تحلیل انتقادی مقالات فارسی در بازتاب وضعیت زنِ عربِ پیشااسلامی

مقدمه

پژوهش و تحقیق علمی، به‌خصوص در حوزۀ تاریخ، پس از شناخت و کشف مسائل تاریخی، با استناد به داده‎‍ها و تحلیل‎‍های منطقی و با به‌کارگیری روش‎‍های مناسب، به ارائۀ دستاورد و یافتۀ جدید در موضوع بحث‌شده می‌انجامد. در این صورت، نه‌تنها مباحث تاریخی گام به گام روشن‎‍تر می‌شوند، با پیشینه‎‍یابی و نقد درست آن، زمینۀ مناسب برای تحقیق و پژوهش‎‍های بعدی در سطوح علمی بالاتر نیز، فراهم می‎‍شود. روشن است که چنین روندی در پژوهش‎‍های تاریخیِ فارسی، به‌خصوص در موضوع مرتبط با بحث زنان قبل از اسلام، حائز اهمیت است و زوایای دیدگاه پژوهشگران را به این موضوع بیان می‌کند. در تحقیق پیش ‎‍رو، از میان پژوهش‎‍های فارسی (کتاب، پایان‎‍نامه و مقاله)، مقالات بیشتر بررسی شدند؛ زیرا هم روند داوری و چاپ آنها نسبت‌به دیگر پژوهش‎‍ها دقیق‎‍تر است و هم به‌سبب نیاز مخاطبانِ جامعۀ علمی و کم‌حجم‌بودن آنها، بیشتر در معرض خوانش قرار می‎‍گیرند.

 مقالۀ پیش‎‍رو تلاش دارد تا با استخراج مقالات اخیر فارسی در نشریات علوم انسانی (بیشتر مجلات تاریخ و قرآن و حدیث)، بدون هرگونه پیش‌داوری و گزینش، متن مقالات را در بازۀ زمانی حدود سه دهه، در ارتباط با موضوع بحث‌شده، بررسی کند. انتخاب این بازۀ زمانی، به این سبب است که در این فاصله نسبت‌به قبل از آن، کوشش زیادی برای آموزش روش تحقیق در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و همچنین آشنایی پژوهشگران با روش‎‍های کمی و کیفی برای ارائۀ دستاورد جدید در تحقیقات علمی انجام شده است. از طرفی، تلاش‎‍هایی در جهت فاصله‌گرفتن از روش سنتی توصیف روایت‎‍ها، که کمتر به نقد پیشینه‎‍ها توجه می‎‍شد، انجام شده و بحث پیشینه‎‍یابی و نقد آن، به شکل جدی‎‍تری در دستور کار قرار گرفته است. طبیعتاً انتظار می‎‍رود که در این دوره، با توجه به دسترسی محققان به مقالات انتشاریافته در سایت‎‍های علمی، با پیشینه‎‍یابی دقیق از مباحث تکراری خودداری و مطالب جدیدتری را به جامعۀ علمی عرضه کنند. در سال‌های اخیر، دیجیتالی‌شدن نشریات نیز، زمینه و بستر مناسبی را برای دسترسی آسان پژوهشگران به پژوهش‎‍های پیشین فراهم آورده است که در صورت رعایت اصول و قواعد علمی، یافتۀ‎‍ جدید‎‍تری نسبت به پژوهش‎‍های قبلی عرضه می‌شود؛ بنابراین با جست‌وجوی مقالات در سایت‎‍های مختلف، تعداد 32 مقاله از سال 77 تا 1400 هجری شمسی در موضوع مرتبط با وضعیت زن عرب پیشااسلامی شناسایی و خوانش و تحلیل شده است. نظر به اینکه ارائۀ متن این حجم از مقالات امکان‌پذیر نیست، با استفاده از روش تحلیل محتوا، مفاهیم و مقوله‎‍های استفاده‌شده استخراج و بسامدسنجی آنها، انجام شده است.

روش تحلیل محتوا برای استنباط، تکرارپذیری و اعتبار داده‎‍ها در متن، به‌عنوان یک ابزار علمی به کار می‎‍رود (کریپندورف، 1391: 25). درواقع این روش به‌مثابۀ تکنیکی پژوهشی است که پردازش، کندوکاو و تفسیر و تحلیل داده‎‍ها را در متن انجام می‌دهد (همان: 26- 25؛ باردن، 1375: 3؛ هولستی، 1373: 86 ).  در تحلیل محتوا، مفهوم و مقوله‌ای حائز اهمیت‎‍‌اند که تعریف آنها دامنۀ بحث را بهتر نمایان می‌کند. دربارۀ مفهوم و مقوله، تعاریف متعددی ارائه شده است، اما تعریف استرواس و کوربین که مفهوم، مقوله و ارتباط آنها را باهم و با پدیده‎‍ها بررسی کرده‌اند، جامع‌تر به نظر می‎‍رسد. آنها مفهوم را پدیدۀ برچسب‌خورده‎‍ای می‎‍دانند که یک رویداد، شیء و یا عمل و تعامل را بیان می‎‍کند. پژوهشگر ضمن مهم‌دانستن مفهوم در داده‎‍ها و متن، رویدادها و اتفاق‎‍های مشابه را نیز در زیر یک عنوان یا همان مفهوم قرار می‌دهد و به شکل منطقی رده‎‍بندی می‌کند. در این صورت پدیده‎‍هایی که ویژگی مشترک دارند، در قالب یک مفهوم گنجانده می‎‍شوند (استرواس و کوربین، 1398: 125). براساس این تعریف در مفهوم‌سازی، داده‎‍ها به وقایع، رویدادها و کنش‎‍های جدا از هم خرد و برای هریک، نامی گذارده می‎‍شود که هم نمایانگر ویژگی‎‍های مشترک آن پدیده است و هم زمینه و بستر وقوع رویداد را تداعی می‎‍کند (همان، 128). پس از استخراج مفاهیم در متن، مفهوم‎‍هایی که وجوه مشترک دارند، در زیرمجموعۀ یک مقوله قرار می‎‍گیرند و در اینجاست که مقوله در روش تحلیل محتوا، اهمیت می‎‍یابد. درواقع مقوله‎‍ها اعم‌تر و انتزاعی‎‍تر از مفاهیم‌اند و یک مقوله، چندین مفهوم با ویژگی‎‍های مشترک را پوشش می‎‍دهد (همان، 136). ﺩﺭ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎ، ﺳﺮﻓﺼﻞﻫﺎ ﻳﺎ ﻋﻨﺎﻭﻳﻨﻰ‌اﻨﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮﺍ ﺍﺳﺎﺱ ﻛﺎﺭ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻰﮔﻴﺮﻧﺪ ﻭ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻭﺍﺣﺪﻫﺎﻯ ﻣﺨﺘﻠﻒ، ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻯ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ (کریپندورف، 1391: 76). بنابراین در مقالۀ پیش‎‍رو، با استفاده از روش تحلیل محتوا به دور از هرگونه پیش‌داوری، مفاهیم و مقوله‎‍ها از متن مقالات استخراج و به طبقه‌بندی و کندوکاو آنها در ارتباط با موضوع بحث‌شده پرداخته می‎‍شود.

