله مشتمل بر دورۀ مهم تاریخی، برندهای شهر هم‌گرا، رویکرد، گفتمان توسعه، عوامل علی، پیامدها، راهبردها، فرآیند اجرایی، مؤلفه‌های کلیدی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و کنشگران و بازیگران و درنهایت دانش موردنیاز تقسیم شده‌اند. بیشترین فراوانی کدها مربوط به مقولۀ پیامدها است که از 40 کد تشکیل شده است. پس از آن، مقولۀ شرایط علّی قرار دارد که 25 کد را به خود اختصاص داده است.

جدول 3- شناسایی کدهای منحصربه‌فرد مرتبط با شهر هم‌گرا

ماخذ: یافته‌های پژوهش،  1402

گام ششم: کنترل کیفیت

با وجود اینکه در مرحلۀ تجزیه‌وتحلیل منابع انتخاب‌شده و استخراج کدهای پژوهش، حداکثر دقت لازم به عمل آمد و پژوهشگر، بازبینی و کدگذاری مجدد داده‌های استخراج‌شده را در دستورکار مستمر قرار داد و تمام اقدامات لازم برای تضمین کیفیت یافته‌های پژوهش انجام شده، برای آزمون پایایی درونی و کیفیت از ضریب کاپای کوهن استفاده شده است. بر همین مبنا، نتایج حاصل از کدهای استخراج‌شده و مقوله‌های منحصر‌به‌فرد فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا برای دو نفر از نخبگان ارسال شد. پس از دریافت نظرات نخبگان و گردآوری آنها، ضریب کاپای کوهن بر مبنای توافق یا عدم توافق آنها با کدها و مقوله‌ها محاسبه شد. درنهایت، پس از محاسبۀ داده‌های حاصل از نظرات دو نفر از خبرگان، ضریب کاپای کوهن برابر با 756/0 با سطح معناداری 000/0 به دست آمد. این رقم نشان‌دهندۀ توافق معتبر و مناسب است؛ زیرا بالاتر از 6/0 است.

گام هفتم: ارائه یافته‌ها

پس از طی مراحل شش گانۀ قبلی، این گام به نتایج و یافته‌های مراحل گذشته می‌پردازد. تحلیل نتایج بیان‌کنندۀ آن است عملیاتی‌شدن رویکرد شهر هم‌گرا مستلزم مجموعه‌ای از عوامل پیشران نظیر زیست محیطی، فضایی، اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی و نهادی است. در این مجموعه‌ای از شاخص‌های منحصر‌به‌فرد و متمایزکننده در این رویکرد وجود دارد که عملیاتی‌شدن آنها موجب رشد پایدار و ارتقای کیفیت محیطی و اقلیمی می‌شود که از آن جمله می‌توان به مدیریت انرژی شهر از راه استفادۀ 100 درصدی از انرژی‌های تجدیدپذیر و طراحی پارک‌های بادی برای تولید برق، تولید کربن صفر، به‌خصوص از راه اولویت‌دادن به گسترش خطوط دوچرخه‌سواری و عابران پیاده، ایجاد و گسترش زیرساخت‌های سبز ازجمله معماری سبز و سبزشدن نمای ساختمان‌ها اشاره کرد. افزون بر این، اولویت اصلی آن به ارتقای کیفیت زیست‌محیطی است که در این راستا بر مدیریت آب باران از راه بام‌های سبز، برکه‌ها، تالاب‌ها و کانال‌های آب باران، پسماند صفر، ساختمان‌های مبتنی بر انرژی پایدار، مصالح و مواد ساختمانی پایدار، بازیافت پسماند غذایی به‌عنوان بیوگاز برای تولید برق و گرما، فناوری محورکردن زهکشی آب، ساخت لانه‌های امن برای پرندگان، حفظ و ارتقای تنوع زیستی، حفظ حیات وحش، تأمین بهداشت محیطی، غذای پایدار و محلی و غیره تأکید ویژه‌ای دارد (شکل شمارۀ 5).

