ساخت و اعتباریابی پرسش‌نامۀ رفتارهای شهروندی برای دانشجویان

مقدمه

شهروندی، یکی از سازه‎‍های اصلی سیستم‎‍های سیاسی و اجتماعی مدرن است (Qian, 2020: 1). در فرهنگ لغت انگلیسی، واژۀ شهروندی به معنای القای رفتار اجتماعی مطلوب در راستای تحقق جامعه‎‍ای حاکی از شهروندان خوب، با توجه به ارزش‎‍های جامعه‎‍ای است که در آن زندگی می‎‍کنیم (Al-Qatawneh et al., 2019: 1). از طرف دیگر، شهروندی به اهمیت هنجارهای یک جامعه اشاره می‌کند و در هر جامعه، اشکال خاصی دارد. از این جهت، دیدگاه نسبت‌به شهروندی ‌به‌طور درخور توجهی، به‌ویژه با توجه به پذیرش هنجارهایی برای یک شیوۀ زندگی دموکراتیک، در جوامع گوناگون متفاوت است (Beauchampet & Walsh, 2021: 6). ازنظر روان‌شناسی اجتماعی، شهروند واقف و آگاه به حقوق خود و جامعه، با درک خود به‌عنوان عضوی از جامعه و نیز فهم هدف جامعۀ بزرگ‎‍تر، از راه پذیرش تکالیف خود، نسبت‌به آن جامعه، خود را موظف به انجام تعهدات می‎‍کند؛ بنابراین مفهوم مشارکت و شهروندی به ‎‍یکدیگر پیوند می‎‍خورد و به شکلی درمی‌آید که مشارکت پیش‌نیاز و جزء جدایی‌ناپذیر شهروندی می‎‍شود (گل‎‍بهاری و رجبلو، 1399: 2). در قرن 21، شهروندی نه‌تنها به دانش شهروندان از حقوق خود،‌ به تمایل آنها برای فعالیت به‌طور مستقل نیز اشاره دارد، به‌طوری که تصمیم‎‍ و رفتار آنها همیشه بازتاب ملاحظات اخلاقی، عدالت اجتماعی و کرامت انسانی باشد (Al-Qatawneh et al., 2019: 2; Rejekiningsih, 2015: 4).

از‌نظر طبقه‌بندی، شهروندی‌ ابعاد گوناگونی دارد. شهروندی سیاسی شامل مشارکت فعال در مسائل سیاسی، مانند شرکت در انتخابات و کمپین‎‍های انتخاباتی است (Andreouli & Brice, 2022: 2). همچنین شهروند سیاسی برای مطالبۀ حق با مقامات تماس برقرار می‎‍کند، تمایل به جانب‎‍داری از گروه خاص دارد و برای متقاعد‌کردن دیگران به رأی‎‍دادن به افراد مدنظر یا طرفداری از سیاست خاص، تلاش می‎‍کند (Satidporn, 2022: 6). شهروندی مدنی شامل احترام کامل به حقوق بشر، از‌جمله برابری به‌عنوان مبنایی برای دموکراسی، قدردانی و درک تفاوت‌های بین نظام‌های ارزشی گروه‌های مذهبی یا قومی مختلف، نشان‌دادن احساس تعلق به محل، کشور و به‌طور کلی جهان و تمایل به مشارکت در تصمیم‎‍گیری دموکراتیک در همۀ سطوح است (Hoskins et al., 2008: 13).

در نگاه پست‌مدرن و امروزی، شهروندی‌ نه‌تنها در دو بعد سیاسی و مدنی،‌ در حوزه‎‍های اجتماعی یا ارتباطات متقابل بین شهروندان خارج از قلمروی حکومت نیز گفته می‌شود که به کمک آن، ارزش‌ها و معانی فرهنگی‌ در مقطعی مبادله و نهادینه می‌شوند. این بستر شامل شهروندی اجتماعی، حوزۀ انسجام اجتماعی، همزیستی افراد و توسعۀ هویت‎‍های اجتماعی است که در‌نتیجۀ آن، افراد به فعالیت‎‍های خود در حوزه‌های شخصی/اجتماعی، که زیربنای روابط قدرت است، معنا می‌بخشند (Nieuwelink, & Oostdam, 2021: 8-9). از طرف دیگر، درگیر‌شدن در رفتارهای مثبت نسبت‌به دیگر اعضای جامعه، مانند همسایۀ خوب بودن در عرصۀ شهروندی اجتماعی،‌ مطرح‌کردنی و بسط‌دادنی است (Broom, 2020: 8). ابعاد شهروندی سیاسی، مدنی و اجتماعی، در چهارچوب نظری مدرن، در کنار ابعاد ضروری دیگری که معطوف به کلیت محیط و جامعۀ انسانی است، تحولی بی‎‍همتا را در حوزۀ شهروندی نمایان کرده است؛ از‌جملۀ این موارد، شهروندی زیست‎‍محیطی است که با توجه به بحران‎‍های فزایندۀ زیست‌محیطی، مانند آلودگی آب، آلودگی هوا، گرم‌شدن کرۀ زمین و کاهش منابع انرژی، که جهان امروزه با آن دست و پنجه نرم می‎‍کند، به‌تازگی بسیار به آن توجه شده است. شهروندی زیست‌محیطی شامل مشارکت فعال شهروندان با اقدامات فردی و جمعی، در حوزۀ خصوصی و عمومی، برای حل مشکلات زیست‌محیطی کنونی و پیشگیری از ایجاد موارد جدید به موازات ایجاد یک رابطۀ سالم با طبیعت است (Telešienė et al., 2021: 2).

از نگرانی‎‍های دیگر دنیای کنونی، توجه به پایداری است، به‌گونه‌ای که‌ نیازهای حال حاضر را‌ بدون به خطر انداختن توانایی نسل‎‍های آینده ‌در برآوردن نیازهای خود، برآورده ‎‍کند. این مفهوم نشان می‎‍دهد‌ نسل‎‍هایی که هنوز متولد نشده‎‍اند، حق زندگی در محیط طبیعی تخریب‌نشده را دارند (Cao, 2018: 23). هیچ اقدام و سیاست پایداری بدون مشارکت مؤثر شهروندان و رعایت حقوق و وظایف آنها، موفق نمی‌شود. شهروندان با انتخاب سبک زندگی درست، به شیوه‎‍ی پایدار زندگی‌ و به عدالت درون نسلی و بین نسلی کمک می‌کنند. همچنین‌ آنها از‌طریق شبکه‌سازی مناسب در شبکه‌های محلی، ملی و جهانی، توجه‌ به مشکل ناپایداری محیط را به حداکثر می‌رسانند و در‌نهایت، به‌عنوان عوامل تغییر برای محیط‌زیست و پایداری، نقش حیاتی دارند Hadjichambis & Hadjichambi,) 2020: 2).

