بررسی رابطۀ انواع سرمایۀ خانواده و گرایش به رفتارهای پرخطر (مورد مطالعه: دانش‌آموزان شهر و روستای مقطع متوسطۀ دوم شهرستان الشتر)

مقدمه و بیان مسئله

از دیدگاه متخصصان بهداشت و سلامت روان، رفتارهای پرخطر یکی از مشکلات اساسی سلامت جسمانی و روانی-اجتماعی برای فرد و جامعه است. این رفتارها به رفتارهای مخربی اطلاق می‌شود که به‌صورت ارادی یا بدون در نظر گرفتن پیامد رخ می‌دهند و موجب پیامدهای نامطلوبی برای فرد و جامعه می‌شوند (ملکی‎‍ گلندوز و سرداری، 1399). به این ترتیب اگر رفتارهای افراد را مبتنی بر سود و زیانی در یک طیف در نظر بگیریم که برای فرد و جامعه در بر دارد‌، در یک سر آن رفتارها بهنجار است و با محیط سازگاری دارد و در سر دیگر، طیف رفتارهایی وجود دارد که برای فرد و جامعه مضر است. رفتارهای نوع دوم بیشتر با عنوان رفتار‌های پرخطر شناسایی می‎‍شوند. به عبارت دیگر، رفتارهای پرخطر به آن دسته از رفتارهایی اطلاق می‌شود که سلامت و بهزیستی افراد و جامعه را به خطر می‌اندازند. این رفتارها متشکل از رفتارهایی‌اند که یا سلامتی خود فرد را به خطر می‌اندازند، مثل مصرف الکل، سیگار، مواد مخدر و روابط جنسی غیر ایمن و یا سلامتی دیگر افراد جامعه را با مشکل روبه‌رو می‌کنند، از قبیل دزدی، خشونت، فرار از مدرسه و خانه (قرایی و دیگران، 1401‌: 129).

از طرفی، دورۀ نوجوانی در بر دارندۀ سال‌های بحرانی بلوغ است و تغییرهای جدیدی را برای نوجوانان ایجاد می‌کند؛ رشد جسمی، جنسی و شناختی در این دوران، دستخوش تغییراتی می‎‍شود که اثر شگرفی بر رفتار نوجوان دارد (Steinberg, 2019). همچنین در این دوران، هویت‌یابی و دستیابی به استقلال شکل می‌گیرد، بر این اساس نوجوانان تا زمان دسترسی به هویت مشخص و ثابت، به‌لحاظ روانی چندان باثبات نیستند. در این دوره که مشکلات رفتاری بسیاری در نوجوانان پدیدار می‎‍شود، فشارهای محیطی علاوه بر مشکلات رفتاری و هیجانی، موجب افزایش ناسازگاری و تعارض‌های آنان در حیطه‌های مختلف می‌شود (Klimstra & Van Doeselaar, 2017 به نقل از لواسانی و دیگران، 1401: 162). مجموع این ویژگی‎‍ها، نوجوان را به‌سمت تجربه‌کردن موقعیت‎‍های جدید رهنمون می‌کند و انبوهی از مشکلات آسیب‎‍زای سلامت را برای او به‌همراه می‌آورد که پیامد رفتار پرخطر و مشکل‌آفرین است؛ مثل عادت‌های ناسالم، اختلالات خوردن، رانندگی خطرناک و تصادفات، مصرف تنباکو، الکل و مواد دیگر و خشونت علیه خود و دیگران‌، حتی احتمال شیوع رفتارهایی مانند خودکشی و دیگر رفتارهای خودآسیب‌رسان (مقدمی و جهانگیری، 1401: 160).

به این ترتیب با کمی تعمق در ویژگی‎‍هایی مثل کنجکاوی، فعالیت زیاد، خلاقیت و احیاناً ماجراجویی در نوجوانان و جوانان، پیش‎‍بینی می‌شود که این گروه، بیشتر مرتکب رفتارهای پرخطر می‎‍شوند. محققان بر این عقیده‎‍اند که عمده‎‍ترین علل مرگ و میر در میان جوانان، ناشی از رفتارهای آسیب‎‍زای آنهاست. پژوهش‌ها همچنین نشان دادند بخش عمده‎‍ای از رفتارهای پرخطر، ازجمله مصرف سیگار، الکل، مواد مخدر و رفتارهای جنسی ناایمن در سنین قبل از 18 سالگی شروع می‎‍شود(Bergman & Scott, 2001:189) . در این زمینه معاون وقت پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور، براساس نتایج آخرین شیوع‌شناسی اعتیاد اعلام می‌کند: از بین جمعیت 15 تا 64 سالۀ کشور، چهار میلیون و چهارصد هزار نفر، یک‌بار تجربۀ مصرف مواد مخدر را داشته‌اند و از بین آنها دو میلیون و هشت‌صد و هشت هزار نفر مصرف‌کنندۀ مستمرند (عاطفی‌فر و دیگران، 1401: 187). همچنین در بررسـی میزان شیوع و پیش‎‍بینی‎‍کننده‎‍های مشترک مصرف مواد و پرخاشگری و بـزه در نوجوانـان گزارش‌شده، رفتار پرخاشگری، بزه، مصرف مـواد و مـاری‌جوانـا، نوشـیدن الکـل و سـیگار‌کشیدن و درگیری در رفتارهای جنسی، بیشترین فراوانی را دارد(Mack , 2005) .

براساس نظر پرز و همکاران[1] (2008) تحت تأثیر چنین تغییراتی، نوجوانان در این سنین بیشتر با والدین خود چالش‌ها و ناسازگاری‌هایی خواهند داشت و از طرفی دل‌مشغولی‌های آنان با همسالان خود به‌طور درخور توجهی افزایش می‌یابد؛ به‌طوری که بسیاری از پژوهش‌ها نشان داده‌اند که میزان سازگاری‌ها و ناسازگاری‌های نوجوانان در این سنین، تحت تأثیر خانواده شکل می‎‍گیرد، یعنی نوع تعاملاتی که نوجوانان در خانواده با والدین خود دارند، نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت روانی و رفتاری آنان دارد (هاشمی و دیگران، 1402). بر این اساس، خانواده به‌عنوان عاملی محافظت‌کننده، گرایش نوجوانان به‌سمت رفتار پرخطر را کاهش می‌دهد. انسجام خانواده^[2] و تعاملات مثبت اعضای آن، باعث حمایت افراد خانواده از یکدیگر می‌شود. خانواده‌های منسجم، در موقعیت‌هایی که با مشکل یا تعارضی^[3] مواجه می‌شوند، با مشارکت اعضای خانواده به شیوه‌های منطقی، آن را مرتفع می‌کنند. در خانواده‌های موفق، پیوند و تعهد عاطفی، گرمی و تعاملات مثبت، این احساس را در فرزندان ایجاد می‌کند که از طرف خانوادۀ خود پذیرفته شده و تحت حمایت آنان‌اند. در چنین خانواده‌هایی، حمایت و نظارت والدین^[4] بر فرزندان خود بیشتر است. انسجام خانواده، افزایش سازگاری، کاهش پرخاشگری^[5]، بهبود مهارت‌های اجتماعی^[6]، کاهش اختلالات برون‌سازی^[7] و رفتارهای پرخطر را به‌دنبال دارد. همچنین آشفتگی در ساختار خانواده، به‌ویژه در اثر طلاق، موجب افزایش بروز رفتارهای پرخطر فرزندان می‌شود (عنبری و دیگران، 1401: 2). به این ترتیب خانواده با داشتن سرمایه‎‍های اجتماعی[8]، فرهنگی[9]، نمادین[10] و اقتصادی[11] خود، به شکل‌گیری نگرش و اعمال نوجوان و در اصل به کنترل رفتارهای پرخطر آنان منجر می‎‍شود (افشاری و همکاران،2:1396).

بنابراین، با توجه به اینکه رفتارهای پرخطر همواره در حال افزایش‌اند و عمدتاً دو زیرگروه جمعیتی نوجوانان و جوانان در معرض این رفتارها قرار می‎گیرند (پرتوی، 1400) و همچنین نظر به اینکه ساختار سنی جمعیت در ایران هنوز جوان است (براساس آمارهای سرشماری 1395، بالغ بر 20 میلیون نفر از جمعیت ایران را نوجوانان 29-14 ساله تشکیل داده‎اند که تقریباً معادل 1/25درصد جمعیت کل کشور است)، رابطۀ رفتارهای پرخطر با کیفیت نامناسب زندگی، پیامدهای ناگوار و پرهزینه‎ای را برای نوجوانان و جوانان در بر دارد. چنین رفتارهایی امید به زندگی را در بدو تولد، پنجرۀ جمعیتی و سواد ناشی از آن و در‌نتیجه فرایند توسعۀ پایدار را در ایران به خطر می‌اندازد (پرتوی، 1400).

دلیل انتخاب شهر الشتر برای این مطالعه، این است که در سال‌های اخیر، در ابعاد اداری-خدماتی، صنعتی، دانشگاهی، توریستی، مهاجرت روستاییان به شهر، افزایش جمعیتی و جوانی آن، با چالش‎‍ها و مسائل اجتماعی-اقتصادی جدیدی مواجه شده است که متأسفانه با وجود جوانی جمعیت این منطقه در حوزۀ مسائل اجتماعی قشر جوان و نوجوان آن، توجه خاصی به آن نشده و حتی پژوهشی با موضوع اتخاذ‌شده، در آن انجام نشده است؛ بنابراین بر این اساس، لازم شد تا آسیب‌های اجتماعی حوزۀ نوجوانان با موضوعیت بررسی سرمایه‌های (اجتماعی، اقتصادی، نمادین و فرهنگی) خانواده بر رفتارهای پرخطر (خود‌آسیب‌زا و دگرآسیب‌زا) دانش‎‍آموزان دختر و پسر مقطع متوسطۀ شهر و روستاهای الشتر بررسی و تحلیل شود، تا با شناسایی و ارائۀ راهکارها، در جهت بهبود مسائل اجتماعی نوجوانان این شهر کمک کند. انتظار است پژوهش‌های اجتماعی دیگری نیز با همکاری و تکمیل اطلاعات یکدیگر، تلاش خود را برای کنترل و مدیریت رفتارهای نوجوانان این مرز و بوم و استفادۀ بهینه از این نعمات خداوندی انجام دهند.