شکل 5- الزامات عملیاتی‌شدن رویکرد شهر هم‌گرا (منبع: نگارنده، 1402)

افزون بر این، عملیاتی‌شدن و تحقق‌پذیری این شاخص‌های ارزشمند در شهرها نیازمند یک فرآیند اجرایی قابل پیاده‌سازی است که در شکل شمارۀ 6 به آن اشاره شده است. فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا متکی بر یک رویه کاری شش مرحله‌ای ساختار‌یافته است. مراحل شش‌گانۀ فرآیند تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا عبارت‌اند از: 1) تعریف و سازماندهی فرآیند: این امر از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا برنامه‌ریزی و سازماندهی خوب برای موفقیت هر پروژه بسیار مهم است. یک برنامه سازمانی باید فعالیت‌ها، روابط متقابل آنها و همه ذینفعان مربوطه را تعریف کند. افراد باید بخشی جدایی‌ناپذیر از برنامه سازمانی باشند و توجه ویژه‌ای به دیدگاه‌های حساس به جنسیت و فقرا شود. 2) ارزیابی شرایط محلی: از راه ارزیابی شرایط محلی، نیازها، مشکلات، چالش‌ها و فرصت‌ها شناسایی و تعیین می‌شود. وضعیت محروم‌ترین گروه‌ها باید در کانون توجه قرار گیرد. ویژگی‌های مثبت نیز به‌عنوان دارایی‌هایی که باید بیشتر پرورش داده شوند، مهم‌اند. علت مشکلات باید به‌عنوان مبنایی برای توسعه راه‌حل‌های مؤثر و یکپارچه شناسایی شود. 3) مشخص‌کردن هدف‌های کلی و جزئی و شاخص‌ها: این امر برای بیان جاه‌طلبی‌ها برای آینده شهر بدون پیش‌داوری پیشنهادها و راه‌حل‌های خاص صورت می‌پذیرد. هدف‌های کلی و شاخص‌ها برای تدوین هدف‌های جزئی قابل اندازه‌گیری ترسیم می‌شوند. هدف‌ها باید براساس تشخیص اولیه باشند و می‌تواند کیفی یا کمی باشد. 4) توسعۀ پیشنهادهای جایگزین: باید پیشنهادهای جایگزین را بسط داد؛ زیرا چالش‌های شهری پیچیده‌اند و اغلب راه‌حل‌های متعددی دارند. برای اینکه هر راه‌حل یا سرمایه‌گذاری در کوتاه‌مدت و بلندمدت مرتبط باشد، ضروری است گزینه‌های جایگزین انعطاف‌پذیر و متمرکز بر هم‌افزایی بین سیستم‌های مختلف شهری باشند. راه‌حل‌ها باید از مشکلات زیست‌محیطی جلوگیری کنند یا دست‌کم آنها را کاهش دهند. 5) تحلیل اثرات: تجزیه‌وتحلیل تأثیر (اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و فضایی) پیشنهادهای جایگزین، مبنایی برای تصمیم‌گیری آگاهانه فراهم می‌سازد. تجزیه‌وتحلیل تأثیر یک گام مهم در توسعه پیشنهادهای یکپارچه و نوآورانه و همچنین، یک جنبه اصلی از بررسی پایداری است. بهترین عمل مستلزم توجه ویژه به شرایط فقرای شهری است. 6) اجرا و پیگیری: پیاده‌سازی و پیگیری راه‌حل ترجیحی، حصول اطمینان از هم‌افزایی بین سیستم‌های مختلف برای بهینه‌سازی اثرات فرآیند برنامه‌ریزی و کیفیت محیط ساخته‌شده.

شکل 6- فرآیند اجرایی رویکرد شهر هم‌گرا (منبع: نگارنده، 1402)

نتیجه‌گیری

در پاسخ به پرسش‌های پژوهش، مدل نظری نهایی پژوهش تدوین شده که به تمام این پرسش‌ها پاسخ داده است (شکل شمارۀ 7). ازجمله آنکه در سال 2001 و در نمایشگاه BO01 مطرح شده است. برنامه‌ریزی و توسعۀ شهرهای هم‌گرا در بستر توسعۀ پایدار و در راستای اجرایی‌کردن هدف‌های شهر پایدار ارائه شده است. تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا نیازمند مجموعه‌ای از شرایط مشتمل بر شرایط زمینه‌ای، علّی، راهبردها، مؤلفه‌های کلیدی و راهبردها است. مهم‌ترین عوامل زمینه‌ای تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا عبارت‌اند از: زیست‌محیطی، فضایی، اجتماعی - فرهنگی، اقتصادی و نهادی. شرایط علّی، تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا شامل مواردی به این صورت است: یکپارچگی، دسترسی‌پذیری، ساختار فشرده شهری، کاربری ترکیبی، تنوع، حمل‌ونقل عمومی، حفاظت از مناطق سبز و محیط طبیعی، حفاظت از میراث فرهنگی و محیط کالبدی، حفاظت از منابع کشاورزی و تولید مواد غذایی، توسعۀ اقتصادی محلی، کاهش و بازیافت پسماند، انرژی تجدیدپذیر و بازیافت انرژی، امنیت و ایمنی و درنهایت، گشودگی و مشارکت.