در کنار موارد اشاره‌شده، گسترش ظرفیت‎‍های استفاده از فضای مجازی و رسانه‎‍ها، ابعاد نوینی موسوم به شهروندی رسانه‎‍ای و دیجیتالی را در حوزۀ شهروندی مدرن ایجاد کرده است. ظهور فن‌آوری‌های رسانه‌ای جدید، این قدرت را به افراد داده است تا نه‌تنها مصرف‌کننده،‌ تولید‌کنندۀ محتوای رسانه‌ای هم باشند و نیز به اشتراک بگذارند و نقد کنند. چنین فعالیت‎‍هایی وابسته به سواد رسانه‎‍ای جدید و برای زندگی و کار در فرهنگ مشارکتی قرن بیست و یکم ضروری است. از طرف دیگر با توجه به حضور فراگیر رسانه‎‍های جدید در دنیای امروز، افراد به شایستگی‎‍های متفاوتی نیاز دارند تا بتوانند در بوم‌شناسی رسانه‎‍های جدید، مشارکت سازنده داشته باشند؛ بنابراین، توانایی درک و استفادۀ درست از رسانه‎‍های جدید، به بخشی ضروری از زندگی مدرن تبدیل شده ‎‍است (Adetoro & Okike, 2022: 3). رفتارهای شهروندی مرتبط با رسانه‎‍های اجتماعی، برخورد با رسانه‎‍ها در قالب‎‍های مختلف از چاپی تا رادیویی، از ویدئو تا اینترنت است. در‌واقع در عرصۀ شهروندی دیجیتال، استفادۀ درست، تجزیه و تحلیل، ایجاد محتوا و مصرف درست، استفاده از موتور جست‌وجو، مهارت‎‍های تفکر انتقادی آنچه در جست‌وجو یافت شده است و مقایسۀ منابع مختلف آنلاین، طبقه‌بندی و حفظ اطلاعات مربوطه، از محوریت زیادی برخوردارند (Richardson & Milovidov, 2019: 88). همچنین با ظهور جامعه در فضای مجازی، شکل، محتوا و کیفیت تعاملات انسانی و به‌دنبال آن، کنش‎‍های مدنی و سیاسی دچار تغییرات چشمگیری شده است (احمدی و مرادی، 1397: 4). همچنین بخش بزرگی از رسانه‎‍های امروز به‌صورت مجازی و دیجیتال، باعث در هم پیچیده شدن این دو حوزۀ شهروندی شده است. شهروندی دیجیتال فرصت‎‍های جدیدی را برای مشارکت مدنی، سیاسی و اجتماعی، به‌ویژه از راه رسانه‎‍های اجتماعی و دیگر فناوری‎‍های تعاملی فراهم می‎‍کند (Keating, 2016: 9). به این ترتیب، شهروندی دیجیتال، به‎‍کارگیری مسئولانۀ فناوری برای یادگیری، ساخت و مشارکت است و داشتن مهارت‌ها و تمایلات منحصر به فرد در فضاهای آنلاین و در ارتباط با رسانه‌ها و فناوری‌هایی را شامل می‌شود که با آنها تعامل داریم (James et al., 2021: 12). بنابراین ابعاد شهروندی به‌صورت فراگیر و بر‌اساس پیشینۀ پژوهش، شامل ابعاد سیاسی، مدنی، اجتماعی، زیست‌محیطی، توسعۀ ‎‍پایدار، رسانه‎‍ای و دیجیتالی است که در شکل 1 شمایی از آن به نمایش در‌آمده است.

شکل 1- ابعاد شهروندی مدرن

Fig 1- Dimensions of modern citizenship

نکتۀ حائز اهمیت پس از معرفی ابعاد جامع شهروندی مدرن، این است که اگرچه در سال‎‍های اخیر توجه جوامع علمی به‌طور فزاینده‎‍ای به آموزش شهروندی معطوف شده است،‌ به‌ندرت برای تعیین آثار آموزش‎‍های شهروندی بر افراد جامعه، ابزار سنجشی مناسب و جامعی، به‌خصوص در ایران یافت می‌شود. مروری بر ابزارهای در دسترس خارج از ایران نشان می‌دهد ابزارهای ساخته‌شده هر‌کدام تنها بر بخشی از رفتارهای شهروندی تمرکز کردند؛ برای نمونه پرسش‌نامه‎‍هایی برای سنجش بعد سیاسی و مدنی (Pammett, 2016)، اجتماعی (Ten Dam et al., 2011)، زیست‌محیطی (Hadjichambis & Hadjichambi, 2020)، رسانه‎‍ای (Ashly et al., 2013) یا دیجیتالی (Jones & Mitchell, 2015) ساخته شده‎‍اند. در بیشتر ابزارهای ساخته‌شده، به ابعاد نگرش و تفکر و یا دانش، توجه بیشتری شده است و گاهی بعد رفتاری آنها بسیار کم‌رنگ‎‍تر از ابعاد دانش و نگرش است؛ برای نمونه از 76 گویه پرسش‌نامۀ زیست‌محیطی هاجی‌چامبیس و هاجی‌چامبی[1]‌ (2020)، تنها 30 گویه، رفتارهای گذشته یا احتمال رفتار آینده را می‎‍سنجد. همچنین در 94 گویه پرسش‌نامۀ شهروندی-اجتماعی تندام و همکاران[2] (2011)، تنها 27 گویۀ رفتاری وجود دارد. با توجه به اینکه تغییر در رفتار، بازتاب تغییر در نگرش و تفکر است که خود حاصل به دست آوردن دانش است، تنها بررسی تغییر رفتار‌، نشان واقعی از وضعیت شهروندی است. با توجه به موارد ‌اشاره‌شده، بر ساخت مجموعۀ پرسش‌نامه‎‍هایی تمرکز شده است که رفتارهای شهروندی را در ابعاد گوناگون سیاسی، مدنی، اجتماعی، زیست‎‍محیطی، توسعۀ ‎‍پایدار، رسانه و دیجیتال می‌سنجد.

ازنظر تناسب فرهنگی و اجتماعی، به‌خصوص در ابعاد سیاسی، مدنی و اجتماعی، اهمیت در نظر گرفتن مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در تناسب پرسش‎‍ها با جامعۀ هدف بسیار جدی است. در بعد اجتماعی، ابزارهای موجود فقط ‌ اجزای فرعی مانند تفکر انتقادی، قضاوت اخلاقی و مهارت‎‍های اجتماعیِ توجه به دیگران را بررسی می‌کند (Ten Dam et al., 2011: 1). از طرف دیگر با توجه به پیچیدگی شهروندی زیست‌محیطی، ارزیابی این دشوار است که آیا و تا چه اندازه افراد جامعه چنین رفتارهایی را انجام می‌دهند‌ (Telešienė et al., 2021: 9). همین‌طور اهمیت پایداری در زندگی جوامع انسانی، بسیار پر‌رنگ شده است، اما در پژوهش‎‍ها، هیچ معیاری برای سنجش رفتارهای شهروندی مرتبط با پایداری وجود ندارد که ‌ این رفتارها را به‌صورت جامع اندازه‎‍گیری کند. پرسش‌نامه‎‍های موجود در این حوزه، بیشتر جنبه‎‍های متفاوت پایداری را خارج از حیطۀ شهروندی، برای نمونه در عرصۀ کشاورزی (Rejekiningsih, 2015) یا ساخت و ساز (Condor, 2011) و یا رفتار شهروندی متمرکز بر رفتار مصرف را به‌عنوان یک کنش سیاسی، محور سنجش قرار می‎‍دهند (Hadjichambis & Hadjichambi, 2020). در سطح رسانه‎‍ای نیز به‌تازگی شروع به ساخت ابزارهایی برای سنجش شهروندی در حوزه‎‍ای خاص و محدود شده است؛ برای نمونه آدتورو و اکیکه[3] (2022) ابزاری برای سنجش صلاحیت‎‍های اجتماعی در رسانه‎‍های آنلاین ساخته و معرفی کرده‌‌اند. در بعد شهروندی دیجیتال هم هنوز ابزار سنجش کاملاً مناسبی ساخته نشده و در پژوهش‎‍های متفاوت، به جنبه‎‍های خاصی از این بعد توجه شده است؛ برای مثال، ماهادیر و همکاران[4] (2021) ابعاد بهزیستی، یادگیری و امنیت و جونز و میچل[5] (2015) ابعاد احترام آنلاین و مشارکت مدنی آنلاین را برای پرسش‌نامۀ خود در نظر گرفتند. تمامی موارد ‌ اشاره‌شده، بسترهایی‌اند که انجام مطالعاتی از نوع مطالعۀ حاضر را برای ساخت ابزارهای جامع رفتار شهروندی برای حرکت در مسیر آغاز پژوهش‌های علمی نوین در حوزۀ شهروندی مدرن و به‌دنبال آن آموزش‌های شهروندی را در آینده بسیار برجسته می‎‍کنند.