وضعیت زن عرب پیشااسلامی در مقالات فارسی

با توجه به عنوان و محتوای مقالات فارسی، می‎‍توان آنها را در سه دستۀ موضوعی طبقه‎‍بندی کرد. یک دسته مقالاتی‌اند که بیشتر وضعیت زن عرب پیشااسلامی را در خانواده و اجتماع بررسی کرده‎‍اند. در این دسته، پژوهشگر بیشتر به بحث ازدواج‎‍ها، طلاق‎‍ها و تضیعف حقوق انسانی و اجتماعی زن  توجه کرده است. دستۀ دوم پژوهش‎‍هایی‌اند که با رویکرد مقایسه‎‍ای، وضعیت زن را در قبل و بعد از اسلام بررسی‎‍ و تلاش کرده‎‍اند تا نوع مواجهۀ اسلام را با جایگاه و وضعیت زن، برجسته‎‍تر نشان دهند و بر تفاوت‎‍های موجود میان وضعیت زن بعد از اسلام، با قبل از اسلام تأکید کنند. دستۀ سوم هم شامل مقالاتی می‎‍شود که پژوهشگر تلاش داشته است تا فارغ از تعصب دینی و پیش‎‍داوری‎‍ها، با استناد به داده‎‍های تاریخی و ادبی و بعضاً استفاده از روش‎‍های علمی، زوایای پنهانی را از وضعیت زنِ عرب پیشااسلامی بیان کند که نشانگر فعالیت او در عرصه‎‍های مختلف و حتی برخورداری از جایگاه اجتماعی مناسب بوده است. به این ترتیب مقالات فارسی بررسی‌شده، هم به‌لحاظ محتوا و هم موضوع، تنوع دارند که با شناسایی مفاهیم و مقوله‎‍های موجود در متن آنها، بسامد و فراوانی هرکدام از دسته‎‍‎‍ها در جدول زیر مشخص خواهد شد.

جدول 1 : شناسایی مفاهیم و مقوله‎‍های مقالات فارسی در بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی

Table1. Identifying the concepts and categories of Persian articles reflecting the Arab women's situation in pre-Islamic

جدول 2: فراوانی‌سنجی مقالات فارسی در بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی برحسب سال انتشار

Table2. Frequency of Persian articles reflecting the Arab Women's situation in pre-Islamic according to the year of publication

پس از معرفی عناوین مقالات و شناسایی مفاهیم و مقوله‎‍های آنها مطابق جدول، بسامدسنجی مقالات براساس سال انتشار بررسی می‎‍شود. ترتیب زمانی چاپ مقالات نشان می‎‍دهد از سال 77 تا 1400 هجری شمسی، مقالات متعددی با موضوع زن در عرب قبل از اسلام به چاپ رسیده است که نشانگر اهمیت این موضوع در میان پژوهشگران فارسی‌زبان است؛ اما تناوب چاپ مقالات در همۀ سال‌ها یکسان نیست. در برخی از سال‌ها بیش از دو مقاله و در برخی هم یک مقاله به چاپ رسیده است. فراوانی‌سنجی تعداد مقالات چاپ‌شده برحسب سال انتشار در جدول زیر مشخص می‎‍کند که بیشترین مقالۀ چاپ‌شده در کدام سال بوده است.

مطابق جدول، بیشترین مقالات چاپ‌شده در موضوع مدنظر، مربوط به سال 89 با 6 مقاله و سپس سال 98 با 3 مقاله است؛ اما آنچه در این مقالات مهم است، محتوای آنها و مفاهیم و مقوله‎‍هایی است که بیشترین و یا کمترین کاربرد را در متن مقالات داشته‎‍اند. شناسایی و استخراج مفاهیم و مقوله‎‍های موجود در متن مقالات، نه‌تنها نشان‌دهندۀ تکرار آنها در این پژوهش‎‍ها و در بازه‎‍های زمانی مختلف است، نگرش نویسندگان را هم در تأکید و تمرکز بر موارد مشابه یا موارد متفاوت نشان می‎‍دهد. به این ترتیب، با فراوانی‌سنجی آنها در جدول زیر، بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی در آنها، بهتر شناخته می‌شود.