متغیرهای محوری شهر هم‌گرا مشتمل بر انرژی، آب، مدیریت پسماند، برنامه‌ریزی چشم‌انداز و اکوسیستم‌ها، فضای عمومی، کارکرد شهری(مسکن، صنعت، خدمات)، ساختمان‌ها، حمل‌و‌نقل و ترافیک، فناوری اطلاعات و ارتباطات، معماری و برنامه‌ریزی جامع، بهداشت، فناوری‌های زیست‌محیطی و برنامه‌ریزی برای پایداری هستند. شرایط مداخله‌گر، این شرایط شامل مواردی به این صورت است: دولت، سازمان‌های ملی و منطقه‌ای نظیر وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های دولتی نظیر انرژی، محیط زیست و تجارت، شهرداری‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، مشاوران و صنایع، مقامات محلی، شهروندان، اجتماع تجاری، شرکت‌های بخش خصوصی، سازمان‌های اجتماع‌محور و سازمان‌های غیردولتی. پیامدهای تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا عبارت‌اند از: استفاده 100 درصد از انرژی‌های تجدیدپذیر، کربن صفر، پسماند صفر، برندسازی محلی، ساختمان‌های مبتنی بر انرژی پایدار، مصالح و مواد ساختمانی پایدار، پارک‌های بادی برای تأمین برق در محله، بازیافت پسماند غذایی به‌عنوان بیوگاز برای تولید برق و گرما، مدیریت آب باران از راه بام‌های سبز، برکه‌ها، تالاب‌ها و کانال‌های آب باران، فناوری محورکردن زهکشی آب، سبزشدن نمای ساختمان‌ها، ساخت لانه‌های امن برای پرندگان، اولویت بالای طراحی مسیرهای عابران پیاده و دوچرخه‌سواری، بازآفرینی فرهنگ و میراث، طراحی مبتنی بر روشنایی کم‌مصرف، زیبایی‌شناختی محیط شهری مبتنی بر ویژگی اکولوژیکی، فضای شهری باز برای فعالیت‌های تفریحی، معماری سبز، سرانۀ مطلوب فضای سبز، حفظ و ارتقای تنوع زیستی، حفظ حیات وحش، تأمین بهداشت محیطی، اقتصاد مبتنی بر صدور فناوری‌های پاک، شاخص مطلوب شادی، غذای پایدار و محلی، توزیع مسئولیت‌ها، برقراری پیوندهای داخلی و خارجی، قانون‌گذاری برای ضمانت اجرایی هم‌گرا، تأمین مالی پروژه‌های هم‌گرا، مشارکت شهروندان، راهبری سیاسی، تدوین برنامه مقابله با تغییرات اقلیمی، به حداقل رساندن سوانح، حداقل آلودگی صوتی، وجود حداقل آلایندگی، وجود حداقل مواد آلاینده، وجود حداقل آلودگی هوا، وجود حداقل انتشار اشعه‌ها، تحقق شهر همه‌جاگستر و زیرساخت‌های دیجیتالی‌شدن شهر.