‌درمجموع با توجه به اهمیت وجود ابزار سنجش متناسب با فرهنگ و جامعۀ ایرانی و برای سنجش ابعاد گوناگون شهروندی به‌منظور ارزیابی تلاش‎‍های آموزشی که در جامعه برای تبدیل افراد به شهروندان مؤثر انجام می‎‍شود، هدف از این مطالعه، ساخت و اعتبارسنجی ابزارهایی برای سنجش شهروندی در ابعاد فراگیر و جامع است. اگر این ابزار معتبر قبل و بعد از یک مداخلۀ آموزشی اجرا شود، می‎‍توان برای ارزیابی شهروندی در زمینه‎‍های مختلف و همچنین برای ارزیابی مداخلات آموزشی از آن استفاده کرد.

روش پژوهش

با توجه به اینکه در بررسی انجام‌شده، پرسش‌نامه‎‍های مناسبی برای سنجش ابعاد رفتاری شهروندی به‎‍ویژه در ابعاد مدرن توسعۀ ‎‍پایدار و رسانه و دیجیتال یافت نشد و پرسش‌نامه‎‍هایی که یافت شد، شهروندی را در یک بعد، در زمینه یا مسئله‎‍ای خاص در نظر داشتند (مثلاً پایداری شهری، پایداری در ساخت‎‍ها و یا برای گروه خاصی مانند معماران)، هدف این پژوهش، ساخت پرسش‌نامۀ‎‍ سنجش رفتارهای شهروندی در ابعاد سیاسی، مدنی، اجتماعی، زیست‎‍محیطی، توسعۀ ‎‍پایدار، رسانه و دیجیتالی است که به این منظور گویه‎‍هایی از برترین پرسش‌نامه‎‍های یافت‌شده در این زمینه که با هدف ما مرتبط بوده‎‍اند، انتخاب و مخزنی از پرسش‎‍ها‌ برای هر بعد، ایجاد شد. پس از حذف گویه‎‍های تکراری، اصلاح گویه‎‍های نگرشی به‌صورت سنجش رفتار و ترکیب پرسش‎‍های مکمل، پرسش‌نامۀ ابتدایی با 106 گویه ساخته شد و برای بررسی روایی محتوایی و صوری گویه‎‍ها، در اختیار 5 تن از صاحب‌نظران در حوزۀ رفتار شهروندی قرار گرفت. شرح تفصیلی شاخص‌های روایی محتوایی در قالب CVR و CVI در بخش معرفی ابزار آمده است. پس از اطمینان از کفایت روایی محتوایی و صوری ابزار طراحی‌شده، برای توزیع در نمونۀ انتخابی، اقدام شد.

جامعۀ آماری این پژوهش، دانشجویان دانشگاه‎‍های آزاد اصفهان (با 9 دانشکده)، دولت‌آباد (با 2 دانشکده) و غیر انتفاعی راغب (با 4 دانشکده) در نیم‎‍سال اول تحصیلی، سال 1401-1402 بود. نمونه‎‍گیری به‌صورت خوشه‎‍ای چند مرحله‎‍ای بود؛ به این صورت که بر‌اساس نسبت دانشکده‎‍های هر دانشگاه به کل دانشکده‎‍ها (برای دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان 60‌درصد، برای دانشگاه آزاد اسلامی دولت‌آباد 13‌درصد و برای دانشگاه غیرانتفاعی راغب 27‌درصد)، ابتدا از دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان 5 دانشکده، از دانشگاه آزاد اسلامی واحد دولت‌آباد 1 دانشکده (از این دانشگاه به‌دلیل اینکه بر‌اساس نسبت معرفی‌شده، 26/0‌درصد یک دانشکده امکان انتخاب نداشت، یک دانشکده در نظر گرفته شد) و از دانشگاه غیرانتفاعی راغب نیز 2 دانشکده به‌صورت تصادفی انتخاب شد؛ سپس از هر دانشکده یک ورودی از چهار سال ورودی (1397 تا 1401 برای چهار سال دانشجویان هر دانشگاه) و در‌نهایت از میان حدود 500 کلاس در حال برگزاری در روزهای متفاوت هفته، 4 کلاس درس در دانشگاه راغب‌ و در دانشگاه‎‍های آزاد اسلامی واحد اصفهان و دولت‌آباد، به ترتیب 9 و 2 کلاس درس انتخاب شد. در نیمی از این کلاس‎‍ها، پژوهشگر در کلاس حاضر شد، توضیحاتی دربارۀ پژوهش ارائه داد و برگه‎‍های پرسش‌نامه بین دانشجویانی پخش شد که حاضر به شرکت در پژوهش شدند‌. در نیم دیگر کلاس‎‍ها، پژوهشگر در کلاس حاضر و توضیحاتی راجع به پژوهش داد و لینک پرسش‌نامه را که به‌صورت مجازی و با استفاده از گوگل‌فرم ساخته شده بود، در گروه‎‍های اجتماعی کلاس درس فرستاد تا دانشجویان در صورت تمایل آنها را پر کنند. در‌نهایت 579 نفر به پرسش‌نامه پاسخ دادند که 22 مورد به‌دلیل کامل‌نبودن کنار گذاشته و 557 پرسش‌نامه تکمیل و تحلیل شد. برای گزینۀ هرگز نمرۀ 1 و همیشه نمرۀ 4 در نظر گرفته شد، به‌جز گویه‎‍های 30 و 85 که نمره‎‍دهی، به‌صورت عکس است. در ادامه پرسش‌نامه‎‍های ‌ استفاده‌شده در مطالعۀ حاضر معرفی شده‎‍اند.

