نقش فضیلت‌ها در سلامت روان با میانجی‌گری خودمراقبتی و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی در مشاوران و روانشناسان

سلامت روان، یکی از چهار جنبه‌ای است که سازمان بهداشت جهانی در توصیف سلامتی به آن تأکید می‌کند و نیز در غالب پژوهش‌ها به عوامل تبیین‌کننده فرسودگی شغلی در کارشناسان سلامت روان تمرکز شده و این در حالی است که فرسودگی شغلی، مرحله قبل از به خطر افتادن بهزیستی در ابعاد مختلف در این گروه از افراد است (Yang & Hayes, 2020). منابع درونی و بیرونی استرس‌زا در مشاوران و روانشناسان به‌وفور دیده می‌شود (Ko & Minlee, 2021) و مشکلات سلامت روان مانند اضطراب، افسردگی، پرخاشگری، ترومای نیابتی، آشفتگی کلی روانشناختی، خستگی از شفقت، بی‌تفاوتی و بدبینی، بی‌خوابی، مشکلات جسمانی، مصرف سیگار و الکل نیز در بین آنها در حال شیوع است
.(Maor & Hemi, 2021) کاهش سلامت روان در مشاوران و روانشناسان، علاوه بر تأثیر منفی بر کیفیت زندگی کاری و کیفیت مراقبت از رابطه مشاوره‌ای (Mc Cray et al., 2021) موجب می‌شود تا آنها نتوانند با شرایط خود به‌عنوان یک انسان و یک فرد یاری‌دهنده سازگار شوند (Arnout & Almoied, 2020). همچنین، به نظر می‌رسد برای دستیابی به بهزیستی در ابعاد مختلف و ازجمله بعد روانی و پیمودن چنین راه دشواری، باید مجهزتر شد و نیرومندی‌های منش[1] که پترسون و سلیگمن در چارچوب روانشناسی مثبت‌گرا مطرح کرده‌اند، بتواند عامل اثرگذاری در این میان باشد (Littman-Ovadia & David, 2020). توجه به نیرومندی‌های منش به‌عنوان ویژگی‌های ارزشی و شخصیتی مثبت یکی از مسیرهای رسیدن به رشد روانی گزارش شده است (Lavy & Benish-Weisman, 2021; Saad, 2021). این نیرومندی‌ها که در یک نوع از طبقه‌بندی‌ها شامل شش فضیلت خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعالی می‌شوند، به ارزش‌های شخصی افراد در عمل اشاره دارند. درواقع فضیلت‌ها، صفات اساسی واجد ارزش هستند که افراد را به سوی رفتارهای ارزشمند اخلاقی سوق می‌دهند (ماه­آورپور و همکاران، 1398). باورهای شخصی مشاوران و روانشناسان دربارۀ اینکه چه چیزهایی یک زندگی خوب، سالم و معنادار را رقم می‌زند، تأثیر بسیاری بر فرایندهای درون‌فردی و بین‌فردی آنها دارد (Bjerk-Amundsen et al., 2022; Derewych et al., 2020). به‌ویژه در زمان یک پاندمی مانند کروناویروس، این فضیلت‌های برخاسته از نیرومندی‌های منش می‌توانند نشانه‌های آشفتگی را کاهش دهند و در همه فرهنگ‌ها توانمندی محسوب ‌شوند (Casali et al., 2020).

در بررسی ویژگی‌های روان‌درمانگران تاب‌آور، رشد نیرومندی‌های منش و ارزش‌ها، یکی از دلایل تاب‌آوری در آنها بوده است (Hou & Skovholt, 2020)؛ زیرا فضیلت‌های برخاسته از نیرومندی‌های منش با پیامدهایی مانند سرزندگی و خلق بالاتر (Couto et al., 2021)، رفتارهای سلامت‌مدار(Gander et al., 2021) و استرس ادراک‌شده کمتر (Azanedo et al., 2021; Kaya, 2023) همراه است.