 

پیشینۀ تجربی

پرتوی (1400) در مقاله‌ای با عنوان «بروز رفتارهای پرخطر با تأکید بر کیفیت زندگی در میان نوجوانان و جوانان»، با روش توصیفی-تحلیلی، در تحلیل چند متغیرۀ نتایج نشان داد که عامل کیفیت زندگی، رابطۀ معناداری با متغیرهای زمینه‎ای جنس و ترتیبات زندگی خانوادگی دارد و سطح تحصیلات پدر و مادر نیز تأثیر معناداری بر بروز رفتار پرخطر دارد. در این میان، سطح تحصیلات پدر و کیفیت زندگی، به ترتیب بیشترین سهم را در توضیح تغییرات بروز رفتار پرخطر دارند. به‌علاوه، کیفیت زنگی رابطۀ معکوسی با رفتار پرخطر دارد.

قیصری و همکاران (1400) در مطالعۀ کیفی با عنوان «عوامل زمینه‎ساز خانوادگی و آموزشگاهی رفتار پرخطر مصرف مواد در دانش‎آموزان»، از نوع روش زمینه‎ای استراوس و کوربین[12] (1998) استفاده کردند. جامعۀ آماری آنها 18 نفر از دانش‎آموزان دختر و پسر مقطع متوسطۀ اول و دوم شهر بیرجند بود. در این پژوهش، از روش نمونه‎گیری هدفمند (نمونه‎گیری نظری) استفاده و در تجزیه و تحلیل در مرحلۀ کدگذاری باز، 101 کد، در کدگذاری محوری 123 زیرمقوله و در‌نهایت در مرحلۀ کدگذاری انتخابی، 5 مقوله شناسایی شد. به‌طور کلی، مجموعه عوامل زمینه‎ساز خانوادگی و آموزشگاهی، سهم چشمگیری در بروز و تداوم رفتار پرخطر مصرف مواد در دانش‎آموزان دارند.

احمدی و همکاران (1399) در مقاله «بررسی تأثیر عملکرد خانواده بر بروز بزهکاری در نوجوانان کانون اصلاح و تربیت شهر تهران» است که با روش توصیفی-همبستگی انجام شد. جامعۀ آماری این پژوهش، نوجوانانی‌اند که حداقل برای دومین بار به کانون اصلاح و تربیت ارجاع و به‌عنوان نمونه‌ی بزهکار ارزیابی شده‌اند. یافته‎های پژوهش نشان داد عملکرد خانواده در سطح 99درصد اطمینان، 56درصد از واریانس بزهکاری را تبیین می‎کند و ‌همراهی‌نکردن عاطفی با بتای 12، ناتوانی در حل مشکل با بتای 05/9، کنترل‌نکردن رفتار با بتای 7/7، فقدان آمیزش عاطفی با بتای 8/6، فقدان ارتباط با بتای 6/3 و ایفانکردن صحیح نقش‎ها با بتای 8/2 بر بزهکاری تأثیر دارند.

البرزی و دیگران (1398) پژوهشی را با عنوان «مطالعۀ رفتارهای پرخطر جنسی و عوامل اجتماعی و فرهنگی مرتبط با آن در میان جوانان شهر شیراز»، با مؤلفه‌هایی از‌جمله سرمایۀ اجتماعی، سرمایۀ فرهنگی مرتبط با سلامت و سلامت معنوی در بین 600نفر از جوانان 29-18 سالۀ شهر شیراز انجام دادند که نتایج نشان می‎‍دهد میان سن، وضعیت تحصیلی، سرمایۀ فرهنگی مرتبط با سلامت، سرمایۀ اجتماعی در تمامی ابعاد و سلامت معنوی با رفتارهای پرخطر جنسی، رابطۀ آماری معکوس و معناداری وجود دارد.

عرب‌نژاد و همکاران (1397) مقاله‌ای را با عنوان «نقش انسجام خانواده و خودارزشمندی در پیش‎بینی گرایش به رفتارهای پرخطر در دانش‎آموزان مقطع متوسطۀ اول»، با روش توصیفی-همبستگی و با جامعۀ آماری کلیۀ دانش‎آموزان مشغول به تحصیل در دورۀ متوسطه اول مدارس دولتی شهرستان بجنورد انجام داده‌اند. نتایج آنها نشان داد انسجام خانواده و خودارزشمندی با تمام زیرمقیاس‎های گرایش به رفتار پرخطر، همبستگی منفی معنادار دارند. همچنین با توجه به مدل رگرسیون، انسجام خانواده و احساس خودارزشمندی به‌طرز معناداری، گرایش نوجوانان به رفتار پرخطر را پیش‎بینی کرد. انسجام خانواده یک منبع مؤثر بیرونی و احساس خودارزشمندی یک منبع مؤثر درونی در برابر گرایش نوجوانان به‌سمت رفتارهای پرخطر است که به‌صورت سپر محافظتی عمل می‎کنند.

نیازی و همکارانش (1397) در تحقیقی با عنوان «مطالعۀ جامعه‌شناختی نقش مداخله‌گرایانۀ سرمایه‌های فرهنگی و نمادین در تأثیر‌گذاری سرمایۀ اقتصادی در بروز رفتارهای پرخطر در بین جوانان شهر تبریز»، نشان دادند که بین مؤلفه‌های سرمایۀ فرهنگی (تجسم‌یافته و عینیت‌یافته) سرمایۀ نمادین و سرمایۀ اقتصادی با بروز رفتارهای پرخطر، رابطۀ منفی و معکوس وجود دارد.

نتایج تحقیق پفیفر و همکاران^[13] (2017) با عنوان «درک انعطاف‌پذیری نوجوانان زن نسبت‌به حاملگی در تانزانیا» حاکی از آن است که رابطۀ منفی و معناداری بین سرمایۀ اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نمادین با رابطۀ جنسی ناایمن وجود دارد که به بارداری نوجوانان منجر می‌شود.

تحقیق لوچ و همکاران^[14] (2015) با عنوان «رابطۀ بین شاخص‎‍های سرمایۀ اجتماعی و سبک زندگی در بزرگ‌سالان برزیل» نشان داد همبستگی معنادار و معکوسی بین شاخص‎‍های سرمایۀ اجتماعی با رفتارهای مخاطره‌آمیز (فعالیت فیزیکی، ناکافی، ناسالم، مصرف سیگار، مصرف الکل) وجود دارد.

گانیه و همکاران^[15] (2015) در پژوهشی با عنوان «سرمایۀ فرهنگی و سیگار‌کشیدن در بزرگ‌سالان جوان: به‌کارگیری شاخص‎‍های جدید برای کشف نابرابری‎‍های اجتماعی در رفتار سلامت»، نشان دادند که اقدامات سرمایۀ فرهنگی (تجسم‌یافته، نهادینه‌شده، عینیت‌یافته) که باعث پیشرفت تحصیلی می‌شود، با سبک زندگی پرخطر رابطۀ معکوس دارد و بخشی از تغییرات آن را در مدل‌های پیش‌بینی تبیین می‌کند.

پینکستون و لیونس^[16] (2014) در پژوهشی با عنوان «تأثیر سرمایۀ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی در درک نابرابری‎‍های بهداشتی-کاربردی دیدگاه بوردیو در تحقیق بر روی ادراکات سلامت جسمانی و روانی» نشان دادند بین سرمایۀ اجتماعی (انسجام اجتماعی و حمایت اجتماعی) و ادراکات سلامت جسمانی و روانی (مصرف سیگار، الکل، مواد مخدر، رفتار جنسی، فعالیت ورزشی و اختلالات روانی) همبستگی منفی وجود دارد. این نتایج، ارزش رویکرد مبتنی بر دیدگاه بوردیو[17] (1389) را تأیید می‌کند.

وجه تفاوت تحقیق حاضر با پیشینۀ تحقیق این است که اولاً این پژوهش در شهرستان الشتر با توجه به شرایط مطرح‌شده در بیان مسئله، انتخاب شده است و ثانیاً تحقیقات انجام‌شده در رابطه با پژوهش حاضر، نشان می‎‍دهند هریک از پژوهش‌ها در بررسی عوامل رفتار پرخطر یا بزه‌کاری، به ابعاد دیگر نقش خانواده و یا یک بعد از ابعاد سرمایۀ خانواده و تأثیر آن بر رفتار پرخطر توجه کرده‌اند؛ اما پژوهش حاضر تمام ابعاد سرمایۀ خانواده اعم از سرمایۀ اجتماعی، فرهنگی، نمادین و اقتصادی و رابطۀ آن را با رفتارهای پرخطر دانش‌آموزان (دختر و پسر)- (شهر و روستا) مطالعه می‌کند.

 

تعریف مفاهیم

رفتارهای پرخطر (مخاطره‌آمیز)

آرنت[18] (1995)، آن دسته از رفتارهایی را پرخطر می‌داند که پیامد‌های شخصی و اجتماعی دارد. به عقیدۀ او، افراد کنترل چندانی بر پیامدهای احتمالی ندارند. آرنت معتقد است که مخاطره‌آمیزی بیش از هر چیزی، تحت تأثیر محدودیت‎‍هایی قرار دارد که خانواده، جامعه، مدرسه و فرهنگ برای آن قائل می‌شوند. با کمی تعمق در ویژگی‎‍های نوجوانان و جوانان، یعنی کنجکاوی، فعالیت زیاد، خلاقیت و احیاناً ماجراجویی، پیش‎‍بینی می‌شود که این گروه بیشتر مرتکب رفتارهای پرخطر می‎‍شوند (بوستانی، 1390 :2). به‌طور کلی رفتارهای پرخطر به دو گروه تقسیم می‎شوند: گروه اول شامل رفتارهایی‌اند که بروز آنها سلامت خود فرد را تهدید می‎‍کند و گروه دوم، سلامت، تندرستی و آرامش دیگر افراد جامعه را تهدید می‎‍کنند؛ ازجمله رفتارهای پرخطری که برای دیگران تهدیدکننده است، به رفتارهای ضداجتماعی مثل دزدی، پرخاشگری‌، گریز از مدرسه، فرار از خانه و رانندگی خطرناک و رفتارهای پرخطر خطرزا برای خود فرد، به مصرف الکل و سیگار، تغذیۀ ناسالم و رفتارهای جنسی ناایمن اشاره می‌شود. نوجوانان به‌عنوان مهم‎‍ترین گروه‌های در معرض خطر، همواره درخور توجه جدی محققان و مسئولان بوده‎‍اند. اهمیت این موضوع از اینجاست که این دوره، مقطعی از رشد است که در آن رفتارهای گوناگونی، سلامت فرد را به خطر می‌اندازد(Peres et al., 2008:180) .