ابزارهای سنجش

پیش از ارائه و معرفی ابزارهای پژوهش، لازم است به مهم‌ترین ابزار‌های این عرصه اشاره شود که به‌نوعی معیار انتخاب سؤالات نهایی برای پرسش‌نامۀ‎‍ مطالعۀ حاضر بوده‎‍اند‌. برترین پرسش‌نامه‎‍های موجود در خارج از ایران برای سنجش ابعاد شهروندی، شامل رفتار شهروندی سیاسی-مدنی (Yazici & Guven, 2017; Pammett, 2016; Schulz et al., 2016)، اجتماعی (Ten Dam et al., 2011)، زیست‎‍محیطی (Hadjichambis & Hadjichambi, 2020; Hansmann et al., 2020; Yusliza et al., 2020; Karatekin & Uysal, 2018)، توسعۀ ‎‍پایدار (دری و همکاران، 1401؛ آرایش و شیخی، 1399؛ Alsaati et al., 2020)، رسانه‎‍ای (Adetoro & Okike, 2022; Mateus & Hernandez, 2019; Hanum et al., 2018) و دیجیتال (Fernández-Prados et al., 2021; Mahadir et al., 2021; Choi et al., 2017; Nordin et al., 2016; Jones & Mitchell, 2015; Ashly et al., 2013) هستند و گویه‎‍های پرسش‌نامۀ‎‍ ساخت و اعتباریابی‌شده به‌صورت اولیه بر مبنای گویه‎‍های پرسش‌نامه‎‍های معرفی‌شده در بالا گزینش شد و به‌صورت مخزنی از پرسش‎‍های مرتبط با ابعاد گوناگون شهروندی (شامل 287 گویه ابتدایی که مخزن پرسش‎‍ها در نظر گرفته شد) درآمد؛ سپس پرسش‎‍های موجود در مخزن بررسی و در صورت نیاز، برای تبدیل گویه‎‍هایی که نگرش یا فکر را ارزیابی می‎‍کردند، به‌صورت گویه‎‍هایی که مناسب برای سنجش رفتارهای شهروندی باشند، جمله‌بندی و ویرایش شدند و پس از آن، گویه‎‍های مشابه و تکراری حذف و در صورت مکمل‌بودن، ترکیب شدند. مجموعۀ پرسش‎‍ها، برای هر‌یک از ابعاد شهروندی در اختیار 5 تن از متخصصان این زمینه قرار گرفت. مجموعۀ نهایی پرسش‌نامه شامل 106 گویه در مقیاس 4 درجه‎‍ای لیکرت (هرگز تا همیشه) برای انجام پژوهش در نظر گرفته شد. برای محاسبۀ نسبت روایی محتوایی (CVR)، متخصصان از 106 گویۀ نهایی، 103 گویه را کاملاً ضروری و 3 گویۀ باقی‌مانده را 4 متخصص به‌عنوان ضروری تشخیص دادند؛ بنابراین برای 103 گویه امتیاز کاملاً ضروری برابر با 103 امتیاز و برای سه گویۀ باقی‌مانده (از 5 نفر، 4 نفر) امتیاز 8/0 و مجموع امتیاز برای سه گویه 4/2 در نظر گرفته شد. ماحصل موارد ‌اشاره‌شده به نسبت روایی محتوایی برابر با 99/0 منتهی شد. برای محاسبۀ شاخص روایی محتوایی (CVI) نیز از 106 گویه، 5 متخصص 103 گویه را کاملاً مرتبط (این 103 گویه با شاخص روایی برابر با 1 تأیید شدند) و 4 متخصص سه گویه را مرتبط، اما نیازمند بازبینی (در این باره شاخص روایی محتوایی برای سه گویۀ باقی‌مانده برابر با 8/0 به دست آمد که پذیرفتنی است) معرفی کردند؛ بنابراین میانگین شاخص روایی محتوایی هم برابر با 99/0 به دست آمد.

پرسش‌نامۀ ویژگی‎‍های جمعیت‎‍شناختی: برای مشخص‌شدن ویژگی‌های جمعیت‎‍شناختی گروه‎‍های نمونه در قسمت آغازین پرسش‌نامه‎‍، متغیرهای جمعیت‌شناختی شامل مقطع، شغل، جنس، سن، وضعیت تأهل، در قالب خودگزارشی ارائه و سنجش شد.

برای سنجش روایی سازۀ همگرا و واگرای پرسش‌نامه‎‍های ساخته‌شده، ‌به‌صورت هم‌زمان از پرسش‌نامه‌های زیر استفاده شد.

پرسش‌نامۀ تربیت شهروندی به‌وسیلۀ تابش (1391) با 18 گویه و در مقیاس 5 درجه‎‍ای لیکرت از 1 (کاملاً مخالفم) تا 7 (کاملاً موافقم) ساخته شد. این پرسش‌نامه‌ 4 خرده‌مقیاس قانون‎‍گرایی (6 پرسش)، روحیۀ مشارکت‎‍جویی (4 پرسش)، مسئولیت‎‍پذیری (4 پرسش)، اعتماد به نفس (4 پرسش) دارد. روایی محتوایی این پرسش‌نامه به تأیید دو تن از استادان گروه علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور رسیده است. پایایی پرسش‌نامه یا قابلیت اعتماد آن با استفاده از روش اندازه‎‍گیری آلفای کرونباخ، به ترتیب 71/0، 59/0، 66/0 و 68/0 محاسبه شد. برای به دست آوردن امتیاز مربوط به هر بعد، مجموع امتیازات سؤالات مربوط به آن بعد و برای به دست آوردن امتیاز کلی پرسش‌نامه، مجموع امتیازات همۀ پرسش‎‍ها جمع می‎‍شوند. به این ترتیب، دامنۀ امتیاز برای خرد‌ه‌مقیاس قانون‎‍گرایی از 6 تا 42، برای سه خرده‌مقیاس دیگر از 4 تا 28 و برای کل پرسش‌نامه از 18 تا 126 است. نمره‎‍گذاری پرسش 5 برعکس است.

مقیاس قلدری سایبری[6] را مینه‎‍سیتی و همکاران[7] (2011) با 10 گویه ساختند که‌ دو نسخۀ قربانیان و عاملان دارد. این پرسش‌نامه دارای مقیاس 5 درجه‎‍ای لیکرت (هرگز=1 و چندین بار در هفته=5) است. روایی این پرسش‌نامه به کمک تحلیل عاملی تأییدی ارزیابی و تأیید شد، آلفای کرونباخ نیز 81/0 به‎‍ دست آمده است. در این پژوهش از نسخۀ عاملان استفاده شد. دامنۀ نمره برای پرسش‌نامه از 10 تا 50 است و از جمع نمرۀ پرسش‎‍ها به دست می‎‍آید (گل‎‍پرور، 1395).

مقیاس فضایل انسانی[8] که تان و کلووی[9] (2011) با 14 گویه در مقیاس 6 درجه‎‍ای لیکرت (کاملاً مخالفم=1 تا کاملاً موافقم=6) آن را ساختند و ‌ سه خرده‌مقیاس معرفت (5 گویه)، انسانیت (4 گویه) و خویشتن‎‍داری (5 گویه) دارد. پرسش‌نامه برای رهبران سازمان ساخته شده است، اما‌ گل‎‍پرور (1395) آن را به‌گونه‎‍ای مناسب برای پاسخ‌دهندگان ترجمه کرده است. روایی آن به کمک تحلیل عامل اکتشافی و بررسی همبستگی بین احترام و وفاداری در سرپرستان تأیید شد. گل‎‍پرور (1395) روایی سازۀ آن را به کمک تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش واریماکس بررسی کرد و روایی آن را مطلوب یافت (KMO برابر 97/0، آزمون کرویت بارتلت 89/10890 و 0001/0>P). همچنین آلفای کرونباخ خرده‎‍مقیاس‎‍های آن به ‎‍ترتیب 89/0، 9/0 و 84/0 به دست آمد. در بررسی انجام‌شدۀ گل‎‍پرور، آلفای کرونباخ خرده‎‍مقیاس‎‍ها به‎‍ ترتیب 92/0، 9/0 و 93/0 و برای کل پرسش‌نامه 96/0 به دست آمد. نمرۀ هر خرده‎‍مقیاس از مجموع امتیاز پرسش‎‍های آن و برای کل پرسش‌نامه از جمع امتیاز خرده‎‍مقیاس‌ها به دست می‎‍آید. دامنۀ امتیاز برای خرده‎‍مقیاس‎‍ها و کل پرسش‌نامه به ترتیب 5 تا 30؛ 5 تا 24 ؛ 5 تا 30 و 14 تا 84 است (گل‎‍پرور، 1395). در این پژوهش، از بعد انسانیت این پرسش‌نامه استفاده شد.