فضیلت‌ها می‌توانند به‌واسطه مکانیزم‌های فردی و بین‌فردی مختلفی بر سلامت روان در مشاوران و روانشناسان اثرگذار باشند. در پژوهش حاضر نیز بر عوامل فردی مانند خودمراقبتی[2] و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی[3] که زمینه‌های فرهنگی نیز دارند، به‌عنوان متغیرهای میانجی در روابط فضیلت‌ها (خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعالی) با سلامت روان تمرکز شده است. در خودمراقبتی به‌عنوان یکی از کدهای اخلاقی، کارشناسان سلامت روان باید برای ارتقای سلامت خود در جهت انجام هرچه بهتر مسئولیت‌های حرفه‌ای، مواردی مانند رشد حرفه‌ای، حمایت حرفه‌ای، آگاهی شناختی، تعادل کار – زندگی و تعادل روزانه را در نظر بگیرند (Rupert & Dorociak, 2019). معمولاً مشاوران و روانشناسان تا قبل از آنکه سلامتی‌شان به خطر نیفتد، به فکر خودمراقبتی نیستند. علاوه بر این، براساس فرهنگ مراقبت یک‌طرفه، از این گروه از افراد انتظار می‌رود منبع بی‌انتهایی از همدلی، شفقت و شکیبایی باشند. تلاش و انرژی برای یک رابطه مشاوره‌ای مؤثر بدون توجه به خودمراقبتی و نیازهای خود (Posluns & Gall, 2020). می‌تواند با پیامدهایی همچون خستگی از شفقت نسبت به مراجع(Litam et al., 2021)، برقراری رابطه دوگانه با مراجع، کسب عزت نفس ازطریق قدرت‌طلبی و استثمار هیجانی مراجع (Landono, 2017) و کاهش سلامت جسمانی و اجتماعی در درمانگران (Callan et al., 2020) همراه باشد. همچنین، خودمراقبتی در کارشناسان سلامت روان با کاهش اضطراب و افسردگی (Brillon et al., 2023) رابطه دارد.

درخصوص متغیر میانجی دوم، یعنی ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی، ابتدا باید استیگما را به‌عنوان یک پدیده چندبعدی تعریف کرد که با برچسب‌زدن، کلیشه‌ای کردن و جداکردن مشخص می‌شود که اگر در بافت مشکلات روانشناختی رخ دهد، حتی می‌تواند از خود مشکل روانشناختی هم آسیب‌زننده‌تر باشد (Roskar et al., 2022)؛ اما فقط افراد دارای مشکلات روانی - رفتاری نیستند که از انگ کمک‌طلبی روانشناختی رنج می‌برند؛ بلکه حتی کارشناسان سلامت روان نیز در صورت تجربه پریشانی، به دنبال کمک تخصصی از متخصصان دیگر نیستند (Clough et al., 2020)؛ زیرا براساس نظریه پذیرش و خودارزشیابی مشروط که ریشه در کارهای راجرز (Rogers, 1977) دارد، ترس از برچسب‌خوردن، طردشدن و قضاوت‌شدن وجود دارد. در کنار عوامل فرهنگی مانند جمع‌گرایی (Endriulaitience et al., 2019) تأکید بر توانایی خود برای حل مشکلات، ترس از زیر سؤال رفتن اعتبار حرفه‌ای، ترس از خودافشایی و ادراک عزت نفس پایین ((Mix, 2016، ضعف در کدهای ارزشی یا ویژگی‌های شخصیتی مثبت نیز که می‌تواند اشاره به فضیلت‌ها داشته باشد، مانع کمک‌طلبی روانشناختی در مشاوران و روانشناسان می‌شود؛ حتی درصورت عملکرد حرفه‌ای مؤثر در کارشناسان سلامت روان، ادراک ضعیف از توانمندی‌های شخصیتی و اخلاقی خود می‌تواند آسیب‌پذیری روانی را به همراه داشته باشد (Jiang et al., 2021). استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی در این افراد، علاوه بر عدم خدمت‌رسانی مؤثر و امن به مراجعان (Hobaica et al., 2021) فرسودگی و مشکلات سلامت روان را افزایش می‌دهد (Turner et al., 2021) و می‌تواند کارشناسان سلامت روان را در ورطه بی‌اعتمادی به دیگران و خودشیفتگی بیندازد (Kogosov, 2019). براساس پژوهش‌ها نیز قدرت‌طلبی در مقایسه با نیک‌خواهی در درمانگران می‌تواند ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی را بالا ببرد (Mc Cray, 2020) . این در حالی است که فضیلت‌ها می‌توانند پذیرش خود را در افراد تسهیل کنند (Verhaeghen, 2021) و احتمالاً با کاهش ترس از برچسب‌خوردن به‌عنوان یک فرد بیمار در هنگام جستجوی کمک از متخصصان و تجربه استرس و پریشانی، در سلامت روان نقش مثبتی داشته باشند.