جدول 3: فراوانی‌سنجی مفاهیم استفاده‌شده دربارۀ وضعیت زن عرب قبل از اسلام در مقالات فارسی

Table3. Frequency of concepts in Persian articles about the Arab women's situation in pre-Islamic

بسامد مفاهیم و درصدسنجی آنها نشان می‎‍دهد مفهوم دخترکشی که بیشتر ناظر بر زنده به گور کردن دختران است، با 19 مورد تکرار، از بیشترین فراوانی برخوردار است. بعد از آن هم تضعیف حقوق زنان در امر ازدواج و طلاق با 15 بار تکرار، جایگاه پست زنان 12 بار و ننگِ داشتن دختر 9 بار بیشتر از دیگر مفاهیم توسط نویسندگان مقالات فارسی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به فراوانی این مفاهیم

نسبت‌به مفاهیمی چون برتری پسران بر دختران بنابر شرایط زیست‌محیطی، فعالیت فرهنگی و اقتصادی زنان و.... به نظر می‎‍رسد بیشتر پژوهشگران در تکرار و تأکید بر مفاهیمی که نشانگر وضعیت نامناسب زنان در قبل از اسلام بوده است، متأثر از آیات سورۀ تکویر[1]، الأسرا،[2] نساء،[3] نحل،[4] زخرف،[5] و مجادله[6] بوده‎‍اند و این مسئله را کمتر به‌صورت تاریخی تبیین کرده‌ا‌ند. همچنین آ‌ن‌ها کمتر به بررسی زمینه‎‍ها و بسترهای موجود در جامعه توجه کرده‎‍اند که چنین اتفاقاتی را رقم زده‌اند؛ زیرا تکرار و بسامد مفاهیم نشان می‎‍دهد، مفاهیمی که ناظر بر نسبت میان شرایط زیست‌محیطی و فرهنگی حاکم بر جامعۀ عرب با وضعیت و جایگاه زنان در این جامعه بوده است، کمترین بسامد را (اغلب یک‌بار تکرار شده‎‍اند و در جدول مشخص است) داشته‌اند. از طرفی کاربرد معدود مفاهیمی که ناظر بر مشارکت و حضور فعال زن در جامعه بوده است، نشان می‎‍دهد به وجه دیگر از وضعیت زن در جامعۀ عرب پیشااسلامی، که ناظر بر فعالیت‎‍های آنان در عرصه‎‍های مختلف بوده است، کمتر توجه شده است.

نمی‎‍توان به‌طور دقیق، بازۀ زمانی مشخصی را تعیین کرد که در آن مقالات بیشتر بر وضعیت نامناسب یا حضور فعال زنان در جاهلیت تأکید داشته‎‍‎‍اند، بلکه این امر به‌صورت موردی و در بازه‎‍های زمانی مختلف، مدنظر نویسندگان بوده است؛ زیرا از میان 32 مقاله، 8 مقاله بیشتر از دیگر مقالات، جنبۀ دیگری از وضعیت زنان را بررسی کرده‌اند که ناظر بر مشارکت و فعالیت آنان در جامعه و همچنین برخورداری از امتیازهایی چون امان‎‍دهی یا قضاوت بوده‌اند. این هشت مقاله به ترتیب در سال‌های 77، 89، 90 هرکدام یک مقاله و 2 مقاله در سال 91  و همچنین در هرکدام از سال‎‍های 94، 98 و 99 هم یک مقاله انتشار یافته است. این تناوب نشان می‎‍دهد بیش از آنکه بازۀ زمانی، تعیین‌کنندۀ نوع دیدگاه مقالات به وضعیت زن در قبل از اسلام بوده باشد، نوع نگرش و دیدگاه نویسنده بر بازتاب وضعیت زن عرب قبل از اسلام در این دست از پژوهش‎‍های فارسی، تأثیرگذار بوده است. این تفاوت‎‍ها را می‎‍توان در فراوانی‌سنجی مقوله‎‍های استخراج‌شده از مقالات، در جدول زیر نیز نشان داد.

جدول 4: فراوانی‌سنجی مقوله‎‍های استفاده‌شده در مقالات فارسی مرتبط با موضوع زنِ عرب پیشااسلامی

Table4. Frequency of categories in Persian articles about the Arab women's situation in pre-Islamic

مقوله‎‍های موجود نشان می‎‍دهد «پایمال‌شدن حقوق انسانی زن در جاهلیت» با 22 مورد و بیش از 42درصد، از بیشترین فراوانی برخوردار بوده است، در حالی که مقوله‎‍های ناظر بر علت‎‍یابی پدیده‎‍هایی مانند دختر‎‍کُشی، اثر شرایط زیست‌محیطی بر وضعیت زن، چارچوب اصول اخلاقی زنان، اختیارات و محدودیت‎‍های زنان و... ــ که در جدول، تعداد و درصد آنها مشخص شده است و نشانگر رویکرد علمی و تحقیقی به موضوع است ــ کمترین بسامد را دارد.

