امکان‌سنجی توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر شهری اهواز با رویکرد دفاع غیر‌عامل

مقدمه

منابع انرژی تجدید‌پذیر (RES) (Renewable energy sources) در‌سطح جهانی به‌عنوان جایگزینی برای سوخت‌های فسیلی در‌حال ظهور است و آخرین پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این منابع در آینده اهمیت حیاتی خواهد داشت. ذخایر محدود و اثر‌های منفی زیست‌محیطی سوخت‌های فسیلی باعث می‌شود که سرمایه‌گذاران RES را برای توسعۀ پایدار در‌نظر بگیرند (Büyüközkan & Güleryüz, 2016). منابع انرژی سنتی مانند نفت، زغال‌سنگ و گاز درمعرض کمبود عرضه هستند و به‌دنبال آن اثر‌های زیست‌محیطی چشمگیری دارند. طیف وسیعی از منابع انرژی تجدید‌پذیر ازجمله انرژی خورشیدی، زمین‌گرمایی، برق‌‌آبی و نیروی باد به‌عنوان جایگزین‌های پایدارتری برای برآوردن نیازهای انرژی فعلی و آینده مطرح شده‌اند. باوجود پتانسیل انرژی‌های تجدید دربارۀ انرژی مقرون‌به‌صرفه و پاک، پذیرش این انرژی میزان متفاوتی از حمایت را در سیاست‌های دولتی و جذب در بازارهای انرژی داشته است. انرژی‌های تجدید‌پذیر به‌عنوان یک رویکرد پایدار برای جبران محدویت و آثار منفی زیست‌محیطی سوخت‌های فسیلی به ‌یکی از گزینه‌های اصلی تأمین انرژی در راستای پیشبرد انتقال به انرژی کم‌کربن ظاهر شده است. . این رویکرد نشان‌دهندۀ یک تغییر مهم به‌سمت عرضۀ انرژی مقرون‌به‌صرفه، مطمئن، پایدار، غیرمتمرکز و پاک است (Herbst & Grant-Smith, 2020). بنابراین ایجاد اقدام‌های کاهش‌دهندۀ کربن مستلزم آن است که انرژی‌های تجدید‌پذیر آشکارا به‌عنوان یک اولویت شناخته شوند؛ زیرا در قرن 21 سیاست‌های جهانی برای کاهش آلاینده‌های محیطی معتقد به اقتصاد کم‌کربن و توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر هستند که این خود منجر به کاهش گازهای گلخانه‌ای و صرفه‌جویی در انرژی می‌شود (Iskandarova et al., 2021). در همین راستا، اتحادیۀ اروپا برای دستیابی به انرژی‌های تجدید‌پذیر بستۀ انرژی پاک را در اختیار کشورهای وابسته قرار داده است. این بسته مجموعه‌ای از هشت آیین‌نامه و شیوه‌نامه است که سیاست‌های انرژی اروپا را در آینده شکل خواهد داد. ازجمله هدف‌های این بسته کاهش 40 درصدی گازهای گلخانه‌ای، استفادۀ 32 درصدی برق ناشی از انرژی‌های تجدید‌پذیر و بهبود 5/32 درصدی از میزان بهره‌وری انرژی تا سال2030  میلادی است (Iskandarova et al., 2021). همچنین، پیش‌بینی می‌شود که در چند دهۀ آینده با کاهش کربن‌زدایی بخش انرژی جهانی، مبالغ تأمین مالی برای انرژی‌های تجدید‌پذیر رشد چشمگیری داشته باشد؛ برای مثال، پیش‌بینی می‌شود که بخش انرژی جهانی کربن‌زدایی‌شده به سرمایه‌گذاری‌های تجمعی حداقل ۱۱۰ تریلیون دلاری از هم‌اکنون تا سال 2050 نیاز داشته باشد که به‌طور متوسط ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی در سال را نشان می‌دهد (Iskandarova et al., 2021). در کشور ایران نیز افزایش میزان شهرنشینی در دهه‌های اخیر و استفادۀ بی‌رویه از سوخت‌های فسیلی و انرژی‌های تجدید‌ناپذیر موجب شده است که طراحان و برنامه‌ریزان شهری به موضوع کنترل و بهینه‌سازی مصرف انرژی و استفاده از انرژی‌های تجدید‌پذیر در ساخت‌وسازها بیشتر از گذشته توجه کنند. در همین راستا، در کشور ما طبق مادۀ 8 قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی و در راستای ارتقا بهره‌وری و استفادۀ هر‌چه بیشتر از منابع تجدید‌پذیر لایحۀ تأسیس سازمان انرژی‌های تجدید‌پذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا) که از ادغام سازمان انرژی‌های نو ایران (سانا) و سازمان بهره‌وری انرژی ایران (سابا) شکل‌گرفته است، تأسیس شد که سابا با هدف ارتقای بهره‌وری انرژی و استفادۀ هرچه بیشتر از منابع تجدید‌پذیر و پاک با فراهم‌کردن زیرساخت‌های لازم در کشور، افزایش بهره‌وری عرضۀ انرژی، کاهش تلفات انتقال، توزیع و مصرف انرژی در کشور و استفاده از روش‌های تولید برق تجدید‌پذیر و پاک تشکیل شد (سازمان انرژی‌های تجدید‌پذیر و بهره‌وری انرژی برق، 1400)^[1]. با نگاهی به رویکرد دفاع غیرعامل در ‌شهر اهواز لزوم وجود انرژی جایگزین و متنوع برای انرژی‌های موجود ازجهت استفاده در شرایط عادی و بحران اقتصادی-سیاسی و زیست‌محیطی اهمیت فراوانی دارد. همچنین، ناپایداری‌های زیست‌محیطی در انرژی‌های موجود و ضرورت همسازی این الگوهای انرژی با پایداری زیست‌محیطی نیز ضرورت دارد. در همین راستا، آسیب‌پذیری اقتصادی، اجتماعی و امنیتی در‌صورت محدودیت عرضۀ انرژی‌های موجود در این شهر باعث نمود بیشتر ضرورت انرژی جایگزین و متنوع در اهواز است. در این شهر است. در شهر اهواز با‌توجه به پتانسیلی که در‌زمینۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر وجود دارد، استفاده از انرژی‌های تجدید‌پذیر بنا بر دلایل متعدّد ازجمله ارتقا شاخص‌های پدافند غیرعامل، متنوع‌سازی منابع تولید انرژی، کاهش اثر‌های زیست‌محیطی تولید انرژی و تمایل به کاهش انتشار آلاینده‌ها رو‌به افزایش است؛ از این ‌رو در پژوهش حاضر کوشش شده است تا امکان‌سنجی توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر شهری اهواز با رویکرد دفاع غیر‌عامل از‌دیدگاه سیاست‌گذاران و تصمیم‌سازان بررسی شود.

پیشینۀ پژوهش

شناسایی و مطالعۀ پیشینه برای جلوگیری از پژوهش‌های تکراری از ملزومات هر کار پژوهشی است که در جدول 1 پیشینۀ داخلی و خارجی مشخص شده است.