با توجه به آنکه داشتن حس قوی نسبت به خود و شناخت نقاط قوت و ضعف خود، از موارد مهم درخواست کمک و خودمراقبتی در کارشناسان سلامت روان است که می‌تواند احساس شکست‌ناپذیری ادراک‌شده در برابر مشکلات مربوط به سلامتی را کاهش دهد (Solmi et al., 2020)، به نظر می‌رسد فضیلت‌های برخاسته از نیرومندی‌های منش (خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعالی) بتوانند با میانجی‌گری خودمراقبتی و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی بر سلامت روان مشاوران و روان‌شناسان اثرگذار باشند. با وجود آنکه سلامت روان در این گروه از افراد، علاوه بر زندگی شخصی، اثر مستقیمی بر کیفیت خدماتی که ارائه می‌دهند، می‌گذارد، کمتر به عوامل تبیین‌کننده آن تمرکز شده است. همچنین، در تحقیقات داخلی، خودمراقبتی غالباً درخصوص تجربه بیماری‌های جسمانی مانند دیابت مورد توجه قرار گرفته و به ضرورت خودمراقبتی در سایر گروه‌ها مانند مشاوران و روانشناسان توجهی نشده است. متغیر استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی هم در تحقیقات داخلی در جامعه افراد دارای اختلال روانی، برجسته شده است. همچنین، در بررسی‌ها، الگویی با هدف تبیین سلامت روانی براساس اثر مستقیم فضیلت‌ها و اثر غیرمستقیم این متغیر به‌واسطه خودمراقبتی و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی یافت نشد. در ادامه، مدل مفهومی پژوهش آورده می‌شود. بر این اساس، فرضیه‌های اصلی پژوهش به این شرح آزمون شدند: 1. فضیلت‌ها بر سلامت روان اثر مستقیم دارند؛ 2. فضیلت‌ها بر خودمراقبتی اثرمستقیم دارند؛ 3. فضیلت‌ها بر استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی اثر مستقیم دارند؛ 4. استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی بر سلامت روان اثر مستقیم دارد؛ 5. خودمراقبتی بر سلامت روان اثر مستقیم دارد؛ 6. فضیلت‌ها براساس نقش میانجی خودمراقبتی بر سلامت روان اثر غیرمستقیم دارند و 7. فضیلت‌ها براساس نقش میانجی ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی بر سلامت روان اثر غیرمستقیم دارند.

شکل 1

 مدل مفهومی پژوهش

Figure 1

Conceptual Model of Research

روش‌

روش‌ پژوهش، جامعه آماری و نمونه: پژوهش حاضر، توصیفی و از نوع همبستگی و جامعه پژوهش شامل مشاوران و روانشناسان شهر تهران در سال 1400 (دی تا اسفند) بود. نمونه با توجه به حجم لازم در معادلات ساختاری، 20 برابر تعداد متغیرها است و همچنین، افت آزمودنی، 320 نفر لحاظ شد که درنهایت، 316 آزمودنی در پژوهش شرکت داده شدند. از این تعداد، 43 درصد زن و بقیه مرد بوده‌اند. میزان تحصیلات 48 درصد از افراد، دکترا و بقیه کارشناسی ارشد بوده است. برای اجرای پژوهش، پس از مراجعه به سازمان نظام مشاوره و روانشناسی جمهوری اسلامی ایران و سازمان بهزیستی تهران، فهرستی از دفاتر و مراکز مشاوره تهیه شد و با هماهنگی با آنها، لینک پرسشنامه برای افراد واجد شرایط و علاقمند به شرکت در پژوهش ارسال شد.

ابزار سنجش: پرسشنامه نیرومندی‌منش[4]: پترسون و سلیگمن (2004) این مقیاس 120 سؤالی را به‌منظور سنجش توانمندی‌های شخصیتی افراد ساختند که در آن 24 توانمندی در 6 فضیلت طبقه‌بندی می‌شوند که عبارت‌اند از تعالی، خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت و میانه‌روی. نمره‌گذاری براساس طیف لیکرت 5 درجه‌ای (از کاملاً برعکس من تا کاملاً شبیه من) صورت می‌گیرد. نمره بالا به معنای نیرومندی و فضیلت‌های قوی‌تر در فرد است. ثبات درونی نسخه اصلی 83/0 و پایایی مؤلفه‌ها براساس آلفای کرونباخ از 60/0 تا 87/0 متغیر بوده و روایی همگرای 6 فضیلت با رضایت از زندگی، از 21/0 تا 35/0 گزارش شده است (شبستر و خادمی، 1397). همچنین، روایی هم‌زمان با عوامل پنجگانه آزمون شخصیت نئو، یعنی روان‌نژندی، برونگرایی، بازبودن به تجربه، توافق‌پذیری و وجدان به‌ترتیب، 39/0- ، 03/0، 38/0، 37/0 و 40/0 برآورد شده است (کلنی و همکاران، 1396).

پایایی براساس آلفای کرونباخ در این پژوهش برای فضیلت‌های خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعالی به‌ترتیب 91/0 ، 84/0، 86/0، 82/0، 85/0 و 93/0 محاسبه شده است.