نکتۀ دیگری که لازم است به آن توجه شود، مفاهیم و مقوله‎‍های موجود در آن دسته از مقالاتی است که با رویکرد مقایسه‎‍ای، وضعیت زن را در قبل و بعد از اسلام بررسی کرده‌اند. شناسایی مفاهیم و مقوله‎‍های این مقالات دربارۀ وضعیت زن عرب بعد از اسلام (دربارۀ قبل از اسلام در جدول قبلی آورده شد)، نگرش موجود در آنها را دربارۀ زنان در دورۀ اسلامی روشن می‌کند. برای جلوگیری از اطالۀ بحث، در جدول زیر نشان داده می‎‍شود:

جدول 5: مفاهیم و مقوله‎‍های استفاده‌شدۀ مقالات فارسی دربارۀ وضعیت زن عرب بعد از ظهور اسلام

Table5. Concepts and categories used in Persian articles about the Arab Women`s situation after Islam

درمجموع 24 مفهوم از مقالات، بیشترین تعداد یعنی 8 مورد، دربارۀ «اعتبار‌یافتن زن بعد از اسلام» و «اصلاح شرایط ازدواج و طلاق» است. به نظر می‎‍رسد در این مقالات، تلاش شده است تا ضعف‎‍هایی در دورۀ اسلام جبران شود که برای زن عرب در دورۀ قبل از اسلام متصور شده بود؛ به همین سبب در مقوله‎‍ها هم، مقولۀ «احیای حقوق انسانی زن در اسلام» با 9 مورد تکرار، از بیشترین بسامد برخوردار است. این مقوله، در مقابل مقولۀ «پایمال‌شدن حقوق انسانی زن» در جاهلیت آمده است. به نظر می‎‍رسد در این دسته از مقالات، رویکرد سیاه و سفیدی به دورۀ قبل و بعد از اسلام حاکم بوده است؛ زیرا بیشتر وضعیت نامناسب زن در جاهلیت، مانند دختر‎‍کُشی، ننگِ داشتن دختر، تضعیف حق زنان در ازدواج‎‍ها و طلاق‎‍ها و... را برجسته‎‍تر نشان داده‎‍اند؛ به‌عبارتی شرایط اسفناک و تاریکی را برای زنان ــ حداقل در منطقۀ حجاز که محل ظهور اسلام بوده است ــ متصور شده‎‍اند. در مقابل، دورۀ اسلامی را احیاگر حقوق انسانی زن و اصلاح‎‍گر بخش مهمی از شرایط نامناسب زنان در دورۀ قبل دانسته‎‍اند. این وضعیت در مقوله‎‍هایی نمایان است که بیانگر «اصلاح نگرش به زن در اسلام»، «اصلاح ازدواج‎‍ها و طلاق‎‍ها با حفظ حقوق زن»، «مقابله با دختر ُکشی و اولادکُشی در قرآن»، «احترام یکسان به مادران کنیز و آزاده»، «تکریم مادران»، «بالارفتن منزلت زنان»، «اهمیت تعلیم برای زنان و ایجاد ضوابط در روابط زن و مرد در اسلام» بوده است. مقایسۀ این مقوله‎‍ها با مقوله‎‍های مربوط با وضعیت زن عرب پیش از اسلام، تصویری از دو جامعۀ متضاد را نشان می‎‍دهد که در یکی زن وضعیت نامطلوب و اسفناکی دارد و در دیگری، از وضعیت مطلوب و شرایط مناسبی برخوردار شده است. احتمالاً این بخش از پژوهش‎‍های فارسی، با پیش‎‍داوری‎‍ و حتی پیش‎‍فرض‎‍های ذهنی انجام شده ‎‍است؛ به همین سبب نه‌تنها یافتۀ جدیدی به جامعۀ علمی عرضه نکرده‎‍اند، مفاهیم و مقوله‎‍های مشترک را در همان چارچوب ذهنی، که نشانگر نوعی نگاه سیاه و سفیدی به وضعیت زن عرب قبل و بعد از اسلام است، بررسی کرده‎‍اند. همین نوع نگاه باعث شده است وجه تاریخی زن عرب پیشااسلامی، که باید در شرایط و بستر جامعۀ محل زیست به آن توجه شود، نادیده گرفته شود.

کم‌توجهی مقالات فارسی به متغیرهای اثرگذار در بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی

پژوهش دربارۀ وضعیت زنان عرب قبل از اسلام، با دشواری‎‍هایی همراه است، ازجمله نبود داده‎‍های تاریخی کافی ــ که گویای واقعیت شرایط زیست زنان در همۀ جنبه‎‍هاست ــ غلبۀ نگرش‎‍های دینی حتی بر متون تاریخی و نبود مستندات لازم که در دورۀ پیش از اسلام ثبت شده باشند؛ به همین سبب پژوهشگر برای تحقیق در این موضوع، با مشکلاتی ازجمله دریافت داده‎‍های صحیح و منطبق با امر واقع، مواجه است. یکی از عوامل اثرگذار بر نوع نتایج مقالات فارسی، در موضوع مدنظر نیز، همین مسئله است. پژوهشگرانی که به داده‎‍های تاریخی متأثر از نگرش‎‍های دینی استناد کرده‎‍اند، بیشتر وجه اسفناک زن عرب پیشااسلامی را به تصویر کشیده‎‍اند، در حالی که دستۀ دیگر از پژوهشگران که به داده‎‍های ادبی برگرفته از متون ادبی عرب استناد کرده‎‍اند، وجه دیگری از وضعیت زنان را نشان داده‎‍اند که نشانگر ارزشمندی اصول اخلاقی، حضور فعال آنان در جامعه و... است. در این میان، برخی پژوهشگران هم تلاش داشته‎‍اند تا با بررسی علت‎‍ها، زمینه‎‍ها و بسترهای اجتماعی اثرگذار بر وضعیت زنان، موضوع را واکاوی کنند. هرچند در این مقالات، رویکرد پژوهشی برجسته‎‍تر است، تعداد آنها اندک و انگشت‌شمار است.