جدول 1: پیشینۀ داخلی و خارجی پژوهش

Table 1: Research background

منبع: نگارندگان

با‌توجه به جدول 1 مشخص می‌شود که پژوهش‌های اصغری و سلیمان‌زاده(۱۳۹۵)، کاظمیان و همکاران(1396)، باوقار و همکاران(1397)، اکبری و حسینی‌نژاد(1398) با پژوهش حاضر نقاط مشترک و تفاوت‌هایی دارد؛ بدین صورت که در پژوهش اصغری و سلیمان‌زاده(۱۳۹۵) توجه به انرژی‌های نو به‌صورت یک رویکرد کلی مد‌نظر است که در آن انرژی‌های نو در یک کاربری خاص، یعنی کاربریی‌های نظامی سنجیده شده است. همچنین، محققان در این پژوهش توسعۀ انرژی‌های خورشیدی و بادی را در دستور کار قرار داده‌اند؛ به‌طوری که اولویت را به این دو نوع انرژی می‌دهند؛ اما وجه تفاوت اصلی آن نگاه ترکیبی و ادغام‌سازی پژوهش حاضر با الزام‌های پدافند غیرعامل است. پژوهش کاظمیان و همکاران(1396) در راستای زیست‌پذیر‌کردن شهرها انجام شده است که هدف آن کاهش آلاینده‌های شهر تهران است. این پژوهش با مطالعۀ حاضر از‌دیدگاه پشتوانۀ نظری اشتراکاتی دارد؛ زیرا در آن به نظریه‌های توسعۀ پایدار و پایداری زیست‌محیطی و کاهش آلایندگی شهری به‌عنوان الزام‌های توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر توجه شده است؛ اما تفاوت آن از ابعاد مختلفی بررسی شده است؛ به‌طوری که از‌نظر قلمرو مکانی، اهواز و تهران از‌نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و طبیعی دو محیط جغرافیایی به‌طور کامل، مجزا هستند. همچنین، محققان در پژوهش حاضر از‌نظر شاخص‌شناسی چالش‌های توسعۀ انرژی را برررسی کرده‌اند و درنهایت، کاظمیان و همکاران از‌نظر روش تحلیل از روش‌های اقتصادسنجی استفاده کردند؛ اما محققان در پژوهش حاضر از تکنیک‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره بهره برده‌اند. وجه تمایز پژوهش باوقار و همکاران(1397) با پژوهش حاضر از‌نظر قلمرو مکانی است؛ زیرا این محققان پژوهش خود را در شهر هرمزگان انجام داده‌اند که این شهر با اهواز از‌نظر اقلیمی تفاوت چندانی ندارد.

همان‌گونه که پژوهش‌های فوق نشان می‌دهد توجه به انرژی خورشیدی نسبت به سایر انرژی‌های تجدید‌پذیر بیشتر است و به انواع انرژی‌های تجدید‌پذیر بر‌اساس پیشینۀ موجود توجه کمتری شده است؛ بنابراین پژوهشی جامع دیده نمی‌شود که در آن مجموعه‌ای از چالش‌ها استخراج شده باشد. از دیگر تفاوت‌های پژوهش حاضر با سایر پژوهش‌های پیشین داخلی بی‌توجهی به روش‌های ترکیبی در سنجش انرژی‌های تجدید‌پذیر بوده است؛ اما در پژوهش حاضر برای اینکه نشان داده شود کدام نوع چالش‌ها در کدام نوع انرژی بیشترین اثر منفی را دارد، از مدل آراس استفاده شده است. همچنین، در‌ادامه برای تعیین درجۀ اهمیت با مدل ویکوور ادغام‌سازی صورت گرفته است تا بررسی شود که درجۀ اهمیت چالش‌های موجود توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر اهواز چگونه است؟ در‌واقع،‌ استفاده از مدل‌های کمّی ترکیبی در بُعد روش تحلیل یکی دیگر از تفاوت‌های بارز پژوهش حاضر با سایر پژوهش‌های موجود است.

مقایسۀ پژوهش حاضر با پژوهش‌های خارجی مشابه نیز برخی تفاوت و شباهت‌هایی را نشان می‌دهد؛ به‌طوری که در پژوهش وانگ و همکاران از روش‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره استفاده شده که نشان از وجه تشابه است (Wang et al., 2010)؛ اما وجه تفاوت آن استخراج و شناسایی چالش‌ها و پتانسیل‌های موجود در راستای توسعۀ انرژی‌های نوست. پژوهش براهیم نیز از‌لحاظ ماهیت شباهت زیادی با پژوهش حاضر دارد (Brahim, 2014)؛ زیرا پژوهش حاضر مبتنی بر امنیت انرژی است که با رویکرد پدافند غیر‌عامل نگاشته شده است؛ اما تفاوت آنها در شاخص‌شناسی و روش انجام است. محققان در پژوهش کاباک و داگدویر منابع انرژی تجدید‌پذیر را اولویت‌بندی کرده‌اند (Kabak & Dağdevire, 2014)؛ بنابراین از‌نظر روش‌شناسی با پژوهش حاضر تشابه دارد؛ اما وجه تفاوت آن مقیاس قلمرو مکانی است؛ زیرا آنها در‌سطح کشور ترکیه پژوهش خود را انجام داده‌اند؛ اما پژوهش حاضر در‌سطح قلمرو شهری است. همچنین، شاخص‌های چالش‌های توسعه و پتانسیل‌های موجود همراه با روش‌های آینده‌پژوهی وجه تفاوت آن است. پژوهش بویوک و گولریوز نیز از‌لحاظ روش با پژوهش حاضر متفاوت است؛ زیرا آنها از روش‌های آزمایشگاهی استفاده کرده‌اند (Büyük€ozkan & Güleryüz, 2016)؛ اما محققان در پژوهش حاضر از روش‌های آماری بهره گرفته‌اند. پژوهش بست نیز با پژوهش حاضر از‌نظر شاخص‌شناسی اشتراک دارد (Best, 2017)؛ زیرا روی‌آوردن به منابع تجدید‌ناپذیر یکی از سناریوی‌های ضعیف این پژوهش (تداوم استفاده از انرژی‌های فسیلی در شهر اهواز) است. در پژوهش بست سناریوها بر‌اساس دوره‌های زمانی انجام شده است (Best, 2017)؛ درحالی که محققان در پژوهش حاضر سناریوها را با‌توجه به وضع موجود شهر اهواز نگاشته‌اند.

مبانی نظری پژوهش

جغرافیای انرژی نشان می‌دهد که چگونه یک رویکرد جغرافیایی نسبت به انرژی می‌تواند به مسیرهای تصمیم‌گیری در‌حوزه‌های عدالت اجتماعی و محیط‌زیست کمک‌کننده باشد و به‌دنبال آن بینش‌هایی را ارائه کند تا سرانجام، به حرکت جامعۀ بین‌المللی به‌سمت همکاری، ثبات و پایداری بیشتر کمک کند (Bouzarovski et al., 2017). در این شاخه از جغرافیا مسائل زیر به‌صورت کلان بررسی می‌شود.

1- استفاده از نظریۀ اجتماعی-فضایی پیشرفته برای درک بهتر ارتباط انرژی و جامعه؛

2- ارزیابی‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی (در‌حال تغییر) تجارت جهانی انرژی؛

3- دیدگاه‌های جغرافیایی دربارۀ انتقال اجتماعی و فنی انرژی؛

4- تصمیم‌گیری فضایی پیشرفته برای برنامه‌ریزی انرژی و اجرای فناوری‌های مرتبط با آن (Solomon & Pasoutsos, 2004). در همین راستا، زیمییر معتقد است که در جغرافیای انرژی زمینه‌های کلیدی نوظهوری برای پژوهش‌های انرژی ارائه و مسائل زیر را بحث و بررسی می‌شود:

1- رویکردهای جغرافیایی برای مدل‌سازی و ارزیابی انرژی؛

2- تبیین و تحلیل مناظر سوخت فسیلی؛

3- چشم‌اندازهای انرژی‌های تجدید‌پذیر؛

4- چشم‌اندازهای مصرف انرژی؛

5- وابستگی کشورهای مختلف به انرژی.

سرفصل دیگری که در جغرافیای انرژی مطرح می‌شود، پراکندگی است. بحث دربارۀ سیستم‌های انرژی پراکنده به‌گونه‌ای در‌حال تحول است که دامنۀ سیاست سنتی انرژی مباحثی چون اولویت‌های توسعۀ شهری و منطقه‌ای و جنبه‌های مشارکت جامعه را گسترش می‌دهد. در چنین رویکردی نوآوری ممکن است با یک دیدگاه چند‌مقیاسی نقش این سازمان‌ها را در حاکمیت بازار انرژی فعلی به‌عنوان بخشی از انتقال اجتماعی-مادی در بازار انرژی مورد بحث قرار دهد؛ پراکنش بسیج عوامل سرزمینی خاص، نهادها و رویکردها در تعامل کاربران و شهروندان از دیگر موضوعات جغرافیای انرژی است.