 

سرمایه‌های خانواده (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین)

در سال‌های نوجوانی، زمینۀ شکل‌گیری شخصیت و پویای ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی افراد فراهم می‌شود. در این دورۀ مهم، رشد افراد، لایه‌های بنیادین و فرعی شکل‌گیری هویت، شامل عقاید، ارزش‌ها، باورها، هنجارها و نمادها در زیست جهان محیط زندگی، خانواده، مدرسه و دیگر نهادها و عوامل جامعه‌پذیری تکوین می‌یابد و در مراحل بعدی زندگی، مبنای عمل افراد قرار می‌گیرد (جعفری، 1389: 5).

یکی از مؤلفه‌های مهم در شکل‌گیری رفتارهای پرخطر، کارکرد خانواده^[19] است. خانواده به‌عنوان عاملی محافظت‌کننده، گرایش نوجوانان به‌سمت رفتار پرخطر را کاهش می‌‌دهد. انسجام خانواده^[20] و تعاملات مثبت اعضای آن، باعث حمایت افراد خانواده از یکدیگر می‌شود. خانواده‌های منسجم، در موقعیت‌هایی که با مشکل یا تعارضی^[21] مواجه می‌شوند، با مشارکت اعضای خانواده به شیوه‌های منطقی آن را مرتفع می‌کنند. در خانواده‌های موفق، پیوند و تعهد عاطفی، گرمی و تعاملات مثبت، این احساس را در فرزندان ایجاد می‌کند که مورد پذیرش و حمایت والدین خود قرار دارند. در چنین خانواده‌هایی، حمایت و نظارت والدین^[22] بر فرزندان خود بیشتر است. انسجام خانواده افزایش سازگاری، کاهش پرخاشگری^[23]، بهبود مهارت‌های اجتماعی^[24]، کاهش اختلالات برون‌سازی^[25] و رفتارهای پرخطر را به‌دنبال دارد. آشفتگی در ساختار خانواده، به‌ویژه در اثر طلاق، موجب افزایش بروز رفتارهای پرخطر فرزندان می‌شود. نظارت خانواده بر رفتار نوجوان، عامل تأثیرگذاری در پیشگیری از رفتارهای پرخطری نظیر مصرف مشروبات الکلی، مواد مخدر، استفاده از قرص‌های روان‌گردان و رفتار جنسی ناایمن است (عنبری و دیگران، 1401: 2).

به عقیدۀ بوردیو (1389) در هر میدانی، میان بازیگران یا گروه‌های اجتماعی، چهار نوع سرمایه رد و بدل می‌شود که عبارت‌اند از:

الف) سرمایۀ اقتصادی، یعنی ثروت و پولی که هر کنشگر اجتماعی در دست دارد و شامل درآمدها و بقیۀ انواع منابع مالی است که در قالب مالکیت جلوۀ نهادی پیدا می‌کند؛

ب) سرمایۀ اجتماعی، یعنی شبکه‌ای از روابط فردی و گروهی که هر فردی در اختیار دارد و شامل همۀ منابع واقعی و بالقوه‌ای است که در اثر عضویت در شبکۀ اجتماعی کنشگران یا سازمان‌ها به دست می‌آید؛

ج) سرمایۀ فرهنگی، یعنی قدرت شناخت و قابلیت استفاده از کالاهای فرهنگی در هر فرد که در بر گیرندۀ تمایلات پایدار فرد است و در خلال اجتماعی‌شدن در فرد انباشته می‌شود؛

د) سرمایۀ نمادین، یعنی مجموعه ابزارهای نمادین، حیثیت، احترام و قابلیت‌های فردی در رفتارهایی که فرد در اختیار دارد و به معنای توانایی مشروعیت‌دادن، تعریف‌کردن و ارزش‌گذاردن است. در دسته‌بندی دیگری براساس اندیشۀ بوردیو (1389)، سرمایه در چهار بعد سرمایۀ اقتصادی یا مادی، انسانی، فرهنگی و اجتماعی تقسیم شده است (سلیمان‌نژاد، 1401: 114).

یکی از ابعاد مهم سرمایه در اندیشۀ بوردیو (1389)، سرمایۀ فرهنگی است که آن را آشنایی با فرهنگ مشروع در یک جامعه تعریف کرده است (Gusman et al., 2019). ابعاد سرمایۀ فرهنگی از دیدگاه او در سه بخش تجسم‌یافته، عینیت‌یافته و نهادینه‌شده قرار داده شده است:

الف) سرمایۀ تجسمه‌یافته یا متجسد: این شاخه از سرمایۀ فرهنگی که به نهادینه‌سازی تمایلات و خواسته‌ها در افراد یک جامعه ارتباط دارد، بر مجموعه قابلیت‌ها و مهارت‌های فرد دلالت می‌کند و از سوی قشر تأثیرگذار جامعه به‌عنوان فرهنگ برتر تعبیر می‌شود (سلیمان‌نژاد، 1401‌:114)؛

ب) سرمایۀ فرهنگی عینیت‌یافته: بیشتر در اشیا و کالاهای فرهنگی و هر آنچه از دایرۀ ذهنیات به واقعیت و عینیات راه یابد، در این حوزه جای می‌گیرد (بوردیو، 1389: 143). سرمایۀ عینیت‌یافته در حقیقت تجلیات و آثار سرمایۀ متجسد است، یعنی باید امکانات لازم همراه با افراد واجد شرایطی شکل بگیرد که لازم و ملزومم یکدیگرند تا از آن طریق، سرمایۀ فرهنگی عینیت‌یافته ظاهر شود (سلیمان‌نژاد، 1401‌: 114)؛

ج) سرمایۀ فرهنگی نهادینه‌شده: به امتیازات یا سرمایه‌های حاکی از عناوین کمیاب، دستاوردها، توانایی‌ها، مهارت‌های تحصیلی و غیر تحصیلی، که به‌صورت مدرک به فرد ارائه می‌شود و به‌لحاظ قانونی به دارندۀ آن ارزش و پایگاه اجتماعی می‌دهد، سرمایۀ فرهنگی نهادینه‌شده اطلاق می‌شود. سرمایۀ فرهنگی نهادینه‌شده به مدد قانون و مقررات نهادینه‌شده حاصل می‌شود و به کمک ضوابط اجتماعی و به دست آوردن عنوان‌هایی مانند مدارک تحصیلی، ورزشی، هنری و تصدیق حرفه‌ای کار، برای افراد دارندۀ آن کسب موقعیت می‌کند (سلیمان‌نژاد، 1401‌: 114). سرمایۀ فرهنگی نهادینه‌شده در حقیقت نوعی رسمیت‌بخشیدن نهادی به سرمایۀ فرهنگی و عینی‌کردن سرمایۀ فرهنگی تجسم‌یافته است.

 

سرمایۀ خانواده (اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نمادین)

از‌نظر بوردیو (1389)، توضیح ساختار و کارکرد جهان اجتماعی ممکن نیست، مگر اینکه سرمایه در تمام شکل‎‍هایش در ‎‍نظر گرفته شود. او معتقد است عواملی همچون حجم، ترکیب و مسیر در سرمایه تأثیر اساسی دارند. حجم مربوط به میزان سرمایه و ترکیب مربوط به فراوانی نسبی سرمایه است. همچنین هر فردی در زندگی اجتماعی مسیری را طی می‌کند که آن مسیر او را از یک نقطه به نقطۀ دیگر حرکت می‌دهد (صالحی امیری و سپهرنیا،39:1394). بوردیو (1389) نخستین کسی است که اشکال سرمایه را مطرح کرد و سرمایه را به سه شکل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تعلیم داد و در این فرایند، به نوع چهارمی از سرمایه، یعنی سرمایۀ نمادین دست یافت که می‎‍توان آن را از دل سرمایۀ فرهنگی برآورد (فیلد، ۲۲:1392). در ادامه به انواع سرمایۀ خانواده به تفکیک اشاره می‎‍شود.

 

سرمایۀ اجتماعی

در کلی‎‍ترین سطح سرمایۀ اجتماعی، موضوعاتی اعم از شدت و کیفیت روابط و تعاملات بین افراد، گروه‎‍ها، احساس تعهد و اعتماد دوجانبه نسبت‌به هنجارها و ارزش‎‍های مشترک وجود دارد (نعمت‌اللهی و دیگران، 1392: 179). کلمن[26]، جامعه‌شناس، در دهۀ ۱۹۸۰ در معنای وسیع‎‍تری از این اصطلاح استفاده کرد. سرمایۀ اجتماعی، سرمایه‎‍گذاری و استفادۀ ابزاری از منافع ذاتی شبکه‌های اجتماعی است (Haynie, 2001:8). از‌نظر او سرمایۀ اجتماعی به‎‍عنوان یک کالای عمومی در نظر گرفته می‎‍شود که در کارکردش بدون خطر است و دسته‎‍ایی از هنجارها و ضمانت‎‍ها را فراهم می‎‍آورد که افراد را قادر به همکاری برای منفعت متقابل می‎‍کند و کم‌خطر یا بدون خطر است (فیلد،۴۹:1392). به این ‎‍ترتیب سرمایۀ اجتماعی برای بوردیو نیز موقعیت در روابط و گروه‎‍ها و شبکه‎‍های اجتماعی است که دسترسی به فرصت‎‍ها، اطلاعات منابع مادی و موفقیت اجتماعی را برای افراد افزایش می‎‍دهد. سرمایة اجتماعی، رابطة مکرر بین افراد است. این روابط غالباً درون شبکه‎‍ها سامان می‎‍یابند و نتیجة روابط اجتماعی‌اند (رحیمی و آقابابایی، 1392: 203).