نگارنده ضمن ارج‌نهادن بر تمامی پژوهش‎‍های انجام‌شده در موضوع مدنظر، که حاصل تلاش و کوشش پژوهشگران فارسی‌زبان در موضوعی است که بررسی آن با دشواری‎‍هایی همراه است، نکاتی را برای توجه بیشتر به وضعیت زنان عرب پیشااسلامی ارائه می‎‍دهد تا شاید رهنمونی برای پژوهشگران آینده باشد که قصد تحقیق در موضوع مربوطه را دارند. هرچند بررسی مواردی که به آنها اشاره خواهد شد، نیازمند اثر پژوهشی مستقلی است، به اقتضای مقالۀ پیش‎‍رو، کلیت آنها مطرح می‎‍شود و پژوهشگران علاقه‌مند، مختارند تا با استفاده از طرح موضوع و معرفی متغیرها، تحقیقات و پژوهش‎‍های مستقلی را در این زمینه انجام دهند.

ورود به بحث زنان و مسائل مربوط به آنان در جامعۀ عرب قبل از اسلام، بدون توجه به نسبت‌سنجی میان شرایط زیست‌محیطی با وضعیت معیشتی و همچنین فرهنگ و سنت‎‍های اجتماعی حاکم بر قبایل عرب در نواحی مختلف، ناقص خواهد بود؛ زیرا اختیارات و محدودیت‎‍های زنان، میزان برخورداری آنان از حقوق انسانی، اجتماعی و اقتصادی ، ــ یا به‌عبارتی حقوق شهروندی که امروزه در زیست مدنی درخور توجه است ــ در همۀ مناطق و نواحی یکسان نبوده است. تفاوت‎‍های موجود هم در مناطق سه‎‍گانۀ شمال، جنوب و حجاز و هم در منطقۀ حجاز ــ که محل ظهور اسلام بود ــ ، میان قبایل بدوی و حضری و حتی میان قبایل حضری چون مکه و یثرب، وجود داشت. 

در تفاوت‎‍های منطقه‎‍ای، وضعیت زنان عرب قبل از اسلام در مناطق شمالی و جنوبی با منطقۀ حجاز مقایسه‌شدنی نیست. در این مناطق، تا حدود زیادی شرایط مناسب برای رشد اجتماعی و حتی سیاسی زنان مهیا بود؛ به‌گونه‎‍ای که آنان با توجه به توانمندی‎‍های فردی، می‎‍توانستند به سطوح بالای قدرت دست یابند که نمونۀ آن در ملکۀ سبا و تدمر مشاهده می‌شود. بررسی بسترهای زیستی، ریشه‎‍های تمدنی و حتی زیست شهری، به‌خصوص در مناطق جنوبی که سطح تفکر جامعه را دربارۀ زنان ارتقا داده بود، می‎‍تواند از متغیر‌های بررسی‌شده در این زمینه باشد. این در حالی است که در منطقۀ حجاز، وضعیت متفاوت بود و زنان به‌صورت مستقیم شانسی برای ورود به عرصۀ‎‍ قدرت پیدا نمی‎‍کردند. البته زنانی مانند هند، همسر ابوسفیان بودند که بر مردان صاحب قدرت اثر می‎‍گذاشتند، ولی خود به‌صورت مستقیم صاحب قدرت نمی‎‍شدند. با وجود این، همۀ زنان منطقۀ حجاز، قدرت و آزادی عمل یکسانی نداشتند. علت این مسئله بیش از هر چیز، در ساختار اجتماعی جامعه جست‌وجو می‌شود.

ساختار اجتماعی جامعۀ عرب، به‌خصوص در منطقۀ حجاز، از نوعی رده‎‍بندی اجتماعی متأثر از عوامل قدرت، ثروت و اعتبار برخوردار بود. چنین وضعیتی باعث می‎‍شد زنان در لایه‎‍های مختلف اجتماع، سطوح متفاوتی از آزادی، اختیار و یا محدودیت را داشته باشند؛ به‌گونه‎‍ای که تضعیف حقوق انسانی زن در امر ازدواج و طلاق، که مورد اذعان بیشتر مقالات فارسی بوده است، برای همۀ زنان به‌صورت یکسان نبود. زنان رده‌بالای اجتماع، نه‌تنها حق انتخاب همسر را داشتند، حق طلاق را هم از همسرانشان می‎‍گرفتند (ابن هشام، بی‎‍تا: 1/137). سلمی، همسر هاشم‎‍بن‎‍عبدمناف[7] و هند، همسر ابوسفیان ازجمله زنانی بودند که از این حق برخوردار شدند. هند به‌صراحت به پدرش اعلام کرد که در امر انتخاب همسر، اختیار خود را دارد و پدر هم این حق را برای او محفوظ داشت (ابن سعد: 8/187). موارد متعدد دیگری وجود دارد که اگر دخترانی رفتار همسرانشان را نمی‎‍پسندیدند، آنها را ترک می‎‍کردند. در کتاب عصر جاهلی، نکات ارزنده‎‍ای در این باره بیان شده است (ضیف، 1960: 84).

 این موارد و نمونه‎‍های متعدد دیگری چون نفوذ زنان در قبیله (که حتی نام قبیله از آنها گرفته می‎‍شد و البته برخی مقالات فارسی هم آنها را بررسی کرده‎‍اند) نشان می‎‍دهد که نباید در بحث وضعیت زنان در جامعۀ عرب قبل از اسلام، نتایج به دست آمده از وضعیت اسفبار زنان را به کل منطقه و همۀ قبایل تعمیم داد و جامعۀ عرب قبل از اسلام را یک جامعۀ زن‌ستیز معرفی کرد، بلکه باید تفاوت‎‍های موجود را هم در مناطق و نواحی مختلف و هم در لایه‎‍های اجتماع، مدنظر قرار داد.