بنا بر آنچه گفته شد انرژی در قلمرو شهری تأثیر عمیقی بر تمام جنبه‌های فعالیت شهری دارد. از تغییر شکل توسعۀ تمدن اجتماعی تا امنیت و ثبات اقتصاد شهری وابسته به انرژی است. از قرن 21 میلادی توسعۀ صنعتی و رشد جمعیت شهرها باعث افزایش چشمگیر مصرف انرژی شده است (Lucas et al., 2022). در آخرین چشم‌انداز انرژی جهان(2022) بیان شده است که تقاضای جهانی انرژی به‌دلیل رونق روزافزون اقتصادهای نوظهور و برقی‌شدن روزافزون سیستم انرژی جهانی روندی افزایشی داشته است (Ceballos et al., 2022). با افزایش مداوم تقاضای انرژی شهری، آلودگی محیط زیست ناشی از مصرف انرژی تجدید‌ناپذیر به‌طور فزاینده‌ای جدّی و سپس استفاده از انرژی‌های تجدید‌پذیر منجر به بهبود بهره‌وری مصرف انرژی و کاهش انتشار آلودگی می‌شود (Cotten & Forehand, 2022). در همین راستا، انتقال انرژی کم‌کربن به‌عنوان یک رویکرد مهم در پاسخ به الزام‌های تغییرات آب‌و‌هوایی به‌شدت ترویج شده است. با شناخت سیستم‌ها، فضاها و جوامع شهری، سیاست‌گذاران، دست‌اندرکاران شهری و محققان شروع به تأکید بر نقش شهرها در ساختن آینده‌ای پایدار کرده‌اند. در این زمینه ادبیات انتقال انرژی شهری (UET) (Urban energy transitions) یک دیدگاه ارزشمند است که ارتباط ذاتی بین تحولات سیستم‌های انرژی و تغییر شهری را به‌سمت پایداری در‌نظر می‌گیرد. حوزۀ تحقیقاتی UET یک حوزۀ بین‌رشته‌ای است که در آن محققان از رشته‌های مختلف مانند جغرافیا، علم و فناوری، مطالعات شهری و سیاست انرژی مشارکت و آن را با رویکردهای مجزا خود مرتبط می‌کنند. چارچوب مفهومی دیدگاه‌های جغرافیای شهری مواردی چون سیاست انرژی شهری و گذشتۀ شهر را در‌بر می‌گیرد. همچنین، در توسعۀ انرژی با رویکرد جغرافیای شهری تصمیمات غالب مدیران شهری و سیاست‌گذاران در دستیابی به هدف‌های جهانی آب‌و‌هوا به بافت شهرها برجسته شده است (Cheung & Oßenbrügge, 2020).

امروزه افزایش تقاضای انرژی، کاهش سطح موجودی منابع سوخت‌های فسیلی، افزایش آلودگی هوا و گرمایش کرۀ زمین با تولید گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های ناشی از احتراق منابع فسیلی و افزایش قیمت این انرژی محققان را به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک به‌عنوان منابع انرژی فسیلیِ جایگزین سوق داده است (علائی‌پور و همکاران، 1400). روند فعلی مصرف انرژی در جهان بشر را با چالش‌های متعدّدی از‌جمله بحران آلودگی زیست‌محیطی و شتاب فزآینده در تهی‌‌کردن منابع انرژی فسیلی روبه‌رو کرده است. سوخت‌های غیر‌فسیلی به‌دلیل منابع زیاد، تجدید‌پذیر‌بودن و کاهش آلودگی هوا و محیط زیست جایگزین مناسبی برای سوخت‌های فسیلی است (فرتاش و همکاران، 1401). همچنین، در سال‌های اخیر و از اکتبر 2021 جهان اثر‌های بحران شدید انرژی را داشته است؛ به‌طوری که بازگشت سریع اقتصادی به‌دنبال کاهش همه‌گیری کویید 19 منجر به در تنگنا قرار‌گرفتن بازارهای انرژی شد و سپس بحران انرژی در فوریۀ سال 2022 پس از تهاجم روسیه به اوکراین آن را تشدید کرد. در‌طول سال 2022 قیمت انرژی به‌خصوص در اروپا به بیشترین سطح خود در سال 2008 رسید. افزایش قیمت انرژی و اثر‌های تورمی شدید در بسیاری از کشورها، دولت‌ها را به‌دنبال منابع جایگزین سوخت فسیلی برای حل مشکل تأمین انرژی روانه کرد؛ بنابراین به‌دنبال مسائل اقتصادی و محیط زیستی فوق به استفاده از انرژی‌های تجدید‌پذیر بیش از پیش توجه شد (انجمن انرژی‌های تجدید‌پذیر ایران، 1402).

وقتی سخن از انرژی‌های تجدید‌پذیر به میان می‌آید، ذهن به‌سمت سلول‌های خورشیدی و توربین‌های عظیم بادی متمایل می‌شود. این دو منبع انرژی، یعنی خورشید و باد در‌کنار سوخت‌های زیستی و انرژی آبی پرمصرف‌ترین منابع انرژی تجدید‌پذیر در جهان است. امروزه در جهان حدود 16 درصد از کل انرژی مصرفی با منابع تجدید‌پذیر انرژی نظیر انرژی خورشیدی، بادی، بیومس، زمین‌گرمایی و انرژی آبی تأمین می‌شود. باتوجه به آمار‌هایی که سازمان سرمایه‌گذاری جهانی و سازمان ملل دربارۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر ارائه کردند، در سال‌های اخیر، بیشترین سرمایه‌گذاری به‌ترتیب در انرژی خورشیدی و انرژی بادی صورت گرفته است. در‌حال حاضر، بزرگ‌ترین منابع تولیدکنندۀ انرژی در‌حوزۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر، بیومس، خورشید، باد، زمین‌گرمایی و آبی است.

توسعۀ اقتصاد کم‌کربن شاید امروزه مهم‌ترین مسئلۀ پیش روی جهان باشد. گذار از انرژی‌های فسیلی به انرژی‌های تجدید‌پذیر تغییر عمیقی است که پیامدهای سیاسی-امنیتی و اقتصادی-اجتماعی گسترده‌ای در‌پی خواهد داشت که نمی‌توان از نتایج آن مصون ماند. انرژی‌های تجدید‌پذیر برخلاف انرژی‌های فسیلی محدود به جغرافیایی خاص نیست و بیشتر تکنولوژی‌محور است. با توسعۀ این انرژی‌ها، نقشۀ جدیدی برای ژئوپلیتیک انرژی جهان شکل می‌گیرد و سپس بازیگران جدیدی وارد عرصۀ رقابت در تأمین انرژی پاک برای مردمانی می‌شوند که نسبت به آثار سوء زیست‌محیطی استفاده از انرژی‌های فسیلی آگاه‌تر شده‌اند. در این ‌بین، بازندۀ اصلی تولیدکنندگانی خواهند بود که درآمدهای نفتی در تاروپود سیاست و اقتصادشان تنیده شده است و اغلب اقتصادهایی تک‌محصولی دارند. این گروه چاره‌ای جزء افزایش ظرفیت دولت، اصلاحات ساختاری و توسعۀ زیرساخت‌ها و تمرکز بر روابط خارجی توسعه‌گرا برای سازگاری با این گذار نخواهند داشت (پاشنگ، 1400).

در این سوء اهمیت، توسعۀ پایدار انرژی با‌توجه به دو منبع انرژی تجدید‌پذیر و تجدید‌ناپذیر دو رویکرد متفاوت خواهد داشت: 1- در بخش انرژی‌های تجدید‌ناپذیر با‌توجه به سهم فراوان آن در تولید و نیز خصوصیت پایان‌پذیری آن اهمیت خواهد داشت؛ 2- در بخش انرژی‌های تجدید‌پذیر نیز به‌دلیل نیازمندی به فناوری‌های جدید در به‌کار‌گیری آن و نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بیشتر مورد توجه خواهد بود؛ اما آنچه مسلم است و در هر دو بُعد انرژی اهمیت فراوان دارد، آلودگی‌های ناشی از به‌کارگیری انرژی و آثار مخرب آن بر محیط ‌زیست و باقی‌ماندن این آلودگی‌های برای نسل‌های آتی است که باید در تحلیل‌های هزینه و فایده به آنها توجه شود؛ بنابراین پایداری در‌حوزۀ انرژی با تأکید بر حقوق نسل‌های آتی در سه بخش زیر مطرح است: 1- استفادۀ بهینه از منابع انرژی تجدید‌ناپذیر برای طولانی‌شدن عمر مصرف منابع موجود؛ 2- حرکت به‌سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدشونده؛ 3- کاهش آثار منفی زیست‌محیطی ناشی از مصرف انرژی (شکر بیگی و ریحانی محب سراج، 1395).