راهبردهای اجرایی‌شدن شهر هم‌گرا عبارت‌اند از: توسعۀ همکاری‌های چندبخشی و چند‌رشته‌ای بین ذی‌مدخلان، ظرفیت‌سازی به‌وسیلۀ به اشتراک گذاشتن دانش و تجربه در بین ذی‌مدخلان، تسهیل همکاری بین ذی‌مدخلان محلی، منطقه‌ای و ملی، هدایت فرآیندهای برنامه‌ریزی و ارزیابی پایداری در مقیاس و سطوح مختلف، کمک به راهبردهای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت بهبود مناطق شهری و ابعاد مختلف پایداری، بهبود سیاست‌ها، طرح‌ها، فرآیندها و شیوه‌های توسعۀ شهری موجود، و در نهایت، کمک به شهرها و شهرک‌ها برای شناسایی راه‌حل‌های سیستم‌های یکپارچه و عملیاتی و هم‌افزایی که موجب توسعۀ پایدار می‌شود.

علاوه بر این، پژوهش‌های گذشته عمدتاً بر دو محور متمرکز شده‌اند. دستۀ نخست بر مفهوم‌شناسی و جنبه‌های مختلف مرتبط با شهر هم‌گرا تمرکز کرده‌اند. دستۀ دوم، بر مطالعات موردی و شاخص‌های عملیاتی شهر هم‌گرا متمرکز شده‌اند؛ از این رو، یک خلأ جدی در رابطه با تحلیل و تفسیر نتایج پژوهش‌های مرتبط با شهر هم‌گرا وجود دارد. در این راستا، پژوهش حاضر براساس ترکیب و تلفیق نتایج حاصل از پژوهش‌های گذشته نسبت به ارائۀ مدل تحقق‌پذیری شهر هم‌گرا مبادرت کرده و این نقطۀ تمایز پژوهش حاضر نسبت به پژوهش‌های پیشین است؛ از این رو، جنبۀ نوآورانۀ پژوهش حاضر این است که نسبت به شناسایی شرایط زمینه‌ای، شرایط علّی، پدیدۀ محوری، پیامدها و راهبردهای تأثیرگذار بر عملیاتی‌شدن شهر هم‌گرا در یک کل منسجم مبادرت کرده است.

 افزون بر این، به‌کارگیری موضوع شهر هم‌گرا در ایران نیازمند توجه به موارد زیادی است؛ ازجمله این عوامل، عبارت‌اند از: اتخاذ یک رویکرد کل‌نگر، فراگیر و پاسخگو در حکمروایی و برنامه‌ریزی شهری، حمایت از به اشتراک گذاشتن دانش و تجربه بین ذینفعان مختلف، ترویج و توسعۀ فناوری‌های پاک به‌ویژه بهره‌گیری حداکثری از انرژی خورشیدی، خودروهای برقی، معماری سبز، ادغام کارکردهای محله‌ای نظیر تولیدی، خدماتی، بازرگانی، فرهنگی و تفریحی و آموزشی در ساختار شهر و ایجاد یک سیستم کارآمد و تأمین‌کنندۀ رفاه و آسایش شهروندان، هم‌افزایی کارکردها و کاربری‌های شهری، ارائۀ راه‌حل‌های یکپارچه‌ای برای انرژی، زباله و آب، استفاده مجدد از زمین و حمل‌ونقل، برنامه‌ریزی اکوسیستم‌ها، طراحی ساختمان پایدار و راهبردهای کاهش آلودگی هوا با استفاده از مدل‌های چرخه‌های زیستی، ارتقای اکوسیستم، اقلیم شهری و کاهش اثرات جزایر گرمایی با بهره‌گیری از راهبردهای شهر سبز در عرصه‌های گوناگون، بهره‌گیری از ظرفیت‌های تمام کنشگران و بازیگران در ادارۀ شهر، گسترش حمل‌و‌نقل پایدار و درنهایت، تحقق راهبردهای کم کربن یا کربن صفر در شهرها.

شکل 7- چارچوب نظری فرآیند عملیاتی‌کردن شهر هم‌گرا (منبع:نگارنده، 1402)

[1] Symbio City Sustainability

[2] Malmö

[3] Hammarby Sjöstad

[4] European Green Capital

[5] Ericsson & Sweden Biogas

[6] Baga Water Technology AB

[7] White Architects AB & CEC Design

[8] New Urban Agenda and the Global Development Goals

[9] Adscheid & Schmitt

[10] Anderssonx & Roux

[11] Madureria

[12] What

[13] Who

[14] When

[15] How

[16] SymbioCity

[17] SymbioCity Approach

[18] Western Harbour Malmö

[19] Swedish Sustainable City

[20] Research Gate, Science Direct,  Emeral, ­ProQuest