شرایط زیست‌محیطی، متغیر دیگری است که بر وضعیت زنان عرب پیشااسلامی اثرگذار است و باید به آن توجه شود. شرایط زیست‌محیطی بادیه با مناطق حضری یکسان نبود. در مناطق بدوی، به‌خصوص محدودۀ نجد، دره‎‍ها و تپه‎‍هایی از سنگ‎‍های آهکی و گاه ماسه‎‍ای وجود داشت و از کمبود آب رنج می‎‍برد. در این ناحیه، رویش و رشد گیاهان ماندگار نبود و سریع از بین می‎‍رفت؛ به همین سبب، برخی جغرافیادانان نجد را به سرزمین خشک و سخت توصیف کرده‎‍اند (ابوالفدا، 2007: 109-110؛ علی، 1993: 1/157-158). آب باران نیز که اساس حیات ساکنان این نواحی بود، به‌سرعت در زمین ماسه‎‍ای فرومی‎‍رفت و تنها قسمت‌‌هایی برای مدتی باقی می‎‍ماند که چاه‌ها و دارات‌‌ها^[8] در آنها وجود داشت (ابن فقیه همدانی، 1416: 90؛ ابن منظور، بی‎‍تا: 4/ 296). وجود چنین شرایطی، محدودیت‎‍های جغرافیایی و اقلیمی را برای تهیۀ مواد غذایی وجود می‎‍آورد که نیاز اولیۀ ساکنان این نواحی بود. با نگاهی به نوع مواد غذایی ساکنان بادیه، که برخی منابع تاریخی به آن اشاره ‎‍کرده‎‍اند، مشخص می‎‍شود مواد اصلی غذایی آنان، مرتبط با شرایط زیست‌محیطی‎‍شان بوده است؛ چنان‌که مسعودی با نقل اخباری از ملاقات یکی از خطیبان عرب با خسروانوشیروان، غذای صحرانشینان را «شیر»، «نبیذ» و «خرما» معرفی کرده است (مسعودی، 1409: 2/98). در پژوهشی دیگر دربارۀ وضعیت معیشت اعراب بدوی، ارکان غذایی رایج در میان آنان، که اشراف و بزرگان نیز از آنها استفاده می‌‌کردند، «خرما»، «شیر»، «شبدر»، «آرد»، «جو»، «گندم»، «پیه گداختۀ حیوانات»، «کشک و لبنیات» دانسته شده است (علی، 1993: 7/ 575). اساس مواد غذایی ساکنان بادیه با شرایط زیست‌محیطی و میزان آب و مرتع برای دام بستگی داشت. در صورت کمبود و ناتوانی در تهیۀ آنها، زد و خوردهای قبیله‎‍ای به وقوع می‎‍پیوست. در چنین شرایطی، اهمیت نیروی ذکور برای حفظ بقای قوم و قبیله دوچندان می‎‍شد؛ زیرا با برخورداری از قوای جسمانی هم می‎‍توانست نیروی مؤثری باشد و هم در صورت شکست، ننگ اسارتی را که برای زنان بود، برای قبیله ایجاد نمی‎‍کرد.

در مناطق حضری هم، مشکل تأمین مواد غذایی تا قبل از رواج سفرهای تجاری زیاد بود. هر‌چند میزان سختی و خشونت طبیعت در همۀ قسمت‎‍ها یکسان نبود، هرچه به‌سمت تهامه و سواحل دریای سرخ نزدیک‌تر می‎‍شدند، شرایط زیست‌محیطی برای تأمین مواد اولیۀ غذایی در محیط فراهم‎‍تر می‎‍شد؛ اما همواره بحث تأمین معیشت به‌عنوان دغدغۀ اصلی مردم حجاز مطرح می‌شد. وجود چشمه‎‍ها، زمین مستعد کشت، آب مناسب ــ هرچند ازطریق چاه ــ وجود داشت. در بخش‌‌های کوهستانی و پرآب حجاز، از‌جمله کوه رضوی، باعث شد محصولات باغی و زراعی کشت شود (صبرى پاشا، 1382: 54). آب‎‍هایی که از کوه رضوی سرازیر می‎‍شد، در مسیر باعث رویش گیاهان خوراکی ازجمله قَرَظ^[9]، به مقدار فراوان ‎‍شد. علاوه بر آن، برخی میوه‎‍ها و گیاهان به عمل می‎‍آمدند که مصرف خوراکی داشتند (قزوینی، 1373: 137). وجود وادی‎‍ها، به‌خصوص در یثرب هم، نقش مهمی در کشت محصولات کشاورزی داشت و باعث تولید و عرضۀ این محصولات به جامعه می‎‍شد (ابن شبه نمیری بصری، 1410: 1/ 146). با رونق‌گرفتن تجارت و بازرگانی و امکان تعامل فرامرزی، مشکلات غذایی در بیشتر مناطق کمتر ‎‍شد و حتی زنان شانس بیشتری برای فعالیت در عرصۀ اقتصادی پیدا می‎‍کردند (عباسی‌مقدم و مشهدی علیپور، 1389: 195-228). شواهد تاریخی مبنی بر فعالیت تجاری برخی زنان، مشاغلی چون فروش برخی کالاهای وارداتی و... نشان از فعالیت اقتصادی آنان دارد (طبری، 1387: 2/280-282)؛ بنابراین چه‌بسا با بررسی این نوع متغیرهای اثرگذار بر وضعیت زنان، تصویر متفاوت‎‍تری از وضعیت زن در جامعۀ عرب پیشااسلامی و حتی حضور فعال او را در جامعه ارائه شود.