امروزه، از بین بردن زیرساخت‌های صنعتی و فلج‌کردن کشور با انهدام تجهیزات اصـلی لازم کشـور از هدف‌های اولیـه در جنـگ‌هـاست. دشمن تأکید دارد تا با از بین بـردن زیرسـاخت‌هـای حیـاتی (به‌عنوان سرمایه‌های ملی) آستانۀ مقاومت مردم را کاهش دهـد. آمـار و سوابق جنگ‌های گذشته حاکی از این است که پدافند عامل به‌تنهـایی قادر به مقابله با اسلحه‌های مدرن و مخـرب برای جلـوگیری از اثـر‌های ویرانگر آنها بر مراکز حیاتی، حساس و مهم و نیروی انسانی نیست؛ بنابراین به‌کارگیری اصول و معیارهای پدافند غیرعامل در‌کنار روش‌هـای به‌روز جهانی در سیاست‌های برنامه‌ریزی و مدیریتی کشور می‌تواند بـه تکمیل زنجیرۀ دفاعی کمک مؤثر و چشمگیری کند. صـنعت بـرق کشور به‌عنوان فناوری زیرساخت در ادارۀ امور کشور بسیار حسـاس و حیاتی بوده است؛ بنابراین در اولویت‌های اولیۀ تهاجم دشمن قـرار خواهـد گرفـت. هدف این صنعت تحویل برق مطمئن و پایدار به مشـترکان بـا درنظـر‌گرفتن اولویت مراکز حیاتی، حسـاس و مهـم اسـت. تجربه‌ها و نتـایج جنگ‌های اخیر نشان می‌دهد که خسارت وارد‌شدۀ ناشی از تهاجم دشمن به تأسیسات زیربنایی برقی، از‌کار افتادن کارخانه‌های حیاتی و اساسـی کشور، وقفه در فعالیت پایگاه‌های حساس نظامی و قطع طولانی‌مدت برق شهروندان، تضعیف روحیۀ آنان و فشـار غیرمسـتقیم بر دستگاه‌های نظامی کشور را به دنبال خواهد داشـت. تجربـۀ جنـگ ایران و عراق نشان داده است که نیروگاه‌ها، خط‌های انتقال و پست‌هـای برق از‌جمله اولین تأسیساتی است که به آنها آسیب وارد شد (جدی و همکاران، 1397). در پژوهش حاضر ضمن امکان‌سنجی توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر، چالش‌های پیش رو و ارتباط آن با دفاع غیر‌عامل بررسی خواهد شد.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر به‌لحاظ ماهیت، تحلیلی و ازنظر هدف، کاربردی است؛ از این ‌رو با‌توجه به ماهیت هدف‌گذاری و ابزارهای مطالعه در این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی و کاربردی استفاده شده است. در‌ادامه، برای تبیین مبانی نظری از مطالعات کتابخانه‌ای-اسنادی استفاده و سپس با بیان توصیفی از ویژگی‌های پژوهش و چگونگی انجام‌دادن آن، مفاهیم به‌ کاربرده شده، تعریف شده است. همچنین، برای تکمیل یافته‌های پژوهش از بررسی‌های میدانی و پیمایش‌های الگویی، برگزاری جلسه‌ها با نخبگان و تدوین پرسشنامه در‌سطح نخبگان به همراه تحلیل‌های نرم‌افزاری (برای سنجش وضعیت متغیرهای توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر با رویکرد پدافند غیرعامل) استفاده شده است. در این راستا، پس از مراجعه به اسناد فرادست و پژوهش‌های انجام‌شده ضمن استخراج مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار و چالشی از محدودۀ مطالعه‌شده لیستی تهیه‌ و در اختیار گروه نخبگان پژوهش قرار داده شد. سپس با تدوین پرسشنامۀ مربوط به ماتریس اثرگذاری متقاطع از نخبگان خواسته شد تا با وزن‌دهی به هرکدام از متغیرها مهم‌ترین آنها را به‌عنوان عناصر پیشران اثرگذار بر روندهای توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر با رویکرد پدافند غیرعامل در شهر اهواز شناسایی کنند. در‌ادامه، ضمن تبیین وضعیت کلی توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر با رویکرد پدافند غیرعامل در اهواز عناصر تعیین‌کنندۀ دووجهی، تنظیم‌کننده و ریسک ارزیابی و متناسب با هر عنصر ضمن تحلیل اثر‌سنجی وابستگی مستقیم، غیرمستقیم، بالقوه و محاسبۀ ضریب جابه‌جایی بین شاخص‌ها، مهم‌ترین عناصر پیشران در وضعیت‌های مختلف نیز معرفی شد. دربارۀ نمونه‌گیری جامعۀ آماری پژوهش حاضر را خبرگان حوزۀ مطالعه‌شده تشکیل می‌دهد که تعداد آنها بر‌اساس آمارنامه و رزومۀ کاری بخش انرژی‌های تجدید‌پذیر و خبرگان پدافند غیرعامل به‌صورت اجرایی و علمی مشخص شد. با‌توجه به جامعۀ آماری حداقل 50 نفر (30 نفر از استادان دانشگاه‌ها در رشته‌های مدیریت شهری، برنامه‌ریزی شهری، جغرافیا، شهرسازی و.. و 20 نفر مدیران و کارشناسان عالی سازمان‌های مرتبط محلی، منطقه‌ای و ملی) از خبرگان و نخبگان حوزۀ انرژی انتخاب شدند. شیوۀ نمونه‌گیری در پژوهش حاضر، نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب با حجم نمونه بود؛ بدین‌صورت که متناسب با جمعیت هر حوزه درصدی از کل نمونۀ آماری به آن منطقه اختصاص‌ خواهد یافت. همچنین، برای رتبه‌بندی شاخص‌ها در راستای توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر، پرسشنامۀ خبرگان دیگری تنظیم شد. برای تعیین تعداد نمونۀ خبرگان از روش نمونه‌گیری گلوله‌برفی استفاده شد که بر‌اساس آن، تعداد 50 نفر از خبرگان مرتبط با حوزۀ این پژوهش انتخاب شدند. برای دانستن میزان پایایی از یکی از معروف‌ترین معیارهای سنجش پایایی، یعنی معیار آلفای کرونباخ استفاده شده که هرچه مقدار آنها نزدیک به مقدار یک باشد، نشان‌دهندۀ میزان پایایی و همبستگی درونی زیاد و همگن‌تر‌بودن پرسش‌هاست. مقدار آلفای کرونباخ برای پرسشنامۀ پژوهش حاضر برابر 95 درصد به ‌دست ‌آمده است که نشان‌دهندۀ پایایی زیاد پرسشنامه است. همچنین، برای سنجش اعتبار محتوایی پژوهش حاضر با توزیع پرسشنامه در‌میان 50 نفر از 30 استاد و کارشناس دانشگاهی و 20 نفر از متخصصان و خبرگان مدیریت شهری و تصمیم‌گیران شهری استفاده شده است. روش تحلیل پژوهش حاضر بر‌اساس مدل‌های کمّی بوده که برای رتبه‌بندی از روش تصمیم‌گیری ARAS و مدل VIKOR استفاده شده است. بعد از آن برای دانستن میزان وابستگی بین شاخص‌ها و انواع انرژی ادغام‌سازی نتایج صورت گرفت. شکل 1 فرآیند انجام‌دادن پژوهش را نشان می‌دهد.

شکل 1: فرآیند انجام‌دادن پژوهش (منبع: نگارندگان)

Figure 1: Research process

معرفی منطقۀ مطالعه‌شده

کلانشهر اهواز به‌عنوان مرکز استان خوزستان ازنظر جغرافیایی در 31 درجه و 20 دقیقۀ عرض شمالی و 48 درجه و 40 دقیقۀ طول شرقی قرارگرفته است. وسعت شهر اهواز در محدودۀ قانونی شهری 222 کیلومترمربع در محدودۀ خدماتی 300 کیلومترمربع و در محدودۀ استحفاظی 895 کیلومترمربع است (شهرداری اهواز، 1399).