مقیاس رفتارهای غیرمؤدبانه[10] (غیرمدنی) که آن را مارتین و هاین[11] (2005) با 17 گویه در مقیاس 5 درجه‎‍ای لیکرت (هرگز=1تا همیشه=5) ساختند و دارای دو بعد تجاوز به حریم خصوصی و رفتار محروم‌سازی (9 گویه) و خصومت (8 گویه) است. ستار[12] (2013) روایی آن را به کمک تحلیل عامل اکتشافی، بالا به دست آورد. آلفای کرونباخ ابعاد و کل آن به ترتیب 9/0، 84/0 و 91/0 محاسبه شده است. گویه‎‍های 5، 7، 8، 9، 11-14 و 16 مربوط به بعد اول است. نمرۀ هر خرده‌مقیاس از مجموع امتیاز پرسش‎‍های آن و برای کل پرسش‌نامه از جمع امتیاز خرده‎‍مقیاس‎‍ها به دست می‎‍آید. دامنۀ امتیاز برای خرده‎‍مقیاس‎‍ها و کل پرسش‌نامه به ترتیب 9 تا 40؛ 8 تا 40 و 17 تا 85 است (گل‎‍پرور، 1395) که در این پژوهش خرده‎‍مقیاس اول (تجاوز به حریم خصوصی) به‎‍ کار رفت.

روش تجزیه و تحلیل

پس از گردآوری، داده‎‍ها به نرم‌افزار SPSS نسخۀ 25 وارد و در سطح توصیفی، شاخص‎‍های مرکزی و پراکندگی (میانگین و نما، انحراف معیار و درصد تجمعی گروه‎‍ها) محاسبه شد. در سطح آمار استنباطی به کمک تحلیل عاملی، پرسش‎‍های هر‌یک از ابعاد رفتار شهروندی مورد تجزیه و تحلیل عاملی اکتشافی قرار گرفت و آلفای کرونباخ هر پرسش‌نامه و زیربخش‎‍های اکتشاف‌شدۀ آن محاسبه شد. همچنین به کمک آزمون همبستگی پیرسون، همبستگی نمره‎‍های پرسش‌نامۀ ساخته‌شده و پرسش‌نامه‎‍های هم‌زمان برای اندازه‌گیری روایی هم‌زمان، محاسبه شد.

یافته‎‍ها

چنانچه در جدول 1 مشاهده می‎‍شود، بیشتر شرکت‎‍کنندگان در مطالعۀ دانشجویان زن، مجرد و با میانگین سنی 99/22 سال بودند.

در جدول 2 و 3، نتایج تحلیل عامل اکتشافی ارائه شده است.

جدول 1- خلاصۀ وضعیت جمعیت‌شناختی پاسخگویان

Table 1- Summary of demographic status of the respondents

جدول 2- بارهای عاملی گویه‎‍های مرتبط با پرسش‌نامه‎‍ها و آلفای کرونباخ عامل‎‍ها و کل برای هر پرسش‌نامه

Table 2- Factor loadings of items related to questionnaires and Cronbach's alpha of factors and total for each questionnaire

جدول3- ارزش ویژه و تجمعی هر پرسش‌نامه پس از حذف گویه‌های با بار عاملی کم، همراه با نتایج آزمون KMO

Table 3- Specific and cumulative value of each questionnaire after removing items with low factor load & KMO

تحلیل عامل اکتشافی

با توجه به اینکه رفتار شهروندی شامل حوزه‎‍های کاملاً متفاوتی است، در این پرسش‌نامه نمرۀ کل اهمیت کمتری دارد و بخش‎‍های مرتبط با هر حوزۀ رفتاری با توجه به نیاز پژوهشگران به‌صورت جداگانه به ‎‍کار می‌روند. نتایج آزمون KMO و آزمون بارتلت، که در جدول 2 ارائه شده است، حاکی از امکان اجرای تحلیل عامل اکتشافی است. شایان ذکر است که تحلیل عامل اکتشافی اولیه، نتایج پذیرفتنی از‌نظر ارزش‎‍های ویژۀ مبتنی بر تعداد عوامل ‌ استخراج‌شدنی، همراه با بارهای عاملی پرسش‎‍ها در هر‌یک از بخش‎‍های (هر بخش مربوط به یک حوزۀ رفتار شهروندی است) پایه، به دست نداد. بر همین اساس و بر‌اساس معیار داشتن بار عاملی بر بیش از یک عامل در حد مشابه، داشتن بار عاملی ضعیف، کمتر از 3/0، همراه با افزایش آلفای کرونباخ بر‌اساس حذف پرسش از پرسش‌نامه، اقدام به بازنگری بخش‎‍ها شد. در این بازنگری پرسش 3 از بخش سیاسی، 8 از بخش مدنی، 30 از بخش اجتماعی، 51 و 65 از بخش محیط‎‍زیست و توسعۀ پایدار و 94 از بخش رسانه و 71، 80، 85 از بخش دیجیتال حذف شدند. در مرحلۀ بعدی گویۀ 86 نیز حذف شد. پس از این مرحله دوباره تحلیل عامل اکتشافی انجام شد. همان‎‍گونه که در جدول 2، نتایج تحلیل عاملی به روش چرخش واریماکس دیده می‎‍شود، به‌خوبی گویای وجود دو عامل با ارزش ویژۀ بالاتر از یک برای بخش (بعد) سیاسی، یک عامل برای بعد شهروندی مدنی، 7 عامل برای بعد شهروندی اجتماعی، 4 عامل برای بعد شهروندی زیست‎‍محیط و توسعۀ ‎‍پایدار، 3 عامل برای بعد شهروندی مرتبط با رسانه و 4 عامل برای بعد شهروندی دیجیتال است. نام‌گذاری عوامل با توجه به محتوای پرسش‎‍های قرار‌گرفته بر آن عامل انجام و در جدول 4 ارائه شد. دامنۀ بارهای عاملی به دست آمده از بخش‎‍ها، در جدول 3 نشان داده شده است. بارهای عاملی مربوط به گویه‎‍ها در عوامل مربوطه به‌صورت پررنگ مشخص شده است. دامنۀ بارهای عاملی در بخش سیاسی بین 558/0 تا 825/0، بخش مدنی بین 496/0 تا 760/0، بخش اجتماعی بین 401/0 تا 851/0، بخش محیط‎‍زیست و توسعۀ ‎‍پایدار بین 485/0 تا 782/0، بخش رسانه بین 476/0 تا 766/0، بخش دیجیتالی بین 332/0 تا 792/0 به دست آمد.

در شکل 2، مدل تأیید عاملی برآورد‌شده در نرم‌افزار Amos دیده می‎‍شود. این مدل مناسب‌بودن پرسش‌نامه را نشان می‎‍دهد (408/1035=CMIN، 318=df، 000/0=P، 910/0=IFI، 909/0=CFI، 886/0=TLI، 064/0=RMSEA و 011/0=PCLOSE). در شکل 3 و جدول 5 نتایج تحلیل مدل تأییدی هر‌یک از بخش‎‍های پرسش‌نامۀ رفتار شهروندی ارائه شده است.