 

سرمایۀ فرهنگی

سرمایۀ فرهنگی بخشی از یک چارچوب تحلیل و بازتولید قدرت و امتیاز طبقاتی است که در فرایند تأثیر فرهنگ در نابرابری‎‍های اجتماعی مطرح شده است. سرمایۀ فرهنگی از‌نظر بوردیو (1389)، به مجموعه‌ای از توانمندی‎‍ها و عادت‎‍ها و طبع‎‍های فرهنگی از‌جمله زبان سلیقه یا ذوق و سبک زندگی دلالت دارد (Taylor, 2007:199). او سرمایۀ فرهنگی را شامل کاربرد زبان، عادت‎‍واره‎‍ها، جهت‎‍گیری‌ها و تمایلات می‎‍داند که وجوه پیچیده و ظریفی در نحوۀ رابطۀ فرد و زبان دارد. از‌نظر او سرمایۀ فرهنگی به‎‍مثابۀ دانشی است که افراد را قادر به تفسیر کدهای فرهنگی گوناگون می‎‍کند (جنکینز، 178:1385). بوردیو (1389) بین سه شکل سرمایۀ فرهنگی، بدنی یا تجسم‎‍یافته، عینیت‎‍یافته و نهادینه‎‍شده تمایز قائل است. در این شکل او بیان می‎‍کند که انباشت سرمایۀ فرهنگی نیازمند القا و خود مستلزم صرف زمان بسیار و کار فردی عامل است. همچنین از این نوع سرمایه به‌عنوان سرمایۀ فرهنگی متجسد یاد می‎‍کند (شامپاین،31:1393).

دومین نوع از سرمایۀ فرهنگی، شکل عینیت‎‍یافته است. در این شکل، سرمایۀ فرهنگی به شکل دارایی فرهنگی و عینیت‎‍یافته مطرح می‎‍شود و به‌صورت اشیای مادی و رسانه‎‍هایی چون نوشته‎‍ها و نقاشی‎‍ها، بناهای تاریخی، ابزارها و.. عینیت پیدا می‎‍کند که در حالت مادیت‎‍یافتۀ خود انتقال‌دادنی‎‍اند (نبوی و مختاری ‎‍هشی، 215:1397). در‌نهایت سومین نوع سرمایۀ فرهنگی از‌نظر بوردیو (1389)، شکل نهادینه‌شده است. برای مطالعۀ این نوع سرمایۀ فرهنگی می‎‍توان هر نوع مدرک تحصیلی، فنی، حرفه‎‍ایی، فرهنگی و هنری را بررسی کرد که از مراکز و انجمن‎‍های رسمی نهادی‌شده، اخذ شده است (صالحی ‎‍امیری و سپهرنیا،62:1394). به این‎‍ ترتیب سرمایۀ فرهنگی عینیت‎‍یافته به شکل مدارک و مدارج آموزشی، یک راه برای خنثی‌کردن یکسانی حد و مرز سرمایۀ فرهنگی بدنی‌شدۀ فرد است، این عینیت‎‍یابی باعث تفاوت میان سرمایۀ خودآموخته و اظهارشده در مدارج آموزشی و امتیازات تضمین‌شده است. همچنین احراز مدارک تحصیلی، به حساب خودارزشی متعارف دائمی و ضمانت‌شده می‎‍دهد. این نوع سرمایۀ فرهنگی در قبال حامل خود از استقلال نسبی برخوردار است (نبوی و مختاری‎‍ هشی، ۲۱۵: ۱۳۹۷).

 

سرمایۀ اقتصادی

سرمایۀ اقتصادی، یکی دیگر از سرمایه‎‍های خانواده و مؤثر بر افراد است. سرمایۀ اقتصادی ثروت و پولی است که هر کنشگر اجتماعی در دست دارد و شامل تمام امکانات مادی، درآمدها و انواع منابع مالی است که در قالب مالکیت، جلوۀ نهادی پیدا می‌کند و از مجموعه درآمدهای اقتصادی تشکیل می‌شود (بون ویتز،67:1391). به این ترتیب سرمایۀ اقتصادی بیشتر امتیاز دارد؛ زیرا به‎‍سادگی اندازه‌گیری می‌شود. سرمایۀ اقتصادی با تسهیل خرید و خدمات با کالاهای مادی به تجملات سرمایۀ مادی کمک می‎‍کند و شامل اشکال پول یا ثروت است که افزایش ظرفیت بالقوه و دستیابی به آن وجود دارد و بیشتر دارای امتیاز است؛ زیرا به‎‍سادگی انداز‌ه‌گیری می‌شود و به تسهیل خرید و خدمات با کالاهای مادی به تجملات سرمایۀ مادی کمک می‎‍کند. بوردیو (1389) دیگر سرمایه‎‍ها را در رابطۀ تنگاتنگ با سرمایۀ اقتصادی تعریف می‎‍کند (صالحی ‎‍امیری و سپهرنیا،42:1394).

 

سرمایۀ نمادین

سرمایۀ نمادین اعتباری است که دیگران به‎‍واسطۀ به رسمیت شناختن یک داشتۀ ارزشمند در فرد، برایش قائل می‎‍شوند. این نوع سرمایه یعنی دیده‎‍شدن و داشته‎‍های ممیزه خود را تا سرحد امکان مثبت شناساندن. سرمایۀ نمادین، اساسی انسانی دارد و به انسان و قوای شناختی او وابسته است. این سرمایه ماهیت اجتماعی دارد و بنا بر باورهای مردم، فارغ از صواب یا ناصواب‌بودن آن سرمایه به ‎‍شمار می‎‍آید (Webb et al., 2012: 152). این نوع سرمایه با مجموعه‎‍ایی از مناسک (مانند، برچسب و تشریفات) مطابقت دارد و با افتخار و بازشناسی مرتبط است؛ بنابراین اگر در میدان خاص، یک کنشگر موفق بتواند به دیگران تصویر متقاعدکننده‎‍ای از سرمایه‎‍ای ارائه دهد که مدعی در اختیار داشتن آن است‌، از این داشته‌ها، به منابع عینی دست می‌یابد (بون ویتز ،119:1391). به این ترتیب سرمایۀ نمادین حاصل بازاندیشی مشروعیت موضع کسی است که آن را در اختیار دارد، پس تسلط آن فرد بر دیگران، به‌دلیل همین مالکیت محرز می‎شود؛ بنابراین این نوع سرمایه، به نگاه دیگران بستگی دارد (صالحی امیری و سپهرنیا،59:1394).

 

چارچوب نظری

سرمایه نیرویی مندرج در عینیت چیزهاست که ممکن است به هر حالت و شکلی درآید. ساختار توزیع انواع اصلی و فرعی متفاوت سرمایه در هر لحظه از زمان، در‌واقع ساختار ذاتی جهان اجتماعی را نشان می‌دهد و احتمال موفقیت اعمال و رویه‎‍ها را تعیین می‎‍کند (بوردیو،134:1384). به این ترتیب سرمایۀ اجتماعی خانواده از‌طریق کنترل و نظارت خارجی کنش‎‍های فرزندان ازطریق والدین و مهم‌تر از آن با اجتماعی‌کردن آنان (نظارت درونی) بر فرزندان و رفتارهای آنان تأثیرگذار است که خود مهم‌ترین نتیجۀ سرمایه‌گذاری خانواده است. بر این اساس با توجه به دیدگاه‎‍های پانتام و کلمن[27]، این‎‍گونه استنباط می‎‍شود که شاخص‎‍های سرمایۀ اجتماعی به کارکرد بهتر نهادها و بهبود روند عملکرد آموزشی بهتر دانش‎‍آموزان در سطح سلامت و بروز رفتارهای انحرافی یا به‎‍عبارتی، کاهش رفتار پرخطر منجر شود. پانتام به اهمیت پیوندهای اجتماعی در ارتباط با رفتارهایی از قبیل سیگارکشیدن و مصرف مشروبات الکی اشاره می‎‍کند (Find, 2010). کلمن (1999) نیز به سه مکانیسمی اشاره می‎‍کند که از‌طریق آن خانواده‎‍ها، سرمایۀ اجتماعی را منتقل می‎‍کنند. از‌نظر وینخست^[28] (1995) خانواده‎‍ها از‌طریق زمان و تلاشی که برای فرزندانشان سرمایه‎‍گذاری می‎‍شود (مانند صحبت‌کردن و گذران اوقات فراغت با آنها) بر آنان مؤثرند. در خانواده‎‍های دارای سرمایۀ اجتماعی بالا، هدف نهایی از سرمایه‎‍گذاری زمان و انگیزش برای کودکان، تربیت افرادی است که از‌لحاظ اجتماعی و روان‎‍شناسی، سازگار و از‌لحاظ رفتاری، رفتارهای درخور و مناسب داشته باشند (Parcel & Mikaela, 2004). دوم اینکه خانواده‎‍ها از‌طریق پیوندهای مؤثر بر فرزندان، تأثیر چشمگیری دارند. به این ‎‍ترتیب خانواده‎‍ها برای رسیدن به هدف پرورش افرادی سازگار و بهنجار، از مکانیسم ایجاد و حفظ وابستگی‎‍های عاطفی پایدار استفاده می‎‍کنند و علاوه بر جامعه‎‍پذیری فرزندان، مانع تأثیرات منفی وقایع و محیط‎‍های پرتنش و کاهش تأثیر منابع فشارزا می‎‍شوند (Parcel & Mikaela, 2004:162). در‌نهایت سومین مکانیسم مدنظر کلمن عبارت است از اینکه خانواده برای جوانان از‌طریق رهنمون‎‍های روشن دربارۀ رفتارهای پذیرفتنی و نپذیرفتنی، منع‎‍های اخلاقی در مقابل رفتار زیان‎‍آور ایجاد می‎‍کند. به این ترتیب در فرآیند درونی‎‍کردن ارزش‎‍ها و هنجارها، والدین متخلف قادر نیستند الگوهای نقش مناسبی برای فرزندان خود باشند؛ زیرا انحراف در‌نتیجۀ تماس با الگوهای رفتار کجروانه و یادگیری از آنان رخ می‎‍دهد.‌ علاوه بر سرمایۀ اجتماعی خانواده، سرمایۀ فرهنگی از‌جمله شکل تجسم‌یافتۀ آن، پیوند تنگاتنگی با رفتارهای پرخطر افراد دارد؛ به این دلیل که افراد با مشاهده، مطالعه و تعمق در محصولات فرهنگی مانند تصاویر کتاب‎‍ها، نقاشی‎‍ها، مستندها و فیلم‎‍هایی که در ارتباط با انحرافات و رفتارهای پرخطر تولید می‎‍شوند، رفتارهای شایسته‎‍تری را از خود بروز می‌دهند. بنابراین سرمایۀ فرهنگی مجموعه‎‍ای از روابط، معلومات، اطلاعات و امتیازات دانسته می‌شود که فرد برای حفظ‌کردن یا به ‎‍دست آوردن یک موقعیت اجتماعی از آن استفاده می‌شود. سرمایۀ فرهنگی مجموعه از دانش‎‍های فکری منطبق است که ازطریق نظام آموزشی تولید می‎‍شود یا به‌وسیلۀ خانواده انتقال می‎‍یابد (بون ویتز،68:1391).