شکل 2: موقعیت جغرافیایی کلانشهر اهواز (منبع: نگارندگان)

Figure 2: Research area

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

دربارۀ توسعۀ انرژی‌های جدید از‌دیدگاه پدافند غیر‌عامل باید رویکردی جامع و بین‌رشته‌ای در‌نظر گرفته شود تا تأثیرات اجتماعی و زیست‌محیطی، سیاست و فناوری انرژی را در‌نظر گیرد و بر این اساس، نهاد‌‌های ذی‌صلاح اولویت‌بندی شود. با انجام‌دادن این کار می‌توان فرصت‌ها و چالش‌های انتقال به یک سیستم انرژی پایدارتر را بهتر درک و استراتژی‌های مؤثر را برای دستیابی به این هدف شناسایی کرد. با رشد جمعیت و اقتصاد، تقاضا برای انرژی در شهر اهواز به‌سرعت در‌حال افزایش است. توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر در اهواز برای پاسخگویی به تقاضای روزافزون انرژی و کاهش اثر‌های زیست‌محیطی با‌توجه به صنعتی‌بودن شهر و استفادۀ زیاد از انرژی‌های فسیلی ضروری است؛ با این حال چالش‌های متعدّدی برای توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر در اهواز وجود دارد که در‌ادامه، این چالش‌ها تحلیل خواهد شد و در‌پایان مشخص می‌شود که با‌وجود این چالش‌ها امکان توسعۀ کدام نوع انرژی تجدید‌پذیر بیشتر یا کمتر است. برای انجام‌دادن این کار در پژوهش حاضر از روش‌های مختلف کمّی رتبه‌بندی و ادغامی استفاده شده است. رتبه‌بندی انرژی ابزاری حیاتی برای برنامه‌ریزان شهری ازجهت درک نیازهای انرژی خود و شناسایی راه‌حل‌های بالقوه است. برنامه‌ریزان شهری با رتبه‌بندی راه‌حل‌های انرژی بر‌اساس اثربخشی، هزینه و تأثیر زیست‌محیطی می‌توانند تصمیمات آگاهانه‌ای دربارۀ مناسب‌ترین راه‌حل‌های انرژی برای شهرهای خود بگیرند. همچنین، رتبه‌بندی انرژی برنامه‌ریزان را قادر می‌کند تا منابع انرژی بالقوه‌ای را که ممکن است در‌ گذشته نادیده گرفته شده باشد، (منابع انرژی تجدید‌پذیر) شناسایی کنند. در شهری مانند اهواز رتبه‌بندی انرژی در برنامه‌ریزی شهری مزایای متعدّدی دارد: 1- برنامه‌ریزان شهری را قادر می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌ای دربارۀ راه‌حل‌های انرژی بر‌اساس داده‌ها و تجزیه‌و‌تحلیل عینی بگیرند؛ 2- به شناسایی منابع انرژی بالقوه‌ای که ممکن است در گذشته نادیده گرفته شده باشد، (منابع انرژی تجدیدپذیر) کمک می‌کند؛ 3- به اولویت‌بندی راه‌حل‌های انرژی بر‌اساس اثربخشی، هزینه و تأثیر زیست‌محیطی کمک می‌کند که این خود می‌تواند منجر به راه‌حل های انرژی پایدارتر و مقرون به صرفه برای شهرها شود. برای اطمینان از استقرار مؤثر انرژی‌های تجدیدپذیر، شناسایی عوامل مؤثر و چالش‌های آن برای توسعۀ انرژی ضروری است.

از تکنیک‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره مانند مدل آراس می‌توان برای ارزیابی چالش‌های توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر و شناخت امکان‌سنجی استفاده کرد. در‌ادامه، جایگاه مدل آراس به‌عنوان یک تکنیک تصمیم‌گیری چند‌معیاره در رتبه‌بندی چالش‌های توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر بررسی می‌شود. مدل آراس یک تکنیک تصمیم‌گیری چند‌معیارۀ ارزشمند برای ارزیابی چالش‌ها توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر است. این مدل معیارهای متعدّدی را در‌نظر می‌گیرد و تصمیم‌گیرندگان را قادر می‌کند تا بر‌اساس ارزیابی جامع گزینه‌ها تصمیمات آگاهانه بگیرند که در جدول 2 نتایج نهایی این مدل آمده است.

جدول2: نتایج مدل آراس

Table 2: Aras model results

منبع: نگارنده، 1402

همان‌طور که در جدول 2 مشخص است انرژی‌های تجدید‌پذیر در شهر اهواز با چالش‌های متفاوتی روبه‌روست و این چالش‌ها در هر‌یک از انواع انرژی متفاوت است. براساس جدول مذکور ماتریس تصمیم پس از جمع‌بندی نظر جامعۀ خبرگان کمّی‌سازی و در مرحلۀ بعدی ماتریس تصمیم، وزن‌دهی شده استُ. گام مهم و نهایی مدل آراس تعیین مطلوبیت‌هاست که بر این اساس، مشخص شد انرژی‌های تجدید‌پذیر آبی، بادی، خورشیدی، زیست‌توده و زمین‌گرمایی چالش‌های متعدّدی دارند که این چالش‌ها در هر‌یک از انواع انرژی رتبۀ خاصی دارند؛ بنا‌براین نمی‌توان گفت که همۀ انواع انرژی‌های تجدید‌پذیر چالش‌های یکسانی دارند. شکل 3 نتایج رتبه‌بندی را بر‌اساس این مدل نشان می‌دهد.

شکل 3: نتایج رتبه‌بندی مدل آراس در سنجش توسعۀ انرژی (منبع: نگارندگان)

Figure 3: Ranking results of Aras model in measuring energy efficiency

همان‌طور که در شکل 3 مشخص است در توسعۀ انرژی‌های بادی عواملی چون چالش وابستگی تجهیزات به بازار جهانی، وجود صنایع پر‌مصرف و بحران‌های فصلی به‌ترتیب در رتبه‌های اول هستند و عامل میزان زیاد تخلفات در هر حوزۀ توزیع و مصرف در رتبۀ آخر است. در سنجش چالش‌های انرژی خورشیدی هزینه‌های زیاد استفادۀ فوتولتاییک حرارتی کمترین چالش است؛ اما عملکردهای فراملی شهر اهواز و میزان زیاد تخلفات در‌حوزۀ توزیع انرژی بیشترین چالش است. این تفاوت در توسعۀ انرژی زیست‌توده نشان می‌دهد که عواملی چون کمبود آینده‌نگری در‌حوزۀ تولید و مصرف، میزان تخلفات در‌حوزۀ توزیع و پیامدهای شدید زیست‌محیطی در رتبه‌های اول هستند و در‌مقابل، هزینه‌های استفاده‌شده کمترین عامل چالش است. در همین راستا، در توسعۀ انرژی‌های آبی، شهر اهواز با‌وجود پتانسیل رودخانۀ کارون با چالش‌های متعدّدی روبه‌روست که در این نوع انرژی تجدیدپذیر وابستگی تجهیزات به بازار جهانی و کمبود آینده‌نگری درحوزۀ تولید و مصرف اصلی‌ترین عوامل هستند که به‌ترتیب در توسعۀ انرژی‌های زیست‌توده، خورشیدی، بادی، آبی و زمین‌گرمایی بیشترین عامل توسعه‌نیافتگی را دارند و برعکس پیامدهای زیست‌محیطی در این ناکارآمدی کمترین اثر را دارد. وابستگی تجهیزاتی به بازار جهانی و ضعف اطلاعات دقیق اصلی‌ترین چالش توسعۀ انرژی زمین‌گرمایی است و در‌مقابل، بحران‌های فصلی ناشی از میزان مصرف در‌کنار میزان زیاد تخلفات کمترین عوامل تأثیر‌گذار است. پس از شناسایی میزان اهمیت هر‌یک از چالش‌های توسعۀ انرژی به‌صورت تفکیک‌شده که لازمۀ برنامه‌ریزی برای شهر اهواز است، اکنون نیاز است که این چالش‌ها در هر‌یک از انواع انرژی با یکدیگر مقایسه تا مشخص شود که کدام نوع انرژی برای شهر اهواز چالش کمتری دارد. در شکل 4 نتایج آمده است.