پرسشنامه خودمراقبتی[5]: دوروسیاک و همکاران (2017) این پرسشنامه 21 سؤالی را برای ارزیابی خودمراقبتی در مشاوران و روانشناسان طراحی کردند. پس از مصاحبه و استخراج اطلاعات، تدوین سؤال‌ها و تحلیل عاملی روی مشاوران و روانشناسان، 5 عامل رشد حرفه‌ای (سؤال‌های 10-6)، حمایت حرفه‌ای (سؤال‌های 5-1)، راهبردهای شناختی (سؤال‌های 18-15)، تعادل زندگی (سؤال‌های 14-11) و تعادل روزانه (سؤال‌های 21-19) آشکار شد. در تحلیل عامل تأییدی هم، پرسشنامه دارای برازش خوبی بود و پایایی مؤلفه‌ها از 71/0 تا 89/0 متغیر بوده است. نمره‌گذاری براساس طیف لیکرت 7 درجه‌ای (هرگز تا همیشه) صورت می‌گیرد. نمره بالاتر به معنای خودمراقبتی بالاتر است. در پژوهش انجام‌شده، پس از ترجمه و بازترجمه و بررسی روایی صوری و محتوایی توسط اساتید، تحلیل عامل تأییدی همان 5 عامل نسخه اصلی را براساس شاخص‌های برازش مطلوب آشکار ساخت (52/2=x²/df، 872/0=GFI، 927/0=CFI، 070/0=RMSEA) و پایایی براساس آلفای کرونباخ برای مؤلفه‌ها از 76/0 تا90/0 و برای کل مقیاس، 93/0 محاسبه شده است.

پرسشنامه استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی[6]: کلاف و همکاران (2020) این پرسشنامه 13 سؤالی را برای ارزیابی ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی در هنگام تجربه استرس‌های شغلی یا احساس فرسودگی در بین مشاوران، روانشناسان، روانپزشکان و مددکاران اجتماعی و براساس پاسخگویی طیف لیکرت 7 درجه‌ای (بسیار مخالفم - بسیار موافقم) طراحی کردند. نمره پایین‌تر به معنای ادراک کمتر استیگما است. تحلیل عاملی آن در نسخه اصلی، چهار مؤلفه استیگمای ساختاری (سؤال‌های 4-1)، استیگمازدن به خود (سؤال‌های 7-15)، استیگمای ادراک‌شده در ارتباط با دیگران (سؤال‌های 10-8) و استیگمای شخصی (سؤال‌های 13-11) را آشکار ساخت و بازآزمایی آن با ضریب 84/0 محاسبه شده است. در پژوهش انجام‌شده، پس از ترجمه و بازترجمه و بررسی روایی صوری و محتوایی توسط اساتید، تحلیل عامل تأییدی، همان 4 عامل نسخه اصلی را براساس شاخص‌های برازش مطلوب (3=x²/df ، 920/0=GFI، 927/0=CFI، 080/0=RMSEA) آشکار ساخت و پایایی براساس آلفای کرونباخ برای مؤلفه‌ها از 73/0 تا 85/0 و برای کل مقیاس، 78/0 محاسبه شده است.

پرسشنامه سلامت عمومی[7]: پرسشنامه سلامت عمومی گلدبرگ و هیلیر (Goldberg & Hillier, 1972) دارای 28 سؤال است و براساس طیف لیکرت 4 درجه‌ای (3-2-1-0) نمره‌گذاری می‌شود. نمره بالاتر در این پرسشنامه به معنای سلامت روان پایین‌تر است. این پرسشنامه از 4 مقیاس نشانه‌های جسمانی (سؤال‌های 7-1)، اضطراب (سؤال‌های 14-8)، کارکرد اجتماعی (سؤال‌های 21-15) و افسردگی (سؤال‌های 28-22) تشکیل شده است. بهروزی و همکاران (1397) در تحلیل عامل تأییدی آن، همان 4 مؤلفه اصلی را با شاخص‌های برازش مطلوب گزارش کرده‌اند و پایایی را براساس آلفای کرونباخ از 61/0 تا 85/0 و برای کل، 86/0 گزارش کرده‌اند. در پژوهش انجام‌شده، پایایی براساس آلفای کرونباخ برای مؤلفه‌ها از 78/0 تا 86/0 و برای کل 82/0 محاسبه شده است.