بوردیو (1389) تأثیر سرمایۀ فرهنگی را در مصرف، فعالیت و سبک زندگی افراد با توسل به نظریۀ تمایز بیان می‎‍کند. مطابق این نظریه، دارندگان سرمایۀ فرهنگی زیاد، خود را با مصرف فرهنگ و هنر متعالی از بقیه متمایز می‎‍کنند. همچنین از‌نظر او داشتن سرمایۀ فرهنگی، کارکردهای مختلفی دارد. اولاً کسب مشروعیت از‌طریق بقیۀ سرمایه‎‍ها منوط به تبدیل‌شدن آ‎‍نها به سرمایۀ فرهنگی است. کسی که به‌واسطۀ سرمایۀ فرهنگی منزلت دارد، روایت خود را از دنیای اجتماعی به دیگران تحمیل می‌کند. ثانیاً داشتن سرمایۀ فرهنگی یعنی فرد می‎‍تواند خود را از الزامات زندگی روزمره جدا کند و نوعی گزینش دلخواه را در عرصۀ فرهنگ انجام دهد (بوردیو،38:1384)

از طرفی برای تبیین رفتارهای بزهکارانه و انحرافی، نظریه‎های جامعه‌شناختی متعددی ارائه شده است که در جدول زیر مرتبط‌ترین نظریات با موضوع بحث‌شده به‌صورت خلاصه آورده شده است

 

جدول1- نظریات مربوط به کج‌روی و رفتارهای انحرافی[29]

Table 1- Theories related to deviance and deviant behaviors

عنوان نظریه	خلاصه
نظریۀ کلاسیک فشار/آنومی[30]	مرتن[31] (1983) دریافت که دو عنصر برای ایجاد شرایط بالقوۀ آنومیک با هم در تعامل‎اند: اهداف فرهنگی[32] تعریف‌شده و ابزارهای اجتماعی پذیرفته‎شده برای دستیابی به آنها. جامعۀ‎ معاصر بر اهداف کسب ثروت، موفقیت و قدرت تأکید می‎کند. ابزارهای اجتماعی مشروع دستیابی شامل کار سخت، تحصیلات و صرفه‎جویی است. او استدلال می‎کند که در ایالات‌متحده، ابزارهای مشروع[33] دستیابی ثروت در طول خطوط طبقه و پایگاه، قشربندی شده است (علیوردی‌نیا و شهریاری یانه سر، 1396: 92). مرتن (1983) مقالۀ بسیار مهمی را با عنوان «ساختار اجتماعی و آنومی[34]» منتشر کرد. او در این مقاله، با توسعۀ یک جهت از نظریۀ دورکیم[35] (1984)، مدعی شد که آنومی وضعیت عادی امور برای اشخاص در بخش‎های خاصی از جامعه است، آن هم وقتی که به اهداف زندگی مانند توفیق مالی بسیار تأکید شود و راه‎های دستیابی به آن اهداف مسدود باشد (علیوردی‌نیا و شهریاری یانه سر، 1396: 95). او استدلال می‎کند که دو عنصر فرهنگ اجتماعی یعنی هنجارهای نهادی‌شده (ابزارهای مشروع) و اهداف فرهنگی، از اهمیت ویژه‎ای برخوردارند. در جوامع متوازن و پایدار، تأکید مشابهی بر هر دو، یعنی اهداف فرهنگی و ابزارهای مشروع دستیابی به آنها شده است. به‌علاوه، همۀ افراد در درون ساختار اجتماعی توانایی دسترسی به این ابزارها را دارند. در مقابل، جوامع دیگری وجود دارند که توانایی حفظ توازن میان اهداف فرهنگی و ابزارها را ندارند(Antonaccio, 2008:4-5) . زمانی که در جامعه میان اهداف و ابزارها تناسبی وجود نداشته باشد، یعنی فرصت‎ها برای افراد به‌دلیل موقعیت طبقۀ اجتماعی‎شان مسدود شده باشد، مشکلات فشار پدید می‎آید Tierny, 2006:96))
نظریۀ کلاسیک فشار آلبرت کوهن (1995)	کوهن[36] (1995) در اثر خود با عنوان «پسران بزهکار»، نسخه‎ای از نظریۀ فشار را ارائه می‎دهد. دیدگاه اصلی او، این است که اعضای جامعه، نظام ارزشی مشترک دارند که بر ارزش‎هایی خاص نسبت‌به دیگر ارزش‎ها تأکید دارد. در ایالات‌‌‌‌متحده، این ارزش‎ها در ارتباط تنگاتنگی با طبقۀ متوسط قرار دارد. بیشتر این ارزش‎های مشترک، بر اهدافی تأکید دارند که باعث به‎ دست ‎آوردن موفقیت می‎شوند؛ بنابراین موفقیت به خودی‎خود به یک هدف عمومی تأیید‌شده تبدیل می‎شود. فرصت‎ها برای رسیدن به اهداف بیشتر در دسترس طبقۀ متوسط است تا طبقۀ پایین (ویلیامز و مک شین، 1391: 170) و جوانان طبقۀ‎ پایین شکلی از تضاد فرهنگی را تجربه می‎کنند که کوهن (1995) آن را وضعیت ناکامی می‎نامد. در‌نتیجه بسیاری از آنها در دارودسته‎ها می‎پیوندند. او دارودسته‎های بزهکارانه را به‌عنوان خرده‌فرهنگی مجزا مشاهده می‎کند که سیستم ارزشی آن مخالف با جامعه است و خرده‌فرهنگ را آن چیزی توصیف می‎کند که هنجارهایش را از فرهنگ بزگ‌تر می‎گیرد، اما آ‎نها را وارونه می‌کند. به عبارت دیگر، کوهن (1995) خرده‌فرهنگ یاد‌شده را نوعی نظام فرهنگی جایگزین به حساب می‎آورد که شکل‎گیری و رشد آن، محصول دو عامل زیر است: نخست فرصت‎های فروبسته بر اعضای جوان طبقۀ کارگر و دیگری، عزت‎نفس پایینی که این افراد به آن دچارند (Siegel, 2011 به نقل از وایت و هینز، 1392: 161-160).
نظریۀ بازدارندگی	فرض بنیادی نظریۀ بازدارندگی این است که ترس از مجازات‎ها افراد را از ارتکاب جرم باز خواهد داشت(Antonaccio, 2008: 25) . نظریه‎پردازان، بازدارندگی را شامل سه جزء می‎دانند: سرعت[37]، قطعیت[38]، شدت[39]. سرعت عبارت است از سرعتی که از مجازات تحقق می‎یابد. قطعیت عبارت است از اطمینان از وقوع مجازات، زمانی که عملی نامطلوب به وقوع می‎پیوندد. شدت نیز یعنی میزان درد و رنجی که در انتظار مرتکبان چنین اعمالی است (ویلیامز و مک شین، 1391: 36). بازدارندگی شامل فرآیندی دوبخشی است: اول اینکه، درک فرد از قطعیت و شدت مجازات تحت تأثیر ویژگی‎های عینی مجازات است و دوم اینکه، افزایش در میزان درک فرد از احتمال مجازات و شدت آن، احتمال بروز رفتار انحرافی را کاهش می‎دهد (Tierney, 2006:154). دانشمندان بازدارندگی معاصر نیز، بر دو نوع از پیامدهای منفی، که نتیجۀ کنش‎های انسانی است، مجازات‎های رسمی و غیررسمی تمرکز کرده‎اند (Antonanccio, 2008:27-28). دوناشاپ[40] می‎گوید تهدید مجازات غیررسمی بازدارندۀ واقعی است و مجازات رسمی تا جایی مهم است که موجب مجازات غیررسمی می‎شود. توافق درخور توجهی در این باره وجود دارد که مجازات‎های غیررسمی آثار بازدارندگی بیشتری نسبت‌به مجازات‎های رسمی دارند (Tierney, 2006:169).
نظریۀ پیوند اجتماعی	هیرشی[41] (1990) در کتاب علل بزهکاری خود، استدلال می‎کند که بشر به‌طور طبیعی قابلیت ارتکاب جرم یا کنش‎های انحرافی را دارد. در این نظریه او تلاش می‎کند به این سؤال پاسخ دهد که چرا افراد هم‌نوا هستند و نشان می‎دهد که علت این همنوایی، پیوند اجتماعی قوی با جامعه است. برعکس، اگر پیوند اجتماعی فردی ضعیف باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که این فرد مرتکب اعمال انحرافی شود (Antonaccio, 2008:40). هیرشی (1990) چهار عنصر پیوند اجتماعی را شناسایی کرد: پیوستگی، التزام، مشغولیت و باور. پیوستگی به حساسیت یک فرد و علاقۀ او به دیگران اشاره می‌کند. التزام شامل زمان، انرژی و تلاش به کار گرفته شده در مسیر عمل متعارف است. مشغولیت به معنای آن است که درگیری در فعالیت‎های متداول، زمان کمی را برای رفتار غیرقانونی باقی می‎گذارد. همچنین این عقیده وجود دارد که افراد ساکن در محیط اجتماعی مشابه، باورهای اخلاقی مشترکی دارند و ممکن است به ارزش‎هایی همانند احترام به قانون پایبند باشند (Siegel, 2011: 263-265).
نظریۀ عمومی جرم (نظریۀ خودکنترلی[42])	جدیدترین نسخۀ نظریۀ کنترل اجتماعی مربوط به گاتفردسون و هیرشی[43] (1990) است که با عنوان «نظریۀ عمومی جرم» معروف به «نظریۀ خودکنترلی» به آن توجه می‌شود (وینفری، 1388: 285). خودکنترلی به معنای توان افراد در محدود‌کردن خویش است (ویلیامز و مک شین، 1391: 212). در این اثر بحث اصلی این است که رفتار مجرمانه ناشی از سطح پایین خودکنترلی است (Tierney, 2006: 331). افراد با خودکنترلی پایین، که از رفتارهای پرخطر، هیجانی و کامروایی فوری لذت می‎برند، احتمال بیشتری وجود دارد که آ‎نها از اعمال مجرمانه که به مخفی‎کاری، چابکی، سرعت و قدرت بیشتری نیاز دارند، نسبت‌به اعمال متعارف لذت ببرند که خواهان بررسی طولانی‌مدت و مهارت‎های شناختی و کلامی‎اند (Siegel, 2011:308). میزان خودکنترلی فرد به شیوه‎های اجتماعی‌شدن او، به‌خصوص در خانواده و در طول سال‎های اولیۀ زندگی‎اش بستگی دارد (Tierney, 2006: 331) و علت خودکنترلی پایین فرزندپروری بی‎اثر است(Clinard et al., 2008: 93) . از شرایط مورد نیاز برای توسعۀ خودکنترلی به میزان کافی این است که والدین یا دیگر سرپرست‎های کودک بر فعالیت‎های او نظارت داشته باشند، رفتارهای انحرافی‎اش را بازشناسند و این رفتارها را اصلاح کنند (Nofziger, 2010: 30). در‌مجموع، استفاده از چهارچوب نظری چندگانه برای بررسی رفتارهای انحرافی می‎تواند سودمند باشد؛ زیرا میزان ترس از مجازات‎ها (قطعیت درک‌شده از مجازات‎ها) ممکن است به مشخص‌کردن شرایطی کمک کند که افراد تحت تأثیر آن از انطباق‎های متداول به فشار صرف‌نظر و در عوض راهبردهای مقابله‎ای مجرمانه و بالعکس را انتخاب می‌کنند. همچنین همان‌طور که در نظریۀ پیوند اجتماعی به آن اشاره شد، با توجه به اینکه افراد با کنترل اجتماعی پایین پیوندهای عاطفی کمی دارند، درنتیجه در صورتی که مرتکب اعمال انحرافی شود، ترس کمتری نیز برای از دست‎ دادن پیوستگی مدنظر دارند؛ بنابراین وقتی آنها فشار را تجربه می‎کنند، احتمال بیشتری وجود دارد که آن را از طریق راهبردهای مقابله‎ای مهار کنند. از سویی دیگر، فشار ممکن است پیوستگی فرد به دیگران را نیز به خطر اندازد (Antonaccio, 2008:30-39). طبق نظریۀ عمومی جرم نیز افراد دارای خودکنترلی پایین، تکانشی‎اند، درنتیجه، ممکن است پاسخ‎های مجرمانه به فشار را انتخاب کنند که بیشتر شامل کامروایی فوری است. همچنین نظر به اینکه افراد با خودکنترلی پایین قادر به تحمل شرایط ناامیدکننده نیستند، احتمال بیشتری برای تجربۀ فشار و ناامیدی منجر به جرم را دارند. برخی از محققان معتقدند افرادی که فشار را به‌کرات تجربه می‎کنند، با موارد بسیاری مواجه می‎شوند که در آنها خودداری باید اعمال شود، در‌نتیجه ممکن است میزان خودکنترلی‎شان به حداقل برسد. این سطح کاهش‌یافتۀ خودکنترلی به احتمال زیاد، به سهم خود، درگیری بیشتری را در رفتار انحرافی  ایجاد می‎کند (Antonaccio, 2008:46). به‎طورکلی، قرار‌گرفتن در معرض فشار، پیوندهای مهم فرد با دیگران را تضعیف می‌کند و ارزیابی فرد از خطرات مجازات و خودکنترلی درونی را تحت تأثیر (کاهش) قرار می‎دهد.
نظریۀ یادگیری اجتماعی	رفتارهای اساسی حاکم در خانواده بر نحوۀ شکل‎‍گیری پایه‎‍های شخصیتی و ویژگی‎‍های روانی-رفتاری اعضای آن تأثیر می‎‍گذارد (نیکخواه قمصری و نعمت‌الهی، 1392: 231). طبق نظریۀ محیطی- اجتماعی[44] نیز، والدین و خانواده نقش مؤثری در بروز رفتارهای پرخطر از سوی اعضای خانواده به‌خصوص جوانان دارند. فرد ممکن است بروز رفتارهای پرخطر را به‎‍وسیلۀ مشاهده و تقلید رفتار والدین یاد بگیرد. به‎‍طور مشخص، تأثیر ساختار خانواده و نظارت بر رفتارهای پرخطر جوانان با خصوصیات رابطۀ والد-فرزند مرتبط است. وجود میزان بالایی از اختلافات خانوادگی با افزایش بروز رفتارهای پرخطر در جوانان همراه خواهد بود. همچنین براساس مدل زیستی-روانی و اجتماعی[45]، عوامل بیولوژیکی (جنسیت، ژنتیک و تأثیرات هورمونی)، روان‎‍شناختی (هیجان‎‍خواهی، افسردگی، اضطراب، استرس و عزت‌نفس پایین) و اجتماعی (سبک فرزندپروری نامناسب، تقلید از والدین درگیر در رفتارهای پرخطر، تأثیر دوستان و پایگاه اقتصادی-اجتماعی) بر بروز رفتارهای پرخطر تأثیر دارند (Sales et al., 2009: 39-43). یکی از موضوعات، درونی‎‍سازی هنجارهای اجتماعی است. براساس نظریۀ یادگیری اجتماعی، رفتار انحرافی، آموختنی است و در فرآیند رابطه با دیگران آموخته می‎‍شود. در این فرآیند فرد می‎‍تواند مطابق ارزش‎‍ها و هنجارهای رسمی جامعه با الگوهای رفتار انحرافی باشد (احمدی، 1388: 94). ازنظر ساترلند[46] (1939)، از اندیشمندان نظریۀ یادگیری اجتماعی، تعاریف مطلوب یا نامطلوب از جرم و فرآیند ارتباطی یا به عبارت دیگر تعامل با دیگران، مخصوصاً دیگران، ازطریق نظریات والدین و دوستان آموخته می‎‍شود (کوزر و روزنبرگ[47]، 1387: 481).