شکل4: مقایسۀ چالش‌های توسعۀ انرژی در هر‌یک از انواع انرژی‌های تجدید‌پذیر (منبع: نگارندان، 1402)

Figure 4: Comparing the challenges of energy development in each type of renewable energy

همان‌طور که شکل 4 نشان می‌دهد وابستگی تجهیزاتی به بازار جهانی برای توسعۀ انرژی‌های زیست‌توده اصلی‌ترین چالش و برای انرژی‌های آبی کمترین چالش است. کمبود آینده‌نگری در‌حوزۀ تولید و مصرف برای انرژی زیست‌توده بیشترین عامل و برای انرژی خورشیدی کمترین عامل مؤثر است. همچنین، ضعف وجود اطلاعات دقیق، عملکردهای فراملی شهر اهواز، میزان زیاد تخلفات در‌حوزۀ توزیع، وجود صنایع پرمصرف، پیامدهای شدید زیست‌محیطی، تجهیزات ناشی از مصرف سوخت و هزینه‌های زیاد استفاده به‌ترتیب اصلی‌ترین چالش‌های انرژی زیست‌توده، انرژی زمین‌گرمایی، انرژی خورشیدی، انرژی بادی، انرژی آبی و گویای این مقایسۀ تطبیقی هستند. همچنین، بر‌اساس این شکل مشخص می‌شود که مجموعه چالش‌های موجود به‌ترتیب در توسعۀ انرژی زمین‌گرمایی، زیست‌توده، آبی، بادی و خورشیدی بیشترین اثر‌ها را دارد؛ بنابراین نیاز است که مدیران ذی‌ربط در برنامه‌ریزی‌ها نگاهی دقیق به این اولویت‌بندی داشته باشند؛ زیرا ازطرفی، رفع این چالش‌ها به‌صورت همزمان مشکل و از طرف دیگر، امکان توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیرر در هر نوع متفاوت است. چنانکه با‌توجه به یافته‌های مدل آراس مشاهده می‌شود که در بُعد امکان‌سنجی، توسعۀ انرژی زمین‌گرمایی در اولویت آخر قرار دارد.

تحلیل شاخص‌های پدافند غیر‌عامل در کاهش چالش‌های توسعۀ انرژی

در این قسمت شاخص‌های پدافند غیر‌عامل در کاهش توسعۀ انرژی تجزیه‌و‌تحلیل می‌شود که برای رسیدن به این هدف از مدل ویکور استفاده شده است. در همین راستا، شاخص‌های پدافند غیر‌عامل تبیین می‌شود تا نحوۀ اثرگذاری بر توسعۀ انرژی بررسی شود.

صرفه‌جویی در هزینۀ انرژی: انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند با کاهش وابستگی شهرها به سوخت‌های فسیلی و کاهش قبض‌های انرژی، موجب صرفه‌جویی در هزینه‌ها شوند. این شاخص مهم پدافند غیر‌عامل انرژی‌های تجدیدپذیر در‌سطح شهر اهواز است که با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند وابستگی خود را به سوخت‌های فسیلی پرهزینه کاهش دهد و در‌عوض، انرژی خود را از منابعی مانند خورشید، باد یا زمین‌گرمایی تولید کند. این امر می‌تواند از‌طرفی، منجر به صرفه‌جویی چشمگیری در هزینۀ انرژی برای شهر شود و از طرف دیگر، انرژی در‌قالب قبض‌های کمتر به ساکنان و مشاغل منتقل شود. علاوه بر این، رشد صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی را برای ساکنان محلی در نصب و نگهداری سیستم‌های انرژی تجدیدپذیر و نیز در توسعۀ فناوری‌ها و مدل‌های تجاری جدید ایجاد و در‌نهایت، اقتصاد محلی را تقویت و منبع اشتغال پایدار و بلندمدت را فراهم کند.

ایجاد شغل: استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی را در صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر شهر ایجاد کند که این خود منجر به رشد اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای ساکنان محلی می‌شود. صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر شامل طیف وسیعی از مشاغل است؛ از‌جمله مشاغل مربوط به نصب، بهره‌برداری و نگهداری سیستم‌های انرژی تجدیدپذیر و مشاغل مربوط به توسعه و ساخت فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر. علاوه بر این، رشد صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند فرصت‌هایی را برای کارآفرینی و نوآوری ایجاد کند؛ زیرا در این میان کسب‌وکارها و استارت‌آپ‌های جدید برای پاسخگویی به تقاضای راه‌حل‌های انرژی‌های تجدیدپذیر ظهور می‌کنند. این امر می‌تواند نگرش مثبتی از ایجاد شغل و رشد اقتصادی را در شهر ایجاد کند؛ به‌نحوی که مشاغل جدید منجر به افزایش هزینه‌های مصرف‌کننده شود؛ زیرا به سهم خود می‌تواند به اقتصاد محلی کمک کند.

بهبود کیفیت هوا: یکی از مزایای انرژی‌های تجدیدپذیر در‌سطح شهر بهبود کیفیت هواست. سوخت‌های فسیلی منبع اصلی آلودگی هوا هستند. انتشار گازهای گلخانه‌ای از وسایل نقلیه، نیروگاه‌ها و سایر منابع در ایجاد طیف وسیعی از مشکلات بهداشتی و زیست‌محیطی از‌جمله بیماری‌های تنفسی، مه‌دود و باران اسیدی نقش دارد. منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی و برق آبی، آلاینده ساطع نمی‌کنند؛ در‌نتیجه در آلودگی هوا نقشی ندارند. با جایگزینی سوخت‌های فسیلی با منابع انرژی تجدیدپذیر شهرها می‌توانند سطح آلودگی هوای خود را کاهش دهند که این خود می‌تواند منجر به بهبود نتایج سلامت عمومی از‌جمله کاهش میزان بیماری‌های تنفسی و سایر مسائل بهداشتی مرتبط با کیفیت پایین هوا شود.

انعطاف‌پذیری آب‌و‌هوا: انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای (کمک‌کننده به تغییرات آب‌و‌هوایی) و نیز تنوع‌بخشیدن به منابع انرژی در‌برابر آب‌و‌هوا مقاوم‌تر شود. پیش‌بینی می‌شود که تغییرات آب‌و‌هوایی منجر به رویدادهای شدید آب‌و‌هوایی مکرر و شدید مانند موج گرما، خشکسالی، سیل و طوفان شود که این خود می‌تواند تأثیرات چشمگیری بر شهرها و ساکنان آنها داشته باشد. با سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر شهرها می‌توانند آسیب‌پذیری خود را در‌برابر این تأثیرات کاهش دهند؛ زیرا منابع انرژی تجدیدپذیر به‌طور معمول نسبت به سوخت‌های فسیلی کمتر در‌برابر اختلالات مربوط به آب‌و‌هوا آسیب‌پذیر هستند. علاوه بر این، انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند به شهرها کمک کنند تا با افزایش سطح دریا سازگار شوند؛ زیرا می‌توان نیروگاه‌های آبی و توربین‌های بادی فراساحلی را در مناطقی که در‌معرض سیل است، نصب کرد. با ترویج پذیرش انرژی‌های تجدیدپذیر شهرها می‌توانند انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را کاهش و انعطاف پذیری خود را در‌برابر تأثیرات تغییرات آب‌و‌هوایی افزایش دهند تا بدین ترتیب به تلاش‌های جهانی برای مقابله با تغییرات آب‌و‌هوایی کمک کنند.

نوآوری و کارآفرینی: انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند نوآوری و کارآفرینی را در شهر تحریک کنند. فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر به‌نسبت جدید و به‌سرعت در‌حال توسعه است؛ به این معنا که پتانسیل زیادی برای نوآوری و کارآفرینی در این زمینه وجود دارد. همان‌طور که شهرها انرژی‌های تجدیدپذیر بیشتری را اتخاذ می‌کنند، انرژی‌های تجدیدپذیر نیز می‌توانند فرصت‌هایی را برای مشاغل و صنایع جدیدی ایجاد کنند؛ زیرا در توسعه، ساخت، نصب و نگهداری سیستم‌های انرژی تجدید‌پذیر تخصص دارند. این امر می‌تواند منجر به ایجاد مشاغل جدید و فرصت‌های اقتصادی جدید برای ساکنان شود. علاوه بر این، پذیرش انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند منجر به توسعۀ فناوری‌ها و مدل‌های تجاری جدید شود. همچنین، می‌توانند در سایر بخش‌ها به کار گرفته شوند تا نوآوری و کارآفرینی گسترده‌تر را در شهر هدایت کنند. با پرورش فرهنگ نوآوری و کارآفرینی دربارۀ انرژی‌های تجدیدپذیر، شهرها می‌توانند خود را به‌عنوان رهبران گذار به یک اقتصاد پایدارتر و کم‌کربن معرفی کنند.