روش اجرا و تحلیل: برای اجرای پژوهش، پس از اخذ کد اخلاق[8] به سازمان نظام مشاوره و روانشناسی جمهوری اسلامی ایران و سازمان بهزیستی تهران، مراجعه و درخصوص اهداف پژوهش و ابزارهای به‌کاررفته توضیح داده شد. درنهایت، پس از اخذ فهرستی از مراکز و دفاتر مشاوره و شماره تماس آنها، با این مراکز و دفاتر تماس گرفته شد و پس از توضیح اهداف پژوهش و اطمینان‌دادن درخصوص محرمانه‌ماندن اطلاعات، لینک پرسشنامه‌ها برای افرادی که دست‌کم 4 سال سابقه کاری داشته‌اند، دارای مجوز از سازمان نظام یا بهزیستی تهران بوده‌اند و تمایل به شرکت در پژوهش را داشتند، ارسال شد. شایان ذکر است پرسشنامه‌ها در بازه زمانی دی تا اسفند 1400 تکمیل شده‌اند که مراکز و دفاتر مشاوره، مشغول به کار و پذیرای مراجعان غالباً حضوری و بعضاً آنلاین بوده‌اند. داده‌ها با استفاده از روش معادلات ساختاری تحلیل شدند.

یافته‌ها

به‌منظور بررسی روابط متغیرهای پژوهش از ماتریس همبستگی پیرسون استفاده شد که نتایج آن در جدول 1 ارائه شده‌‌اند.

جدول 1

ضرایب همبستگی بین متغیرهای پژوهش

Table 1

Correlation Matrix between Research Variables

جدول 1، ضرایب همبستگی بین متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهد که براساس آن، مؤلفه‌های فضیلت و خودمراقبتی به‌صورت منفی و در سطح معناداری 01/0 با سلامت روان همبسته بودند. همچنین، از بین مؤلفه‌های استیگمای کمک‌طلبی، استیگمای ساختاری و استیگمازدن به خود به‌صورت مثبت و در سطح معناداری 01/0 و مؤلفه‌ استیگمای شخصی به‌صورت مثبت و در سطح معناداری 05/0 با سلامت روان همبسته بود.

در این پژوهش، به‌منظور ارزیابی نرمال‌بودن توزیع داده‌های تک‌متغیری، مقادیر کشیدگی و چولگی متغیرها و به‌منظور ارزیابی مفروضه هم‌خطی بودن، مقادیر عامل تورم واریانس و ضریب تحمل متغیرهای پیش‌بین بررسی شدند. نتایج نشان دادند مقادیر چولگی(SK)  برای متغیرهای فضیلت‌ها، خودمراقبتی و استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی و سلامت روان به‌ترتیب 22/0، 48/0، 01/0 و 96/0 - و مقادیر کشیدگی (KU)، 60/0 -، 62/0، 66/0 – و 29/0 بوده‌اند که در محدوده 2+ و 2- قرار دارد. همچنین، مقادیر ضریب تحمل  (TC)متغیرهای فضیلت‌ها، خودمراقبتی و استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی به‌ترتیب 27/0، 50/0 و 58/0 و بزرگ‌تر از 1/0 و مقادیر عامل تورم واریانس  (VIF)برای متغیرهای مذکور 76/3، 99/1 و 72/1 و کوچک‌تر از 10 بودند. تحلیل اطلاعات مربوط به فاصله مهلنوبایس^[9] (MD) و ترسیم نمودار توزیع آن نشان داد مقادیر چولگی و کشیدگی نمرات فاصله مهلنوبایس به‌ترتیب 88/1 و 49/6 است و ارزش کشیدگی اطلاعات مهلنوبایس خارج از محدوده 2± قرار دارد؛ به همین دلیل، نمودار باکس پلات، ترسیم و مشخص شد که اطلاعات مربوط به 3 شرکت‌کننده پرت چندمتغیری تشکیل داده‌اند. پس از حذف اطلاعات مربوط به آن سه شرکت‌کننده، مقادیر کشیدگی و چولگی به‌ترتیب به 95/0 و 02/1 کاهش یافتند. به این ترتیب، همه مفروضه‌های مربوطه رد نشده‌اند. شایان ذکر است نمودارهای ستونی متغیرهای ذکرشده در شکل 2 تقریباً نرمال بوده‌اند.

در مدل ساختاری پژوهش چنین فرض شده بود که فضیلت‌ها با میانجیگری خودمراقبتی و استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی بر سلامت روان کارشناسان سلامت روان اثر دارد. چگونگی برازش مدل ساختاری با داده‌های گردآوری‌شده با استفاده از روش مدل‌یابی معادلات ساختاری و با به‌کارگیری نسخه 24 نرم‌افزارAMOS  و استفاده از روش برآورد بیشینه احتمال (ML) ارزیابی شد. شاخص‌های برازندگی حاصل از تحلیل مدل از برازش پذیرفتنی مدل ساختاری با داده‌های گردآوری‌شده حمایت کردند ((24/322=(147=df)²c) ،19/2=df/²c، 941/0= CFI، 904/0= GFI ، 876/0= AGFI و 062/0= RMSEA). جدول 2 ضرایب مسیر بین متغیرها را در مدل ساختاری نشان می‌دهد.