 

 

بنابراین بر‌اساس نظریات اندیشمندان فوق، کنش‎‍های کنشگران در عرصه‌های مختلف اجتماعی تا میزانی ناشی از سرمایه‎‍های موجود در خانواده‌های آنهاست که از آن بهره‎‍مند می‎‍شوند. چه ‌بسا خانواده‎‍ها با داشتن سرمایه‎‍های ارزشمند متعدد، از‌جمله سرمایۀ فرهنگی و اجتماعی، می‎‍توانند ارزش‎‍ها و هنجارهای صحیح را در وجود فرزندان نهادینه کنند و در این راستا، نوجوانان تمایل کمتری به انجام رفتارهای پرخطری نشان می‎‍دهند که به خود و یا دیگران آسیب می‎‍رساند. در‌مجموع می‎‍توان با توجه به نظریات مطرح‌شده در این قسمت، به‌ویژه تأکید بر 4 سرمایۀ ذکر‌شده از دیدگاه بوردیو (1389) و نظریات مربوط به کج‌روی و یادگیری اجتماعی، این‌چنین استنباط کرد که بین وجود انواع سرمایه‎‍ها در خانواده و بروز رفتار پرخطر فرزندان رابطه وجود دارد.

 

 

شکل 1- مدل نظری پژوهش

Fig 1- The theoretical model of the research

 

 

فرضیات پژوهش

بین میزان سرمایۀ اجتماعی خانواده و گرایش به رفتار پرخطر در دانش‌آموزان رابطه وجود دارد؛

بین میزان سرمایۀ اقتصادی خانواده و گرایش به رفتار پرخطر در دانش‌آموزان رابطه وجود دارد؛

بین میزان سرمایۀ نمادین خانواده و گرایش به رفتار پرخطر در دانش‌آموزان رابطه وجود دارد؛

بین میزان سرمایۀ فرهنگی خانواده و گرایش به رفتار پرخطر در دانش‌آموزان رابطه وجود دارد؛

گرایش به رفتار پرخطر در دانش‌آموزان با توجه به ویژگی‌های فردی- زمینه‌ای (جنس، مقطع تحصیلی، رشتۀ تحصیلی و محل سکونت) متفاوت است.

 

روش‌شناسی

نوع پژوهش حاضر بر‌اساس نحوۀ گردآوری داده‌ها پیمایشی، بر‌اساس هدف تحقیق کاربردی و از‌لحاظ میزان ژرفایی، پهنانگر است که با در نظر گرفتن معیار زمان، مقطعی و داده‎‍ها دربارۀ چندین صفت مطالعه‌شده در سال (1399-1400) گردآوری شده است. جامعۀ آماری شامل کلیۀ دانش‌آموزان دختر و پسر مقطع متوسطۀ دوم شهرستان الشتر به تعداد 2967 نفر است که بر‌اساس فرمول کوکران نمونۀ آماری 340 نفر برآورد و شیوۀ نمونه‎‍گیری سهمیه‌ای با توجه به سهم جمعیت دانش‌آموزان ساکن در شهر و روستا، جنس و نوع مدرسه، تعداد نمونه مشخص شد. برای سنجش کلیۀ متغیرها و کسب اطلاعات لازم از پرسش‌نامۀ محقق ساخته استفاده شد و نوع اعتبار صوری و پایایی متغیرها هم بر‌اساس آلفای کرونباخ سنجیده شده است.