سلامت عمومی: انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند با کاهش آلودگی هوا سلامت عمومی را بهبود بخشند. همچنین، می‌توانند منجر به کاهش بیماری‌های تنفسی و سایر مسائل بهداشتی مرتبط با آلودگی سوخت‌های فسیلی شوند. منابع انرژی تجدیدپذیر مانند باد، خورشید، برق آبی و زمین‌گرمایی آلاینده‌های مضری را در هوا منتشر نمی‌کنند. بر‌خلاف سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، نفت و گاز طبیعی که مقدار‌های زیادی دی اکسید کربن، دی اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن را آزاد می‌کنند و به این ترتیب، سایر آلاینده‌های مضر وارد جو می‌شود. این آلاینده‌ها می‌توانند اثر‌های جدّی بر سلامتی داشته باشند. به‌ویژه برای افرادی که در نزدیکی نیروگاه‌ها و سایر منابع آلودگی زندگی می‌کنند. قرار‌گرفتن در‌معرض آلودگی هوا با بیماری‌های تنفسی مانند آسم، برونشیت و آمفیزم و نیز بیماری‌های قلبی، سکتۀ مغزی و سرطان ریه مرتبط است. همچنین، کودکان، افراد مسن و افرادی که از قبل شرایط سلامتی دارند، در‌برابر اثر‌های آلودگی هوا آسیب‌پذیر هستند .با به‌کارگیری انرژی تجدیدپذیر می‌توان میزان آلاینده‌های مضر موجود در هوا را کاهش دهیم و سپس سلامت عمومی را بهبود بخشیم. این امر به‌ویژه در شهر اهواز مهم است. جایی که آلودگی هوا اغلب به‌دلیل ازدحام ترافیک و فعالیت‌های صنعتی در بیشترین حد است. همچنین، انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای که محرک‌های اصلی تغییرات اقلیمی است، کمک کنند و به‌دنبال آن آیندۀ پایدارتر و سالم‌تری را برای همه ترویج دهند.

تنوع در منابع انرژی: انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند ترکیب انرژی یک کشور را متنوع کنند و اتکای آن به یک منبع انرژی را کاهش و در‌نتیجه، امنیت انرژی را افزایش دهند.

امنیت انرژی: منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی و برق آبی می‌توانند وابستگی یک کشور را به سوخت‌های فسیلی وارداتی کاهش و در‌نتیجه، امنیت انرژی آن را افزایش دهند.

پایداری زیست‌محیطی: منابع انرژی تجدیدپذیر بیشتر دوستدار محیط‌زیست هستند؛ زیرا در‌مقایسه با سوخت‌های فسیلی انتشار گازهای گلخانه‌ای کمتری تولید  و به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کنند. همان‌طور که ذکر شد برای تعیین اثر‌های شاخص‌های پدافند غیر‌عامل از مدل ویکور استفاده شده است که این مدل از پنج مرحله عبور می‌کند تا به نتایج دقیق برسد. جدول 3 نتایج وزن‌دهی ابتدایی شاخص‌های پدافند غیر‌عامل را در توسعۀ انرژی نشان می‌دهد.

جدول 3: نتایج نهایی مدل VIKOR

Table 3: Final results of the VIKOR model

منبع: نگارندگان، 1402

براساس جدول 3 ماتریس تصمیم‌گیری متشکل از گزینه‌ها و معیارهاست. گزینه‌ها همان انرژی‌های تجدید‌پذیر و معیا‌ر‌ها شاخص‌های پدافند غیر‌عامل هستند که ۸ معیار دارند. در مرحلۀ دوم بیشترین ارزش fi⁺ و پایین‌ترین ارزش fi^- توابع معیار از ماتریس تصمیم‌گیری استخراج‌ شده است که نشان‌دهندۀ تفاوت مشهود بین شاخص‌هاست. در گام بعدی پس از تعیین حداکثر و حداقل ارزش، وزن‌دهی معیارها صورت گرفته است. بر این اساس، ضریب سازگاری مقایسۀ معیارها نیز به میزان 0۱/0 بوده است که از حد پذیرفتنی 1/0 در AHP کمتر و مناسب بوده است. بعد از محاسبۀ وزن نسبی معیارها باید ارزش Sj (مطلوبیت) و Rj (شاخص نارضایتی) محاسبه شود که این تفاوت در دو شاخص مذکور هم نمایان است. در پنجمین گام شاخص ویکور که همان امتیاز نهایی هر گزینه است محاسبه‌ شده است که کمتر‌بودن مقدار آن شاخص به‌منزلۀ مطلوبیت فراوان معیار است. نتایج تکنیک VIKOR حاکی از آن است که شاخص‌های پدافند غیر‌عامل در کاهش چالش‌های انرژی تجدید‌پذیر در‌میان انواع انرژی در شهر اهواز، انرژی خورشیدی با امتیاز 1رتبۀ اول، انرژی بادی با امتیازی 758/0در رتبۀ دوم، انرژی آبی با امتیاز 2220/0 در رتبۀ سوم قرارگرفته‌ است. همچنین، انرژی زیست‌توده و زمین‌گرمایی به‌ترتیب در پایین‌ترین رتبه قرار دارند. نتیجۀ نهایی این مبحث مشخص می‌کند که امکان توسعۀ انرژی خورشیدی بیشتر از سایر انرژی‌هاست. در گام بعدی ادغام‌سازی و روابط بین شاخص‌های پدافند و چالش‌های توسعۀ انرژی در هر‌یک از انواع انرژی‌های تجدید‌پذیر مشخص است. همان‌طور که شکل 5 نشان می‌دهد وابستگی بین گویه‌های پژوهش به‌صورت موردی و خوشه‌ای وجود دارد؛ بنابراین نیاز است که این ادغام‌سازی به‌طور دقیق تحلیل تا مشخص شود که در کاهش چالش‌های توسعۀ انرژی چه اقدام‌های پدافندی نیاز است تا با رویکرد پدافند غیر‌عامل، بهره‌وری انرژی‌های تجدید‌پذیر در قلمرو مطالعه‌شده بیشتر شود. به همین منظور، شکل 6 نتایج این تحلیل را نشان می‌دهد.

شکل 5: نمای کلی وابستگی بین شاخص‌های پدافند غیر‌عامل و چالش‌های توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر (منبع: نگارندگان، 1402)

Figure 5: The dependence of passive defense and renewable energy

شکل6 : تحلیل ادغام بین شاخص‌های پدافند غیر‌عامل و چالش‌های توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر (منبع: نگارندگان، 1402)

Figure 6: Integration of passive defense indicators and renewable energy challenges

همان‌طور که در شکل 6 مشخص است بین شاخص‌های پدافند غیر‌عامل و چالش‌های توسعۀ انرژی نوعی وابستگی وجود دارد که مشخص می‌کند امکان توسعۀ کدام نوع انرژی بیشتر است و چالش‌های موجود، امکان توسعۀ کدام نوع انرژی را بر‌اساس شرایط اهواز کمتر می‌کند که این وابستگی بسته به هر نوع انرژی تجدید‌پذیر با یکدیگر متفاوت است. جدول 4 نتایج این وابستگی‌ها را بر‌اساس تعداد ستاره‌ها مشخص کرده است؛ به‌طوری که تعداد ستارۀ بیشتر نشان‌دهندۀ اثر‌های بیشتر شاخص‌های پدافندی در کاهش چالش‌های توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر کلانشهر اهواز است.

جدول 4: نتایج وابستگی بین شاخص‌های پدافندی با چالش‌های توسعۀ انرژی

Table 6: The results of the dependence between defense indicators and energy challenges

منبع: نگارندگان، 1402

نتیجه‌گیری

توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر در شهر اهواز با چالش‌های متعدّدی از‌جمله محدودیت در‌دسترس بودن منابع، نداشتن آگاهی و آموزش‌ندیدن دربارۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر، محدودیت‌های مالی، چارچوب نظارتی و ادغام با زیرساخت‌های موجود مواجه است. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند تلاش مشترک بین دولت، سرمایه‌گذاران خصوصی و مردم است. همچنین، در این میان ایجاد سیاست‌ها و مقررات روشن، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری، ایجاد برنامه‌های آموزشی، آگاهی‌بخشی برای غلبه بر این چالش‌ها و ارتقای توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر در شهر اهواز ضروری است.