جدول 2

 ضرایب مسیر مستقیم، بین متغیرها

Table 2

 The Coefficients of Direct Paths between Variables

                                                                                                                                                    01/0 > P^**  و 05/0> P^*

براساس جدول 2، فرضیه 1 مبنی بر اثر مستقیم فضیلت‌ها بر سلامت روان (01/0 > p ، 055/0- = β)، فرضیه 2 مبنی بر اثر مستقیم فضیلت‌ها بر خودمراقبتی (01/0 > p ، 264/0 = β)، فرضیه 3 مبنی بر اثرمستقیم فضیلت‌ها بر استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی (01/0 > p ، 207/0- = β)، فرضیه 4 مبنی بر اثر مستقیم استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی بر سلامت روان (01/0 > p ، 421/0 = β) و فرضیه 5 مبنی بر اثر مستقیم خودمراقبتی بر سلامت روان (01/0 > p ، 535/0- = β) تأیید شدند. ضرایب مسیرهای غیرمستقیم در جدول 3 آورده شده‌اند.

جدول 3

نقش میانجی خودمراقبتی و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی در تبیین اثر فضیلت‌ها بر سلامت روان

Table 3

The Mediation Role of Self-Caring and Perception of Psychological Help-Seeking Stigma in Explaining the Effect of Virtues on Mental Health

همچنین، براساس جدول 3، بررسی فرضیه‌های 6 و 7 پژوهش مبنی بر اثر غیرمستقیم فضیلت‌ها بر سلامت روان با نقش میانجی خودمراقبتی و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی با استفاده از فرمول بارون و کنی نشان داد ضریب مسیر غیرمستقیم بین فضیلت‌ها و سلامت روان ازطریق ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی (01/0> p، 087/0 - = β) و ضریب مسیر غیرمستقیم بین فضیلت‌ها و سلامت روان ازطریق خودمراقبتی (01/0>p ، 141/0-= β) منفی و معنادارند؛ بنابراین، فرضیه‌ها تأیید شدند. شایان ذکر است رابطه متغیرها با سلامت روان براساس نحوه نمره‌گذاری پرسشنامه گلدبرگ، به‌صورت معکوس تفسیر می‌شود. شکل 2 مدل ساختاری پژوهش در تبیین اثر فضیلت‌ها، خودمراقبتی و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی بر سلامت روان را در کارشناسان سلامت روان نشان می‌دهد.

شکل2

مدل ساختاری پژوهش

Figure 2

Structural Model of Research

شکل 2 نشان می‌دهد مجموع مجذور همبستگی‌های چندگانه برای متغیر سلامت روان برابر با 52/0 به دست آمده است. این یافته نشان داد ادراک استیگمای کمک‌طلبی، خودمراقبتی و فضیلت‌ها 52 درصد از واریانس سلامت روان را در مشاروان وروانشناسان تبیین می‌کند.