 

 

 

جدول2- تعداد کل جامعۀ آماری و حجم نمونۀ آنها

Table 2- Total number of statistical population and their sample size

		شهر							روستا
		دبیرستان			هنرستان			جمع کل مدارس شهر	دبیرستان			هنرستان			جمع کل  مدارس روستا
	جنس	دختر	پسر	جمع کل	دختر	پسر	جمع کل		دختر	پسر	جمع کل	دختر	پسر	جمع کل		جمع کل
	تعداد	1050	1150	2200	195	172	367	2567	168	136	304	28	68	96	400	2967
نمونۀ انتخاب‎‍شده		121	131	250	22	20	42	294	19	15	34	5	7	12	46	340

 

جدول3- سنجش آلفای کرونباخ به‌همراه گویه‎‍های استفاده‌شده در ساخت متغیرهای پژوهش

Table 3- Cronbach's alpha measurement along with the items used in the construction of research variables

متغیر	ابعاد	گویه‌ها	تعداد گویه	ضریب
رفتار پرخطر	خودآسیب‌زا	تمایل به خودکشی برای فرار از مشکلات شخصی و خانوادگی، تمایل به رابطۀ با جنس مخالف (صحبت‌کردن، بوس و بغل‌کردن) و..، رغبت و تمایل به سیگار، قلیان، قرص‌های روان‌گردان، مواد مخدر و..، تمایل به فرار از مدرسه برای رهایی از مسئولیت‌ها و تکالیف درسی، تمایل به جلب‌توجه دیگران به هر قیمتی مثلاً دعوای ساختگی، حرکات نمایشی خطرناک و....	5	90/0
	دگرآسیب‌زا	تمایل به سرعت بالای رانندگی، موتورسواری و.. در خیابان‌ها، دعوا و درگیری با خانواده به‌دلیل مسائل جزئی، پاسخ خشونت‌آمیز در برخورد کلامی و رفتاری با دیگران، تمایل به انتقام‌گرفتن از کسانی که باعث آزار و اذیت شما می‌شوند.	4	89/0
سرمایۀ اجتماعی	اعتماد	پایبندی والدینم نسبت‌به قول و قرارها (تعهدات) خود، وجود صداقت و راست‌گویی در بین اعضای خانواده، یقین و اعتماد همۀ اعضای خانواده به یکدیگر	3	86/0
	آگاهی	دنبال‌کردن والدینم از اخبار روز جهان (اجتماعی، اقتصادی‌، سیاسی و...... )، آگاه‌بودن والدینم نسبت‌به حق و حقوق خود در جامعه، آگاه‌بودن والدینم از حوادث مختلف محیط زندگی‌مان	3	88/0
	مشارکت	مشارکت والدینم در انتخابات ریاست‌جمهوری و نمایندگان، در انجمن اولیا و مربیان و در مراسم عزاداری و جشن‌های دوستان و آشنایان	3	86/0
سرمایۀ فرهنگی	عینیت‌یافته	دارا‌بودن والدین از مهارت‌های هنری (شعر، نقاشی، خوشنویسی، فیلم‌سازی)، مهارت‌های فنی (کامپیوتر، خیاطی) مهارت‌های ورزشی	3	77/0
	تجسم‌یافته	عضویت اعضای خانواده در کتابخانه‌های سطح شهر، مدرسه و.. ، شرکت در سخنرانی‌ها، سمینار، همایش‌ها و کنفرانس‌ها به‌صورت حضوری و یا مجازی، گردش و تفریح جاهای تاریخی مثل تخت جمشید، آرامگاه حافظ و...	3	85/0
	نهادینه‌شده	خواندن روزنامه، مطالب علمی در خانه، مطالعۀ کتاب علمی و غیردرسی (رمان، شعر، داستان)، داشتن مدرک دانشگاهی و مدارک فنی- حرفه‌ای اعضای خانواده	3	78/0
سرمایۀ نمادین	اجتماعی	ارزش و احترام و اعتبار خانواده در بین دوست و آشنایان، اعتماد اقوام و آشنایان به خانواده در مسائل مالی، مشورتی و...، علاقه‌مندی اقوام و آشنایان به خانواده برای دعوت در مراسم و مهمانی‌هایشان	3	69/0
	فرهنگی	استفاده از تابلوی نقاشی، تابلو فرش، پوستر و.. برای پرستیژ و کلاس منزل، استفاده از وسایل قدیمی، منحصربه‌فرد، کلکسیونی و عتیقه، انجام ورزش‌های پرستیژی و نمادین (مانند یوگا، مدیتیشن و...)	3	70/0
	اقتصادی	رفتن به پاساژ و رستوران‌های پرستیژدار، تهیه و خرید وسایل زندگی مانند موبایل مارک‌دار و منحصربه‌فرد، استفاده از لباس‌های مارک و منحصربه‌فرد	3	72/0
سرمایۀ اقتصادی	موقعیتی	دارایی خانواده (مالکیت و کیفیت منزل، مالکیت و کیفیت ماشین، مالکیت و کیفیت لوازم زندگی)	3	70/0
	نگرشی	ارزش‌گذاری طبقۀ خانواده از دید خود فرد، ارزش‌گذاری طبقۀ خانواده در مقایسه با دوستان و آشنایان، ارزش‌گذاری طبقۀ خانواده در مقایسه با کل افراد جامعه	3	73/0

 

یافته‌های پژوهش

الف. آمار توصیفی

جنس پاسخگویان 1/49‌درصد دختر و 9/50‌درصد پسران بوده‎‍اند که 1/84‌درصد در دبیرستان و 9/15‌درصد در هنرستان تحصیل می‎‍کنند. به‌لحاظ سکونت نیز، 5/86درصد ساکن در شهر و 5/13درصد ساکن در روستا هستند. به‌لحاظ تحصیلات مادر 5/13درصد ابتدایی، 9/20‌درصد سیکل، 9/40‌درصد دیپلم، 8/6‌درصد فوق دیپلم، 1/17‌درصد لیسانس و 9/0‌درصد فوق لیسانس و بالاتر، به‌لحاظ تحصیلات پدر5/1درصد خواندن و نوشتن، 1/9درصد ابتدایی، 1/24درصد سیکل، 3/40درصد دیپلم، 9/12درصد لیسانس و 4/2 درصد فوق لیسانس و بالاترند.

برای متغیر شغل پدر 7/14درصد (ازکارافتاده، بازنشسته)، 9/20‌درصد (کارگر-رانندۀ ماشین سبک-فروشندگان خرد)، 2/26‌درصد (اموزشی-اداری-خدماتی-تعمیراتی و...)، 9/10درصد (زراعت و دامداری-رانندۀ ماشین سنگین)، 4/7‌درصد (املاکی-وکالت-فروشندگان سطح متوسط)،4/4درصد (مدیریتی-بازاری عمده‌فروشی)، 6/0‌درصد (‌صاحبان شرکت، کارخانه و...)، 9/0‌درصد شرکت (‌نفت، آب، برق، گاز، فولاد و..)، 9/0درصد (پزشکی و پیراپزشکی) هستند.

میزان درآمد خانواده 1/9درصد زیر3میلیون، 4/32‌درصد 3-5 میلیون، 2/23درصد 5-8 میلیون، 5/13‌درصد 8-10 میلیون، 8/13درصد 10-12 میلیون، 9/7درصد 12میلیون به بالاست.

 

 

جدول4- توزیع فراوانی نمرۀ میانگین پاسخگویان برحسب متغیرهای فاصله‌ای پژوهش و ابعاد آنها

Table 4- Frequency distribution of respondents' mean scores according to the distance variables of the research and their dimensions

رفتار پرخطر

سرمایۀ اجتماعی خانواده

سرمایۀ فرهنگی خانواده

سرمایۀ نمادین خانواده

سرمایۀ اقتصادی خانواده

کل

خودآسیب‎‍زا

دگرآسیب‎‍زا

کل

مشارکت

آگاهی

اعتماد

کل

نهادینه‌شده

تجسم ‌یافته

عینیت ‎‍یافته

کل

اقتصادی

فرهنگی

اجتماعی

کل

موقعیتی

نگرشی

میانگین

90/2

07/3

74/2

05/3

38/3

96/2

05/3

84/2

82/2

89/2

82/2

58/2

65/2

56/2

53/2

62/2

65/2

60/2

میانه

56/2

00/3

50/2

00/3

33/3

66/2

00/3

33/2

33/2

33/2

33/2

11/2

66/2

00/2

00/2

00/2

00/2

00/2

مد

25/2

60/2

2

00/1

33/2

00/2

00/1

00/2

00/2

00/2

00/2

67/1

00/2

00/1

00/1

00/1

00/2

00/1

کمینه

70/1

20/1

25/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

بیشینه

43/5

60/5

50/5

00/6

00/6

00/6

00/6

00/6

00/6

00/6

00/6

67/5

00/6

00/6

00/6

00/6

00/6

00/6

 

 

همان‌گونه که در جدول (4) مشاهده می‌شود، میانگین نمرۀ رفتار پرخطر90/2 است، یعنی این متغیر در بین نمونۀ پاسخگویان کمتر از متوسط بوده است، ولی با مقایسۀ بین دو مؤلفه، نکته جالبی به دست می‌آید: میانگین نمرۀ رفتار خودآسیب‌زا از رفتار دگرآسیب‌زا در بین دانش‌آموزان بررسی‌شده بیشتر است، میانگین سرمایۀ اجتماعی برابر با 05/3 یعنی نمره‎‍ای در حد متوسط و از بین مؤلفه‌ها به ترتیب نمرۀ مشارکت، اعتماد و آگاهی به دست آمده است، میانگین سرمایۀ فرهنگی برابر با 84/2نمره‌ای کمتر از حد متوسط و از بین مؤلفه‌ها به ترتیب نمرۀ تجسم‎‍یافته، عینیت‌یافته و نهادینه‌شده به دست آمده است، میانگین سرمایۀ نمادین 58/2 کمتر از حد متوسط و مؤلفه‌ها به ترتیب اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی و میانگین سرمایۀ اقتصادی برابر با 62/2 از حد وسط کمتر و از بین مؤلفه‌ها نمرۀ موقعیتی بیشتر از نمرۀ نگرشی یا ارزش‌گذاری سرمایۀ اقتصادی خانواده توسط دانش‌آموز است. از بین سرمایه‌هایی که دانش‌آموزان برای خانوادۀ خود ارزیابی کرده‌اند، سرمایۀ اجتماعی با بالاترین نمره در رتبۀ اول و سپس به ترتیب سرمایۀ فرهنگی، اقتصادی و نمادین بوده است.