شکل 2- مدل تأیید عاملی پرسش‌نامه به‌صورت کلی در نرم‌افزار Amos

Fig 2- Factor validation model of questionnaire in general in Amos software

برآورد پایایی

پایایی پرسش‌نامه‎‍ها و ابعاد آنها به کمک آلفای کرونباخ، که سازگاری و پایایی درونی متغیرها را اندازه‎‍گیری می‎‍کند،‌ ارزیابی و نتایج آن در جدول 3 ارائه شده است. در جدول 3 نیز آلفای کرونباخ بخش‎‍ها و خرده‎‍مقیاس‎‍های آنها ارائه شد. آلفای کرونباخ بعد سیاسی در کل 603/0 و برای ابعاد آن بین 567/0 و 654/0، برای بعد مدنی 760/0، برای بعد اجتماعی در کل 862/0 و برای ابعاد آن بین 436/0 و 807/0 برای بعد زیست‎‍محیط و توسعۀ ‎‍پایدار در کل 887/0 و برای ابعاد آن بین 505/0 و 796/0، برای بعد رسانه در کل 714/0 و برای ابعاد آن بین 385/0 و 615/0، و در‌نهایت برای بعد دیجیتال در کل 853/0 و برای ابعاد آن بین 699/0 و 806/0، به دست آمد. با توجه به اینکه مقدار آلفای کرونباخ بین 9/0 تا 1بسیار زیاد، 7/0 تا 89/0 زیاد، 3/0 تا 69/0 متوسط و 0/0 تا 29/0 کم در نظر گرفته می‎‍شود (Mahadir et al., 2021)، نتایج تجزیه و تحلیل نشان داد‌ مقدار آلفای کرونباخ در پرسش‌نامۀ سیاسی، متوسط و در دیگر پرسش‌نامه‎‍ها زیاد و بسیار زیاد است.

روایی همگرا

برای محاسبۀ روایی همگرا، به‌صورت هم‌زمان با پرسش‌نامۀ ساخته‌شده در این پژوهش، 4 پرسش‌نامۀ دیگر، که در بخش ابزارها معرفی شده‌اند، ارائه شد و همبستگی هر‌یک از پرسش‌نامه‎‍ها و ابعاد آنها با نمرۀ کل این پرسش‌نامه‎‍ها محاسبه شده و در جدول 4 نمایش داده شده است. ضرایب معنی‌دار به‌صورت پررنگ و ستاره‎‍دار مشخص شده است. بخش پرسش‌نامۀ سیاسی در کل و همچنین دو بعد آن با خرده‎‍مقیاس تجاوز به حریم خصوصی از پرسش‌نامۀ رفتار غیرمدنی (به‌صورت خلاصه رفتار غیرمدنی) و پرسش‌نامۀ قلدری سایبری (سایبری) همبستگی معنی‎‍داری داشت. پرسش‌نامۀ مدنی با پرسش‌نامۀ شهروندی تابش، بعد انسانیت در پرسش‌نامۀ فضایل انسانی (فضایل انسانی) با رفتار غیرمدنی همبستگی معنی‎‍داری داشت. پرسش‌نامۀ اجتماعی در کل با هر 4 پرسش‌نامه همبستگی معنی‎‍دار داشت؛ اما در بعد برخورد با تفاوت‎‍ها، تنها با پرسش‌نامۀ شهروندی تابش (1391) همبستگی معنی‎‍دار بود و دو بعد ارتباط مسئولانه و مشارکت انتقادی با پرسش‌نامه‎‍های فضایل انسانی و زورگویی سایبری همبستگی معنی‎‍داری نداشتند. در پرسش‌نامۀ زیست‎‍محیطی و توسعۀ ‎‍پایدار، خرده‎‍مقیاس‎‍های آموزش و گفت‌وگوی انتقادی و تغذیه با پرسش‌نامۀ سایبری همبستگی، معنی‎‍دار نبود؛ اما در کل پرسش‌نامه و دیگر ابعاد با هر 4 پرسش‌نامۀ دیگر، همبستگی معنی‎‍دار بود. در پرسش‌نامۀ دیجیتال نیز تنها در خرده‎‍مقیاس مشارکت آنلاین، همبستگی با پرسش‌نامه‎‍های فضایل انسانی و سایبری، معنی‎‍دار نبود. در پرسش‌نامۀ رسانه، بعد ارزشیابی انتقادی و کل با دو پرسش‌نامۀ فضایل انسانی و قلدری سایبری همبستگی وجود نداشت.

جدول 4- همبستگی بین پرسش‌نامه‎‍ها و زیر مقیاس‎‍های آنها با پرسش‌نامه‎‍های دیگر

Table 4- Correlation between questionnaires and their subscales with other questionnaires

شکل 3- مدل‎‍های تأیید عاملی برای هر‌یک از بخش‎‍های پرسش‌نامۀ رفتار شهروندی

Fig 3- Factor validation models for each part of the citizenship behavior questionnaire

بحث و نتیجه‌

این پژوهش با هدف ساخت و اعتبارسنجی مقدماتی پرسش‌نامه‎‍های جامع شهروندی در میان دانشجویان اجرا شد. بر‌اساس نتایج ارائه‌شده، 6 پرسش‌نامه شامل پرسش‌نامه شهروندی-سیاسی، مدنی، اجتماعی، زیست‎‍محیط و توسعۀ ‎‍پایدار، رسانه‎‍ای و دیجیتالی اعتباریابی مقدماتی شدند. اولین پرسش‌نامه طراحی و ساخته‌شده، مربوط به پرسش‌نامۀ شهروندی سیاسی و در بر گیرندۀ 6 پرسش در دو بعد مشارکت و متقاعد‌سازی بود. ساختار و محتوای این پرسش‌نامه، از‌نظر کلی با نمونۀ پرسش‌نامه‎‍های موجود، از‌جمله پرسش‌نامۀ شهروندی-سیاسی یازیکی و گوون[13] (2017)، پمت[14] (2016) و شولز و همکاران[15] (2016)‌ همسویی محتوایی دارد. با این حال، تمایز آشکاری بین پرسش‌نامۀ ساخته‌شده در حوزۀ شهروندی-سیاسی در مطالعۀ حاضر و مطالعه‎‍های گذشته وجود دارد. تمایز مدنظر این است که در این پرسش‌نامه، محتوای پرسش‎‍ها چه در تدوین مقدماتی و چه در اصلاح نهایی از‌نظر محتوا، متناسب با فرهنگ و شرایط ایران تهیه شدند. واضح است که شهروندی سیاسی در ایران با تمرکز بر شرکت در انتخابات، راهپیمایی‎‍های قانونی، تریبون‎‍های آزاد یا کمپین‎‍های انتخاباتی، همچنین تلاش برای تماس با مسئولان ذی‌صلاح، بحث و گفت‌وگو دربارۀ مسائل سیاسی و تلاش برای متقاعدکردن دیگران، از روایی و پایایی بالایی برخوردار باشد. محتوای شهروندی-سیاسی‌ سنجش‌شده، در‌واقع بازتابی از دیدگاه‌ها و نظرهای علمی مطرح‌شده در متون علمی‌ بود؛ برای نمونه آندرولی و بریس[16] (2022)، معتقدند که شهروند سیاسی خوب، باید در مسائل سیاسی مانند شرکت در انتخابات و کمپین‎‍های انتخاباتی، مشارکت فعال داشته باشد. همچنین، ستیدپرن[17] (2022)، باور دارد که شهروند سیاسی باید در انتخابات و نشست‎‍های سیاسی شرکت کند، برای مطالبۀ حق با مقامات تماس برقرار کند، تمایل به جانب‌داری از گروه خاص داشته باشد و برای متقاعدکردن دیگران به رأی‎‍دادن به افراد مدنظر یا طرفداری از سیاست خاص، تلاش کند. نگاهی گذرا به پرسش‎‍های مطرح‌شده در پرسش‌نامۀ شهروندی-سیاسی ساخته‌شده در این مطالعه، به‌خوبی مؤید نقش‎‍ها و رفتارهای پذیرفته‌شده، مانند شرکت در انتخابات، راهپیمایی‎‍های قانونی و گردهمایی‎‍های سیاسی، بحث و گفت‌وگو با دیگران و تلاش برای متقاعدسازی دیگر افراد و یا تماس با مقامات است. از سوی دیگر، نتایج بررسی همبستگی بین امتیازهای حاصل از شهروندی سیاسی و امتیازهای حاصل از پرسش‌نامۀ فضایل انسانی، شواهد روایی همگرا را در اختیار می‎‍گذارد و به‌خوبی حاکی از آن است که شهروند سیاسی فعال، به‌طور هم‌زمان به حوزه‌‎‍های فضیلت‌محور شجاعت، وفاداری، مسئولیت‎‍پذیری، عدالت، دفاع از برابری و آزادی نیز توجه دارد (Al-Qatawneh et al., 2019: 10). اما در هیچ پژوهشی به شهروندی سیاسی به‌صورت هم‌زمان با تجاوز به حریم دیگران یا زورگویی سایبری توجه نشده بود و نتایج این پژوهش نشان از همبستگی مثبت بین این موارد دارد. این نتیجه اگر‌چه کمی دور از انتظار به نظر می‎‍رسد، ممکن است حاکی از برخی واقعیت‌ها نیز باشد. همچنین احتمال دارد، این نتیجه انعکاسی از این واقعیت باشد که گروه نمونۀ دانشجویان با وجود اینکه گروهی فرهیخته و در مسیر تحصیل و ارتقای دانش و مهارت خودند، ولی همچنان طیف رفتارهای مدرن و ایده‎‍آل شهروندی-سیاسی را ناگزیر با ابراز رفتارهای قلدرمآبانه ‌در فضای سایبری متداخل کرده‌اند که شکلی از رفتارهای واقعی آنها در فضای سایبری است. به همین جهت در مطالعات آینده، توجه جدی به آموزش رفتارهای شهروندی سیاسی بدون رفتارهای قلدرمآبانه، ‌ضروری به نظر می‎‍رسد.