بحث

این پژوهش با هدف مدل‌یابی سلامت روان در مشاوران و روانشناسان براساس فضیلت‌ها و نقش میانجی خودمراقبتی و ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی انجام شده است. نتایج کلی حاکی از آن بود که فضیلت‌ها (خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعالی) علاوه بر اثر مستقیم بر سلامت روان، براساس نقش میانجی خودمراقبتی و استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی بر سلامت روان اثر غیرمستقیم دارند. نخستین یافته اختصاصی پژوهش که اثر مستقیم و مثبت فضیلت‌ها بر سلامت روان در مشاوران و روانشناسان، را نشان داد می‌تواند با پژوهش‌های کاسالی و همکاران (2020) مبنی بر رابطه نیرومندی‌های منش با کاهش آشفتگی روانشناختی در دوران کرونا، کوتو و همکاران (2021) مبنی بر رابطه فضیلت‌ها با خلق بالاتر، آرنات و آلموید (2020) مبنی بر اثر فضیلت‌ها بر عاطفه مثبت در مشاوران و کایا (2023) مبنی بر نقش فضیلت‌ها در کاهش استرس ادراک شده همسو باشد. در تبیین یافته‌های این بخش از پژوهش می‌توان به فضیلت‌های برخاسته از نیرومندی‌های منش به‌عنوان مسیرهای روانشناختی اشاره کرد که علاوه بر آنکه برای پیگیری ارزش‌های اخلاقی مهم‌اند، افکار، احساسات و رفتارهایی را که می‌تواند برای غلبه بر عوامل استرس‌زای زندگی و شغلی، مؤثر باشند، در اختیار افراد قرار می‌دهند (Darewych et al., 2020) ؛ زیرا فضیلت‌هایی مانند تعالی و حرکت در راستای دستیابی به هدف یا معنا در زندگی، انسانیت و عشق به همراهی دیگران، عدالت و رابطه منصفانه با جامعه یا گروه‌ها، میانه‌روی و مدیریت خود و حفظ هماهنگی با دیگران، شجاعت و تمایل برای روبه‌رو شدن با چالش‌ها و خرد و دانش و درک فرد از توانایی‌هایش در تعقیب اهداف (Lavy & Benish-Weisman, 2021) می‌توانند خودِ شخصی را در مشاوران و روانشناسان تقویت کنند؛ حتی با وجود قوی‌بودن خودِ حرفه‌ای، ضعف در خودِ شخصی، موجب تجربه مشکلاتی ازنظر سلامتی در این گروه از افراد می‌شود (Jiang et al., 2021). همچنین، براساس یک تحقیق کیفی، فضیلت‌های خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعالی دارای کارکردهای مشترک لذت، ادراک سلامتی، تفکر مثبت و مشغولیت در زندگی روزمره بوده‌اند (Gander et al., 2021) و در این شرایط، می‌توان بر اثر مثبت فضیلت‌ها بر سلامت روان صحه گذاشت.

یافته دوم پژوهش که حاکی از اثر غیرمستقیم فضیلت‌ها براساس نقش میانجی خودمراقبتی (مثبت) بر سلامت روان در مشاوران و روانشناسان بود، می‌تواند با پژوهش‌های گندر و همکاران (2021) مبنی بر رابطه نیرومندی‌های منش با رفتارهای سلامت‌مدار، بیرک -آماندسن و همکاران (2022) مبنی بر نقش ارزش‌های شخصی روانشناسان در عادت‌های خوب مربوط به سلامت جسمانی و روانی، کالان و همکاران (2021) مبنی بر رابطه خودمراقبتی با سلامت جسمانی و اجتماعی در روانشناسان و بریلون و همکاران (2023) مبنی بر نقش خودمراقبتی در افزایش سازگاری روانشناختی و کاهش اضطراب و افسردگی در مشاوران همسو باشد. در تبیین این بخش از پژوهش می‌توان به نقش فضیلت‌ها به‌عنوان یک سپر دفاعی در مقابل اثرات کمالگرایی منفی و خودانتقادی (Azanedo et al., 2021 ) اشاره کرد که منجر به شکل‌گیری تعادل در توجه به خود و توجه به مراجعان می‌شود (Ko & MinLee, 2021). در این شرایط، مشاوران و روانشناسان به نظارت بیشتری بر پاسخ‌های هیجانی‌شان می‌پردازند، رشد حرفه‌ای خود را ادامه می‌دهند، از شبکه‌های حمایتی بهره می‌برند، حالت‌های ذهنی سالم‌تر وآگاهانه‌تری دربارۀ خود دارند و برقراری تعادل بین کار و زندگی را که همه از نمودهای خودمراقبتی در این افراد هستند، تجربه خواهند کرد.

همچنین، مشاورانی که خودمراقبتی بالایی دارند، حتی بعد از کار با مراجعان دشوار، رشد پس از تروما را تجربه می‌کنند (Litam et al., 2021). گندر و همکاران (2021) نیز در بررسی کیفی خود، کارکردهای تسلط بر خود و موقعیت، خودکارآمدی و درک و معنا را برای فضیلت‌های خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعادل در زندگی روزمره، گزارش کرده‌اند. در این شرایط، به نظر می‌رسد فضیلت‌ها می‌توانند با اثر مثبت بر خودمراقبتی، سلامت روان را در کارشناسان سلامت روان، بهبود بخشند.