در پژوهش حاضر مشخص شد که چالش‌های متعدّدی برای توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر در اهواز وجود دارد. به همین دلیل، تحلیل این چالش‌ها از روش‌های مختلف کمّی رتبه‌بندی و ادغامی استفاده شده است. رتبه‌بندی انرژی ابزاری حیاتی برای برنامه‌ریزان شهری ازجهت درک نیازهای انرژی خود و شناسایی راه‌حل‌های بالقوه است که مشخص می‌کند امکان توسعۀ کدام نوع انرژی بیشتر یا کمتر است. مدیران می‌توانند با رتبه‌بندی راه‌حل‌های توسعۀ انرژی بر‌اساس اثربخشی، هزینه و تأثیر زیست‌محیطی تصمیمات آگاهانه‌ای دربارۀ اولویت توسعۀ هر‌کدام از انواع انرژی بگیرند. بر‌اساس یافته‌های این مقاله چالش‌ها در هر‌یک از انواع انرژی متفاوت است. در پژوهش حاضر مشخص شد که انرژی‌های تجدید‌پذیر آبی، بادی، خورشیدی، زیست‌توده و رمین‌گرمایی چالش‌های متعدّدی دارند که این چالش‌ها در هر‌یک از انواع انرژی رتبۀ خاصی نیز دارند؛ بنا‌براین نمی‌توان گفت که همۀ انواع انرژی‌های تجدید‌پذیر چالش‌های یکسانی دارند که این امر امکان توسعۀ انرژی خاصی را بر‌اساس وضع موجود و پتانسیل‌های فعلی مشخص می‌کند؛ با این حال وابستگی تجهیزاتی به بازار جهانی برای توسعۀ انرژی‌های زیست‌توده اصلی‌ترین چالش و برای انرژی‌های آبی کمترین چالش است. کمبود آینده‌نگری در‌حوزۀ تولید و مصرف برای انرژی زیست‌توده بیشترین عامل و برای انرژی خورشیدی کمترین عامل مؤثر است. همچنین، ضعف وجود اطلاعات دقیق، عملکردهای فراملی شهر اهواز، میزان فراوان تخلفات در‌حوزۀ توزیع، وجود صنایع پرمصرف، پیامدهای شدید زیست‌محیطی، تجهیزات ناشی از مصرف سوخت و هزینه‌های زیاد استفاده به‌ترتیب اصلی‌ترین چالش‌های انرژی زیست‌توده، انرژی زمین‌گرمایی، انرژی خورشیدی، انرژی بادی، انرژی آبی، انرژی زیست‌توده و انرژی خورشیدی هستند که گویای این مقایسۀ تطبیقی است. همچنین، محققان در این پژوهش به این نتیجه رسیدند که مجموعه چالش‌های موجود به‌ترتیب در توسعۀ انرژی زمین‌گرمایی، زیست‌توده، آبی، بادی و خورشیدی بیشترین اثر‌ها را دارند؛ بنابراین نیاز است که مدیران ذی‌ربط در برنامه‌ریزی‌ها نگاهی دقیق به این اولویت‌بندی داشته باشند؛ زیرا رفع این چالش‌ها به‌صورت همزمان مشکل است.

نتایج تکنیک VIKOR حاکی از آن است که شاخص‌های پدافند غیر‌عامل در کاهش چالش‌های انرژی تجدید‌پذیر در‌میان انواع انرژی در شهر خورشیدی با امتیاز 1رتبۀ اول، انرژی بادی با امتیازی 758/0 در رتبۀ دوم، انرژی آبی با امتیاز 2220/0 در رتبۀ سوم قرارگرفته است. همچنین، انرژی زیست‌توده و زمین‌گرمایی به‌ترتیب در پایین‌ترین رتبه قرار دارد. نتایج ادغام‌سازی هم نشان داد که بین شاخص‌های پدافند غیر‌عامل و چالش‌های توسعۀ انرژی نوعی وابستگی وجود دارد که این وابستگی بسته به هر نوع انرژی تجدید‌پذیر با یکدیگر متفاوت است؛ بنابراین برای توسعۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر و رفع چالش‌های موجود راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود.

1- ایجاد یک تیم چند‌رشته‌ای از متخصصان ذی‌ربط: یک تیم چند‌رشته‌ای ایجاد کنید تا متخصصان حوزه‌های مختلف مانند انرژی، برنامه‌ریزی شهری، علوم محیطی و علوم اجتماعی گرد هم بیایند. این تیم طیف متنوعی از تخصص را برای تجزیه‌و‌تحلیل و درک عوامل آسیب‌پذیری انرژی خواهد داشت.

2- ایجاد مجموعه‌ای از شاخص‌ها برای اندازه‌گیری و ارزیابی آسیب‌پذیری انرژی در شهر: این شاخص‌ها می‌تواند شامل عواملی مانند الگوهای مصرف انرژی، انعطاف‌پذیری زیرساخت‌های انرژی، ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی و خطر‌های زیست‌محیطی باشد. بر‌اساس این شاخص‌ها، محرک‌های خاصی را که به آسیب‌پذیری انرژی کمک می‌کنند با‌توجه به ویژگی‌های انسانی و طبیعی اهواز تعیین می‌شود.

3- ایجاد یک پایگاه داده و اطلاعات باتوجه به ویژگی‌های انواع انرژی درسطح شهر: با‌توجه به اطلاعات موجود در‌سطح نهادهای ذی‌ربط یک پایگاه دادۀ مرکزی با محوریت سازمان برق ایجاد شود.

4- ارزیابی خطر و اولویت‌بندی اقدام‌ها به‌طور جد در سازمان‌های ذی‌صلاح: پس از شناسایی محرک‌ها، آسیب‌پذیری هر‌یک از انواع انرژی از‌نظر تأثیر بالقوه و احتمال میزان آسیب‌پذیری آنها ارزیابی شود. بر‌اساس این ارزیابی، اقدام‌های توسعۀ انرژی به‌صورت تفکیک‌شده اولویت‌بندی می‌شود. بدین ترتیب، یک برنامۀ عملی برای رسیدگی به آنها تهیه می‌شود. این طرح باید شامل استراتژی‌های کوتاه‌مدت و بلند‌مدت برای کاهش آسیب‌پذیری و افزایش انعطاف‌پذیری انرژی باشد.

5- اجرای مداخلات و نظارت بر توسعۀ انرژی: استراتژی‌ها و اقدام‌های متناسب در راستای رسیدگی به محرک‌های اولویت‌بندی‌شدۀ آسیب‌پذیری انرژی شناسایی و اجرا شود. این امرشامل اقدام‌هایی مانند بهبود بهره‌وری انرژی، تنوع‌بخشیدن به منابع انرژی، افزایش انعطاف‌پذیری زیرساخت‌ها، ترویج آموزش و آگاهی جامعه و تقویت عدالت اجتماعی است. برای اطمینان از اثربخشی و تطبیق راهبردها در‌صورت نیاز به‌طور مستمر پیشرفت را نظارت و ارزیابی کنید.

6- تقویت همکاری ها و مشارکت‌ها: برای استفاده از منابع، تخصیص و بودجه با سازمان‌های مربوط، مؤسسات دانشگاهی و سازمان‌های دولتی مشارکت انجام شود. این همکاری و مشارکت می‌تواند به اجرای پروژه‌ها در‌مقیاس بزرگ‌تر، به اشتراک‌گذاری بهترین شیوه‌ها و تسریع پیشرفت در راستای کاهش آسیب‌پذیری انرژی کمک کند.

در پایان گفتنی است که توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر در شهر اهواز با چالش‌های متعدّدی از‌جمله محدودیت د‌ردسترس بودن منابع، آگاهی‌نداشتن و آموزش‌ندیدن دربارۀ انرژی‌های تجدید‌پذیر، محدودیت‌های مالی، چارچوب نظارتی و ادغام با زیرساخت‌های موجود مواجه است. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند تلاش مشترک بین دولت، سرمایه‌گذاران خصوصی و مردم است. در‌نهایت، ایجاد سیاست‌ها و مقررات روشن، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری و برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌‌بخشی برای غلبه بر این چالش‌ها و ارتقای توسعۀ انرژی‌های تجدیدپذیر در شهر اهواز ضروری است.

[1] . www.satba.gov.ir