متغیر دیگری که در بحث وضعیت زنان عرب پیشااسلامی بررسی‌شدنی است، شرایط فکری و فرهنگی موجود در منطقۀ حجاز است. البته باید به تفاوت‎‍های فکری و فرهنگی موجود میان قبایل بدوی و حضری و  قبایل حضری با همدیگر هم توجه کرد. به نظر می‎‍رسد در قبایل بدوی، نگاه حیثیتی به زن وجود داشته است و چه‌بسا برای یک عربِ متعصب، غیرت مردانه به حساب می‎‍آمد. این تفکر در نوع رفتار با زنان دیده می‎‍شد. مواردی چون پرده‌نشینی دختران ــ به نشانۀ حجب و حیا ــ، توجه به عفت و رعایت مسائل اخلاقی، ننگ اسارت زنان و... که بیشتر در بادیه وجود داشته است، حاکی از این نوع نگاه به زنان است؛ به همین سبب هم در اشعار ادبی برخی شعرای بدوی عرب، رعایت اصول اخلاقی به‌وسیلۀ زنان یا همسران، از اهمیت بالایی برخوردار بود و ستایش می‌شد (اصفهانی، 1415: 21/122-123)[10]. البته این طرز تفکر را ابن خلدون (1408) هم یادآور شده و اذعان کرده است که بادیه‌نشینان از صفات بدى دورترند که در نتیجۀ فزونى عادات ناپسند و زشت است. در این صورت نمی‎‍توان وجود نمونه‎‍هایی از فحشا و رذایل اخلاقی را در جامعۀ عرب، به کل جامعه تعمیم داد و تصویری خلاف واقع از زن عرب پیشااسلامی را ارائه کرد.

تفاوت‎‍های فکری و فرهنگی موجود میان قبایل حضری، از دیگر متغییرهای اثرگذار بر تفاوت وضعیت زنان در منطقۀ حجاز است. مهم‌ترین این تفاوت‎‍ها میان ساکنان یثرب و مکه مشاهده می‌شود. بیشتر ساکنان عرب یثرب را قبایل اوس و خرزج تشکیل می‎‍دادند که از اعراب جنوبی با پیشینۀ فرهنگی و تمدنی بودند.

این سابقۀ تمدنی که باعث آزادی عمل و اختیارات بیشتر زنان یثرب نسبت‌به دیگر مناطق حجاز شده بود ــ گفته شده است که بزرگان و رؤسای قبایل حمیر در تولد دخترانشان برای آنان تدارک ویژه‌ای می‌دیدند، حتی قصر مخصوص را برای آنان می‌ساختند (آلوسی بغدادی، 2009: 2/26) - بر نوع نگاه افراد به زن، اثر گذاشت؛ به‌گونه‎‍ای که پس از مهاجرت مسلمانان مکه به یثرب، یکی از نگرانی‎‍های برخی مردان مهاجر، تأثیرگذاری آزادی و اختیارات زنان یثرب بر زنان مکی بود. آنان در این باره نه‌تنها به پیامبر(ص) شکایت می‎‍کردند،  تلاش داشتند زنان خود را نیز از فعالیت‎‍های اجتماعی منع کنند (ابن سعد، 1410: 8/146؛ ابن اثیر، 1409: 7/201؛ ابن حجر عسقلانی، 1415: 4/ 364). به نظر می‎‍رسد این تفاوت‎‍ها هم میان نواحی بدوی و حضری و هم درون قبایل هر ناحیه، باعث نگاه دوگانه به زن در عرب پیشااسلامی شده و در مقالات فارسی، بررسی شده است. هرچند این دوگانه در ظاهر، تصویری متناقض از زن عرب پیشااسلامی را نشان می‎‍دهد که از یک طرف حقوق انسانی او پایمال می‌شود و از طرفی دیگر در جامعه فعالیت می‎‍کند، اما نشان از تفاوت‎‍های فکری و فرهنگی موجود در منطقۀ حجاز است که بررسی آن به‌صورت دقیق و با تبیین تاریخی، نیازمند پژوهشی مستقل با ارائۀ شواهد و استنادات تاریخی است.