آخرین یافته پژوهش نیز نشان داد فضیلت‌ها (خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعالی) به‌واسطۀ کاهش ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی، می‌توانند سلامت روان را در مشاوران و روانشناسان بهبود بخشند. این یافته می‌تواند با پژوهش‌های هوبایکا و همکاران (2021) مبنی بر رابطه ضعف در کدهای ارزشی یا ویژگی‌های شخصیتی مثبت در روانشناسان با عدم دریافت کمک‌طلبی روانشناختی، مک کری (2020) مبنی بر نقش قدرت‌طلبی درمانگران در مقایسه با نیک‌خواهی آنها در ادراک شدیدتر از استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی، ترنر و همکاران (2021) مبنی بر نقش استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی با مشکلات سلامت روان در مشاوران و روانشناسان و ورهایگهن (2021) مبنی بر رابطه فضیلت‌های خرد، شجاعت، انسانیت، عدالت، میانه‌روی و تعادل با پذیرش بیشتر خود همسو باشد. در تبیین یافته‌های این بخش از پژوهش به نقش فضیلت‌ها در پیشگیری از مشکل، قبل از تشدید آن و ارزیابی مجدد در تبیین و تفسیر مشکلات خود اشاره می‌شود (Casali et al., 2020). این مسئله می‌تواند خودافشایی را در کارشناسان سلامت روان بالا ببرد و مانع از شکل‌گیری تصویری منفی از خود و تجربه احساس شرم در آنها شود
 (Turner et al., 2021). براساس پژوهش‌ها نیز گشودگی به تجربه در مشاوران، با نگرش‌های مربوط به استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی، رابطه منفی دارد (Solmi et al., 2020)؛ بنابراین، به نظر می‌رسد فضیلت‌ها با ایجاد هماهنگی بین خودِ واقعی و خودِ آرمانی (Azanedo et al., 2021) در مشاوران و روانشناسان، می‌توانند با کاهش ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی از سوی دیگران و خود، در سلامت روان آنها نقش مثبتی داشته باشند؛ به‌ویژه آنکه استرس‌های «نقش» که مربوط به الزامات و
مقتضیات شغلی کارشناسان سلامت روان‌اند، موجب تأکید افراطی آنها بر هویت حرفه‌ای‌شان می‌شوند
 (Maor & Hemi, 2021). در این شرایط، این گروه از افراد، آنقدر هویت خود را وابسته به جایگاه اجتماعی خود می‌دانند که هرگونه عملکردی مانند کمک‌طلبی، آنها را می‌ترساند و به جای یک اقدام مناسب، تلاش دارند تا با روش‌های غیرمؤثر، برای اثبات خود تلاش کنند. در این میان، فضیلت‌های برخاسته از نیرومندی‌های منش، می‌توانند با کاهش نگرانی و شرم درونی فرد درخصوص درخواست کمک از دیگران، مانند سپری در مقابل این استرس «نقش» عمل ‌کنند.

در یک جمع‌بندی می‌توان گفت فضیلت‌ها به مشاوران و روانشناسان کمک می‌کنند تا فراموش نکنند جلسات مشاوره مکانی برای شکوفاشدن مشاور و مراجع است نه صرفاً جایی برای زنده‌ماندن. در این راستا دستیابی به سلامت روانی در مشاوران و روانشناسان، از مسیر خودمراقبتی و کاهش ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی (از سوی جامعه و یا خود) می‌تواند درنهایت زمینه خودشکوفایی را فراهم کند که دستاوردهای آن، هم برای مشاور و روانشناس است و هم برای مراجع. از محدودیت‌های پژوهش حاضر می‌توان به عدم امکان کنترل متغیرهای مزاحمی مانند داشتن یا نداشتن مراجعان دشوار، نوع رویکرد مورد استفاده و میزان تحصیلات، به علت مقاومت و دشواری نمونه‌گیری در گروه کارشناسان سلامت روان اشاره کرد. در پژوهش‌های آتی می‌توان این موارد را نیز مدنظر قرار داد. این پژوهش در شهر تهران و در جامعه مشاوران و روانشناسان انجام شده است و در تعمیم آن به سایر جوامع حوزه خدمات انسانی با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی، شغلی و یا اقتصادی محدودیت وجود دارد. همچنین، توجه به نقش فضیلت‌ها، خودمراقبتی و کاهش ادراک استیگمای کمک‌طلبی روانشناختی در سلامت روان مشاوران و روانشناسان، می‌تواند آگاهی بیشتری را درخصوص عوامل زمینه‌ساز ارتقای سلامت روانشناختی در این جامعه فراهم کند؛ بنابراین، پژوهش حاضر، در راستای کمک به پژوهش‌های آتی درخصوص تدوین بسته‌های آموزشی – روانی بهبود سلامت روان در مشاوران و روانشناسان، گام کوچکی برداشته است.

[1]. character strengths

[2]. self-caring

[3]. perception of psychological help-seeking stigma

[4]. Character-Strengths Questionnaire

[5]. Self-Care Questionnaire

[6]. Psychological Help-Seeking Stigma Questionnaire

[7]. General Health Questionnaire

[8]. IR.IAU.ARAK.REC.1401.082.

[9] - Mahalanobis distance (MD)