دیگر پرسش‌نامۀ طراحی و ساخته‌شده، مربوط به پرسش‌نامۀ شهروندی مدنی و در بر گیرندۀ 7 پرسش بود. ساختار و محتوای این پرسش‌نامه، ازنظر کلی با نمونۀ پرسشنامه‎‍های موجود، از‌جمله پرسش‌نامۀ شهروندی مدنی یازیکی و گوون (2017)، پمت (2016) و شولز و همکاران (2016) ‌همسویی محتوایی‌ دارد و مشخص می‌کند که محتوای پرسش‎‍ها چه در تدوین مقدماتی و چه در اصلاح نهایی از‌نظر محتوا، متناسب با فرهنگ و شرایط ایران تهیه شدند. شهروندی مدنی در ایران با اهدای پول، عضویت یا سازمان‌دهی سازمان‎‍های خیریه، مراکز فرهنگی-مذهبی، سازمان‎‍دهی گردهمایی‎‍ها و مراسم‎‍ها و نمایندگی افراد و گروه‎‍ها، همراه است و ‌روایی و پایایی بالایی دارد. محتوای شهروندی مدنی ‌ سنجش‌شده، دربردارندۀ دیدگاه‎‍ها و نظرهای علمی مطرح‌شده در متون علمی، نظیر دیدگاه‌های مطرح‌شدۀ القتانه و همکاران[18] (2019) در حوزۀ تلقی شهروندی مدنی به‌عنوان تعامل با سازمان‎‍های غیردولتی است که با پرسش‎‍های عضویت و سازمان‌دهی تشکل‎‍ها در پرسش‌نامۀ ساخت و اعتبارسنجی‌شده در مطالعۀ حاضر همخوان است. نتایج بررسی همبستگی بین امتیازهای حاصل از شهروندی مدنی و امتیازهای حاصل از پرسش‌نامۀ شهروندی و فضایل انسانی، شواهد روایی همگرا را در اختیار می‎‍گذارد و به‌خوبی حاکی از آن است که شهرند مدنی فعال، به‌طور هم‌زمان به حوزه‌‎‍های فضیلت‌محور شجاعت، وفاداری، مسئولیت‎‍پذیری، عدالت، دفاع از برابری و آزادی نیز توجه دارد (Yazici & Guven, 2017). نکتۀ درخور توجه، همبستگی مثبت بین شهروندی مدنی و رفتارهای غیرمدنی است. این یافته نیز می‎‍تواند حاوی این پیام باشد که ممکن است در جامعۀ دانشجویی ایران، رفتارهای مدنی با رفتارهای غیرمدنی در عمل، در هم آمیخته شوند. همانند شهروندی سیاسی، به احتمال زیاد در جامعۀ دانشجویی ایران، آموزش رفتارهای شهروندی مدنی صحیح نیز از ضرورت‎‍های جدی برای ایجاد، بسط و گسترش شهروندی مدنی مدرن و پذیرفتنی باشد.

پرسش‌نامۀ شهروندی‌ اجتماعی، در بر گیرندۀ 28 پرسش در 7 بعد برخورد با دیگران، در نظر گرفتن دیگران، برخورد با تفاوت‎‍‎‍ها، بیان عقیده، سازگاری، ارتباط مسئولانه و مشارکت انتقادی بود. این ساختار به دست آمده با پرسش‌نامۀ شهروندی-اجتماعی تندام و همکاران (2011) دارای همسویی محتوایی است. با این حال سؤالات مطرح‌شده و استفاده‌شده در پرسش‌نامۀ شهروندی اجتماعی مطالعۀ حاضر، تناسب آن را با فرهنگ و شرایط ایران نشان می‌دهد. شهروند اجتماعی خوب، مهارت‌های لازم برای کنار‌آمدن با دوستان، خانواده و دیگر افراد جامعه، توانایی شروع و حفظ ارتباطات نزدیک و همچنین پاسخ به شیوه‎‍ای پذیرفتنی در موقعیت‎‍های گوناگون اجتماعی را دارد (Adetoro & Okike, 2022). نتایج بررسی همبستگی بین امتیازهای حاصل از شهروندی اجتماعی و امتیازهای حاصل از پرسش‌نامۀ شهروندی و فضایل انسانی، شواهد روایی همگرا را در اختیار می‎‍گذارد و به‌خوبی حاکی از آن است که شهرند اجتماعی، به‌طور هم‌زمان به حوزه‎‍‎‍های فضیلت، همان‌طور که در پاراگراف‎‍های گذشته بیان شد، توجه دارد و تصمیماتش بازتاب ملاحظات اخلاقی است. همچنین همبستگی منفی بین پرسش‌نامۀ شهروندی اجتماعی و پرسش‌نامه‌های رفتار غیرمدنی و سایبری، نشان‌دهندۀ وجود دلسوزی و احساس مراقبت از دیگران، احترام به ایده‎‍های دیگران، مسئولیت در قبال خود و جامعه در انجام رفتارهای حوزۀ شهروندی اجتماعی است (Al-Qatawneh et.al., 2019: 9).