نتیجه

منطقۀ حجاز پس از ظهور اسلام در دورۀ گذار از پیشااسلامی به پسااسلامی قرار گرفت و تحولاتی در زمینه‎‍های مختلف در آنجا اتفاق افتاد. بررسی وقایع و رخدادهای قبل از اسلام، ازجمله بحث زنان به‌سبب اینکه بیشتر مواد تاریخی آنها در دورۀ اسلامی و حتی متأثر از نگرش دینی مورخان ثبت شده است، با دشواری‌هایی همراه است و امکان ارائۀ تصویری منطبق بر واقعیت‎‍های موجود در آن جامعه را کم‎‍رنگ کرده است؛ به همین سبب، بیشتر فضای آموزه‎‍های دینی از وضعیت زن در جامعۀ عرب پیشااسلامی ناظر بر دخترکُشی (زنده به گور کردن)، یا بروز غضب و ناراحتی در زمان تولد دختر بر آثار پژوهشی حکم‌فرماست. درست است که این موارد در جامعۀ عرب وجود داشته و قرآن هم به آنها اشاره کرده است، اما نمی‎‍توان به کل جامعه تعمیمشان داد؛ به همین سبب استناد بسیاری از پژوهشگران به این موارد، باعث شده است تا شرایطی از وضعیت زن در جامعۀ عرب قبل از اسلام ارائه شود که بیشتر ناظر بر خشونت علیه زنان، نگاه ابزاری و جنسی به زن، پایمال‌شدن حقوق انسانی زنان، نداشتن آزادی و اختیار عمل در امر ازدواج و طلاق، تنوع ازدواج‎‍ها و طلاق‎‍هاست.... با وجود تلاش برخی دیگر از پژوهشگران برای بررسی وجوه کمتر شناخته شده از وضعیت زن عرب قبل از اسلام که در مقوله‎‍هایی چون پاک‌دامنی و عفت، رعایت اصول اخلاقی، کُنیۀ برخی پدران به نام دختران، اختیار برخی زنان در امر ازدواج و طلاق، مشورت با زنان و... نمایان است، نگرش غالب، ارائۀ همان وجه منفی از وضعیت زن در این دوره است. در مقابل هم، دورۀ اسلامی را احیاگر و اصلاحگر وضعیت زنان در ابعاد مختلف دانسته‎‍اند؛ بنابراین رویکردهای کلیشه‎‍ای و نگاه سیاه و سفیدی به دورۀ قبل و بعد از اسلام، شناخت کمتر به تفاوت‎‍های زیست‌محیطی و فرهنگی حاکم بر مناطق جزیره‎‍العرب، ضعف استفاده از روش‎‍های علمی و... هم از موارد مهمی‌اند که بر این دست از پژوهش‎‍ها، اثر گذاشته‌اند. نکتۀ دیگر، کم‌توجهی پژوهشگران به پیشینه‎‍یابی و نقد پیشینه‎‍هاست؛ به‌گونه‎‍ای که مفاهیم و مقوله‎‍های پرتکرار در مقالات متقدم و متأخر، به فراوانی به چشم می‎‍خورد. در صورتی که اگر اصول پیشینه‎‍نویسی رعایت می‎‍شد، مقالات متأخر می‌بایست یافتۀ‎‍ جدید‎‍تری را نسبت به مقالات متقدم ارائه می‎‍دادند. این امر یکی از جدی‎‍ترین آسیب‎‍ها در پژوهش‎‍های فارسی، به‌خصوص در موضوع زنان عرب پیش از اسلام است.

آنچه در مقالۀ پیش‎‍رو، در تحلیل انتقادی از آثار بررسی‌شده مدنظر قرار گرفت، تأکید بر توجه به نسبت میان شرایط زیست‌محیطی و تفاوت‎‍های فرهنگی موجود در میان قبایل، با وضعیت زن عرب پیشااسلامی است که نشان می‎‍دهد زنان هم محدودیت‎‍ها و ممانعت‎‍هایی در حقوق فردی و اجتماعی داشته و هم در مواردی، از آزادی و اختیار نسبی برخوردار بوده‎‍اند. چه‌بسا بررسی این موارد، به دور از پیش‎‍داوری‎‍ها و تعصبات دینی، زوایای دیگری از وضعیت زن عرب پیشااسلامی را نمایان کند.

[1] . وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ (8) بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ (9)

[2] . وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیراً (31)وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى‏ إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً (32)

[3] . وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبیلاً (22)

[4] . وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى‏ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظیمٌ (58) یَتَوارى‏ مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِکُهُ عَلى‏ هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ (59).

[5] . وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظیمٌ (17)

[6] . الَّذینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئی‏ وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ (2)

[7] . سلمی، همسر هاشم بن عبدمناف، از‌جمله زنانی بود که قبلاً به ازدواج احیحة ابن جلاح درآمده بود و از او پسرى داشت. پس از جدایى از او، به همسرى هاشم درآمد. در ابتدا به‌واسطۀ عزت و مقامى که این زن در میان قبیلۀ خود داشت، شوهر اختیار نکرد تا اینکه با او شرط کردند که اختیار طلاق با خودش باشد و هرگاه مایل نبود با مردى زندگى کند، از او جدا شود.

[8] . ریگزارهای سفید دایره‌ای‌شکل که شکافی دایره‌وار در میانۀ آن قرار دارد و عمدتاً برای کشاورزی از آنها استفاده می‌‌شد.

[9] . قَرظ- قرض، درخت صمغ عربى است که به نام اقاقیا نیز خوانده مى‏شود و آن، غیر از اقاقیاى معمولى است ( معین).

[10] . شنفری، یکی از شعرای مشهور عرب قبل از اسلام، در ابیاتی به تمجید از نوع پوشش و حجب و حیای همسرش پرداخته است و او را به‌سبب این ویژگی ستوده است. ترجمۀ این اشعار به شرح زیر است:

«مرا پسند افتاد و شیفته کرده است، چون مقنعه‌اش هنگام راه‌رفتن، از رخ نمی‌افتد و این سو و آن سو را نمی‌نگرد. هنگام تنگیایی، شیر شامگاهی را به همسایگان هدیه می‌برد و از سرزنش پاک است، حال آنکه بسیاری خاندان‌ها به ننگ آلوده‌اند. هماره سرش پایین است و گویی روی زمین دنبال چیزی می‌گردد و اگر چیزی پرسند، کوتاه جواب می‌دهد. هرچه داستان زنان هست، نام امیمه به پاکدامنی و حرمت می‌رود، نه اینکه ننگ شوهر باشد و چون شوی عصرگاهان به خانه رسد، به کانون سعادت و شادی باز آمده و هرگز از زن نپرسد امروز کجا بوده‌ای؟» (ضیف، 1960: 85).