پرسش‌نامۀ شهروندی زیست‎‍محیطی و توسعۀ پایدار، در بر گیرندۀ 18 پرسش در 4 بعد خرید و مصرف، نگهداری، آموزش و توجه به تغذیه بود که از‌نظر کلی با نمونۀ پرسشنامه‎‍های موجود، مانند پرسش‌نامۀ هنسمن و همکاران (2020) و یوسلیزا و همکاران (2020) همسویی محتوایی دارد. شهروند خوب قرن 21، رفتارهایی مانند بازیافت (استفادۀ مجدد از کاغذ، پلاستیک، شیشه، ظروف)، صرفه‌جویی (در مصرف آب، انرژی، مواد)، استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی یا دوچرخه‌سواری یا حتی پیاده‎‍روی، دفع صحیح زباله‎‍های بازیافت‌ناپذیر، خرید و/یا مصرف محصولات دوستدار طبیعت مرتبط با مسائل مرتبط با پایداری (سلامت، اقتصاد و محیط) را می‎‍داند و انجام می‎‍دهد (Yusliza et al., 2020). نتایج بررسی همبستگی بین امتیازهای حاصل از شهروندی زیست‎‍محیط و توسعۀ ‎‍پایدار و امتیازهای به دست آمده از پرسش‌نامۀ شهروندی و فضایل انسانی، همبستگی مثبت معنی‎‍دار را در همۀ ابعاد نشان می‌دهد. این یافته نیز حاکی از آن است که شهروند زیست‎‍محیطی و پایدار، متعهد به مسائل اخلاقی در رابطۀ با طبیعت و زندگی پایدار و سالم است (Hansmann et al., 2020). از طرف دیگر همبستگی منفی بین امتیازات این پرسش‌نامه و امتیازات پرسش‌نامه‎‍های رفتار غیر مدنی و سایبری، نشانگر پر‌رنگ‌بودن نقش همدلی و دلسوزی در ابراز رفتارهای شهروندی در حوزۀ زیست‌محیطی و توسعۀ پایدار است (Yusliza et al., 2020).

پرسش‌نامۀ شهروندی رسانه‎‍ای، در بر گیرندۀ 13 پرسش در 3 بعد آگاهی از بازنمایی و اثر بر مخاطب، ارزیابی انتقادی و آگاهی برای مشارکت است. این پرسش‌نامه با پرسش‌نامه‎‍های ساخته‌شده در این زمینه، مانند پرسش‌نامۀ آدتورو و آکیکه (2022)‌ همسویی محتوایی دارد و مانند دیگر ابعاد، مسائل مهم و فرهنگ ایران را مدنظر قرار داده است. شهروند خوب قرن 21، توانایی تولید و مصرف مسئولانۀ محصولات رسانه‎‍ای را دارد (Mateus & Hernandez, 2019) و می‎‍تواند از رسانه‎‍های اجتماعی در مکالمات، ارسال پیام، تماس با دیگران و تحریک گفتمان و درگیر‌شدن در فعالیت‎‍های جمعی (Adetoro & Okike, 2022: 4) استفاده کند. همبستگی عکس بین امتیازهای حاصل از بعد آگاهی از بازنمایی و اثر بر مخاطب در پرسش‌نامۀ شهروندی رسانه‎‍ای و امتیازهای حاصل از پرسش‌نامه‎‍های رفتار غیرمدنی و سایبری، تأکیدی بر آن است که وقتی فرد اثر رسانه بر دیگران را درک ‌‎‍کند، احساس و درک دیگران را در تولید و بیان خود در نظر می‎‍گیرد. بر‌عکس، کسی که تنها می‎‍داند چطور تولید (مشارکت) کند، تأثیر شیوۀ بازنمایی و بازتاب کلام خود بر دیگران را درک نمی‌کند (Ashly et al., 2013).

پرسش‌نامۀ شهروندی دیجیتال، در بر گیرندۀ 24 پرسش در 4 بعد اخلاق و مسئولیت‎‍ها، مشارکت آنلاین، سواد دیجیتال و یادگیری است که دارای همسویی محتوایی با پرسش‌نامۀ ریچاردسون و میلوریدو[19] (2019) و تفاوت آن در نظر گرفتن مسائل مهم و فرهنگ ایران است. شهروند خوب قرن 21، باید مصرف‎‍کنندگان باهوشی باشند و قربانی کلاهبرداری اینترنتی، فیشینگ یا سرقت هویت نشوند، هنگام ارتباط و همکاری در اینترنت، تصمیمات مناسب و انتخاب‎‍های مسئولانه‎‍ای داشته باشند، روش‎‍های جدید یادگیری به کمک ابزار‌های دیجیتال را بدانند، استانداردها و رویه‎‍های اخلاقی و مسئولانۀ به‎‍کارگیری ابزارهای دیجیتال را بدانند و آنها را رعایت کنند (Mahadir et al., 2021). روایی همگرا در همبستگی امتیازهای این پرسش‌نامه و 4 پرسش‌نامۀ دیگر، تأکیدی بر این مطالب است.

در‌مجموع در این مطالعه، شش پرسش‌نامه با اعتبار پذیرفتنی برای استفادۀ پژوهشگران حوزۀ شهروندی تهیه و به‌صورت مقدماتی‌ اعتبار‌سنجی شد. با این حال مطالعۀ حاضر مانند هر مطالعۀ دیگری، ‌ محدودیت‌هایی دارد که لازم است در تعبیر و تفسیر و یا استفاده از نتایج، به آن توجه لازم و کافی بشود. مهم‌ترین محدودیت این است که این مطالعه بر‌ دانشجویان و دانشگاه‌های غیر دولتی انجام گرفته است؛ بنابراین تعمیم نتایج به دیگر اقشار جامعه منطقی نیست. از طرف دیگر این مطالعه ماهیت مقدماتی دارد؛ بنابراین تا تکرار نتایج در مطالعات بعدی و با گروه‎‍های نمونۀ مختلف، لازم است در استفاده از نتایج و تعمیم آنها احتیاط شود. در سطح کاربردی نیز پیشنهاد می‎‍شود تا در مطالعات بعدی، امتیازات حاصل از پرسش‌نامه‎‍های شهروندی جامع با طیف مختلف رفتارها و نگرش‎‍های اجتماعی و فرهنگی‌ مطالعه شود. همچنین پیشنهاد می‎‍شود تا پژوهشگران بعدی ابزارهای ساخت و معرفی‌شده در این مطالعه را در طیفی از مطالعات آزمایشی مربوط به آموزش شهروندی استفاده و مشخص کنند که از طریق آموزش‎‍های شهروندی جامع می‎‍توان رفتارهای شهروندی را ارتقا بخشید یا خیر. در‌مجموع امید است به کمک پرسش‌نامه‎‍های ساخت و‌ معرفی‌شده، ‌وضعیت رفتارهای شهروندی ‌سنجش‌ و از اثر‌بخشی آموزش‎‍ها در این حوزه اطمینان حاصل شود.

[1] Hadjichambis & Hadjichambi

[2] Ten Dam et al.

[3] Adetoro and Okike

[4] Mahadir et al.

[5] Jones & Mitchell

[6] Cyberbullying Scale

[7] Menesini et al.

[8] Character Strengths Scale

[9] Thun & Kelloway

[10] Uncivil Workplace Behaviour Scale (UCWBS)

[11] Martin & Hine

[12] Setar

[13] Yazici and Guven

[14] Pammett

[15] Schulz et al.

[16] Andreouli and Brice

[17] Satidporn

[18] Al-Qatawneh et al.

[19] Richardson & Milovidov