 

ب. تحلیل استنباطی (آزمون فرضیات پژوهش)

فرضیۀ اصلی: بین انواع سرمایۀ خانواده (اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نمادین) و میزان گرایش به رفتار پرخطر رابطه وجود دارد.

فرضیه1- بین میزان سرمایۀ اجتماعی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر رابطه وجود دارد.

 

 

جدول5- آزمون همبستگی پیرسون بین میزان سرمایۀ اجتماعی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان

Table 5- Pearson's correlation test between the amount of social capital of the family and the amount of students' tendency towards risky behavior

		سرمایۀ اجتماعی	بعد اعتماد	بعد آگاهی	بعد مشارکت
گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان	ضریب همبستگی پیرسون	**485/0-	**345/0-	**541/0-	**408/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	000/0	000/0	000/0
بعد خودآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	**583/0-	**478/0-	**598/0-	**469/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	000/0	000/0	000/0
بعد دگرآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	**277/0-	**129/0-	**363/0-	**255/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	017/0	000/0	000/0

 

 

براساس جدول (54)، بین متغیر میزان سرمایۀ اجتماعی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر، رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد (000/0Sig=، ضریب همبستگی=485/0-) و فرضیۀ پژوهش تأیید می‌شود؛ یعنی هرچه میزان سرمایۀ اجتماعی خانواده بیشتر باشد، احتمال گرایش به رفتار پرخطر برای فرزند خانواده کمتر خواهد بود و بالعکس و همچنین هرچه این مقدار سرمایه در بین اعضای خانواده کمتر باشد، دانش‌آموزان احتمال رفتار پرخطری خواهند داشت (ابعاد این دو متغیر نیز در جدول مشخص شده است و بین تمامی ابعاد رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد؛ نکتۀ تأمل‌شدنی ضریب بیشتر بین بعد خودآسیب‌زا با سرمایۀ اجتماعی در مقایسه با بعد دیگر آسیب‌زاست، یعنی وجود سرمایۀ اجتماعی حتی بعد فردی این رفتار را تحت تأثیر خود قرار می‎‍دهد).

فرضیۀ 2- بین میزان سرمایۀ فرهنگی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر رابطه وجود دارد

 

.

جدول6- آزمون همبستگی پیرسون بین میزان سرمایۀ فرهنگی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان

Table 6- Pearson's correlation test between the amount of cultural capital of the family and the amount of students' tendency towards risky behavior

		سرمایۀ فرهنگی	بعد نهادینه‎‍شده	بعد تجسم‎‍یافته	بعد عینیت‎‍یافته
گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان	ضریب همبستگی پیرسون	**647/0-	**649/0-	**607/0-	**649/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	000/0	000/0	000/0
بعد خودآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	**721/0-	**712/0-	**698/0-	**712/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	000/0	000/0	000/0
بعد دگرآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	**427/0-	**440/0-	**368/0-	**440/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	017/0	000/0	000/0

 

 

 

 

براساس جدول (6)، بین متغیر میزان سرمایۀ فرهنگی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر، رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد (7647/0-‌Sig=، ضریب همبستگی=000/0) و فرضیۀ پژوهش تأیید می‌شود؛ یعنی هرچه میزان سرمایۀ فرهنگی خانواده بیشتر باشد، احتمال گرایش به رفتار پرخطر برای فرزند خانواده کمتر خواهد بود و بالعکس و همچنین هرچه این مقدار سرمایه در بین اعضای خانواده کمتر باشد، دانش‌آموزان احتمال رفتار پرخطری خواهند داشت (ابعاد این دو متغیر نیز در جدول مشخص شده است و بین تمامی ابعاد رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد؛ نکتۀ تأمل‌شدنی ضریب بیشتر بین بعد خودآسیب‌زا با سرمایۀ فرهنگی در مقایسه با بعد دیگر آسیب‌زاست، یعنی وجود سرمایۀ فرهنگی حتی بعد فردی این رفتار را تحت تأثیر خود قرار می‎‍دهد).

فرضیۀ 3- بین میزان سرمایۀ نمادین خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر رابطه وجود دارد

 

 

جدول7- آزمون همبستگی پیرسون بین میزان سرمایۀ نمادین خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان

Table 7- Pearson's correlation test between the amount of symbolic capital of the family and the amount of students' tendency towards risky behavior

		سرمایۀ نمادین	بعد اجتماعی	بعد فرهنگی	بعد اقتصادی
گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان	ضریب همبستگی پیرسون	035/0-	064/0-	001/0-	034/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	517/0	236/0	987/0	532/0
بعد خودآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	018/0-	050/-	017/0	017/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	742/0	359/0	757/0	755/0
بعد دگرآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	046/0-	065/0-	019/0-	044/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	402/0-	229/0	724/0	416/0

 

 

براساس جدول (7)، بین متغیر میزان سرمایۀ نمادین خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان رابطۀ معکوس و معنادار وجود ندارد (517/0Sig، ضریب همبستگی=035/0-) و فرضیۀ پژوهش تأیید نمی‌شود (ابعاد این دو متغیر نیز در جدول مشخص شده است و بین تمامی ابعاد رابطۀ معنادار به دست نیامد).

فرضیه 4- بین میزان سرمایۀ اقتصادی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر رابطه وجود دارد.

 

 

جدول8- آزمون همبستگی پیرسون بین میزان سرمایۀ اقتصادی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان

Table 8- Pearson's correlation test between the amount of family's economic capital and the amount of students' tendency towards risky behavior

		سرمایۀ اقتصادی	بعد نگرشی	بعد موقعیتی
گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان	ضریب همبستگی پیرسون	**687/0-	**688/0-	**675/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	000/0	000/0
بعد خودآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	**751/0-	**750/0-	**742/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	000/0	000/0
بعد دگرآسیب‌زا	ضریب همبستگی پیرسون	**468/0-	**473/0-	**457/0-
	سطح معناداری (دوطرفه)	000/0	000/0	000/0

 

 

براساس جدول (8)، بین متغیر میزان سرمایۀ اقتصادی خانواده و میزان گرایش به رفتار پرخطر رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد (000/0Sig=، ضریب همبستگی=687/0-) و فرضیۀ پژوهش تأیید می‌شود؛ یعنی هرچه سرمایۀ اقتصادی خانواده بیشتر باشد، احتمال گرایش به رفتار پرخطر برای فرزند خانواده کمتر خواهد بود و بالعکس و همچنین هرچه این مقدار سرمایه در بین اعضای خانواده کمتر باشد، دانش‌آموزان احتمال رفتار پرخطری خواهند داشت (ابعاد این دو متغیر نیز در جدول مشخص شده است و بین تمامی ابعاد رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد؛ نکتۀ تأمل‌شدنی ضریب بیشتر بین بعد خودآسیب‌زا با سرمایۀ اقتصادی در مقایسه با بعد دیگر آسیب‌زاست؛ یعنی وجود سرمایۀ اقتصادی حتی بعد فردی این رفتار را تحت تأثیر خود قرار می‎‍دهد).

فرضیات فرعی: میزان گرایش به رفتار پرخطر برحسب ویژگی‌های (متغیرها) زمینه‎‍ای (جنس، نوع شاخۀ تحصیلی (نظری-فنی) نوع محل سکونت (شهر-روستا)، متفاوت است

فرضیۀ فرعی5-1: میزان گرایش به رفتار پرخطر بر‌حسب جنس متفاوت است.

 

 

جدول9- جدول آمار توصیفی آزمون(T-test) میزان گرایش به رفتار پرخطر و ابعاد آن بر‌حسب جنسیت

Table 9- Descriptive statistics of the test (T-test) on the degree of tendency towards risky behavior and its dimensions according to gender

	جنس	تعداد	میانگین	انحراف معیار	انحراف میانگین
رفتار پرخطر	زن	167	17/2	481/0	0372/0
	مرد	173	43/3	936/0	0712/0
خودآسیب‎‍زا	زن	167	45/2	647/0	0501/0
	مرد	173	66/3	949/0	0721/0
دگرآسیب‎‍زا	زن	167	88/1	482/0	0373/0
	مرد	173	19/3	143/1	0869/0

 

جدول10- جدول آزمون (T-test) میزان گرایش به رفتار پرخطر و ابعاد آن بر‌حسب جنسیت

Table 10- T-test of tendency towards risky behavior and its dimensions according to gender

		T	درجۀ آزادی	سطح معناداری دوطرفه	تفاوت میانگین
رفتار پرخطر	وایانس‎‍های برابر	49/15-	338	000/0	25/1-
	وایانس‎‍های نابرابر	65/15-	98/258	000/0	25/1-
خودآسیب‎‍زا	وایانس‎‍های برابر	64/13-	338	000/0	20/1-
	وایانس‎‍های نابرابر	72/13-	51/304	000/0	20/1-
دگرآسیب‎‍زا	وایانس‎‍های برابر	69/13-	338	000/0	31/1-
	وایانس‎‍های نابرابر	86/13-	21/233	000/0	31/1-

 

 

برای آزمون تفاوت میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر برحسب جنسیت، از آزمون دونمونه‌ای مستقل (T-test) (جدول9و10) استفاده شد که در‌واقع بیانگر تفاوت میانگین است. با توجه به (سطح معنی‌داری=000/0) می‌توان نتیجه گرفت واریانس درون‌گروهی و بین گروهی، میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر بر‌حسب جنس متفاوت است و این میانگین در بین زنان= 17/2 و مردان=43/3 بوده و حاکی از آن است که این مسئله در بین پسران شدت بیشتری دارد.

همچنین برای روشن‌تر‌شدن تفاوت میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر در بین زنان و مردان پاسخگو نیز، ابعاد این متغیر بررسی شد. در بعد خودآسیب‎‍زا زنان با میانگین=45/2 و مردان با میانگین=66/3 و بعد دگرآسیب‎‍زا زنان با میانگین=88/1 و مردان با میانگین=19/3 هستند.

فرضیۀ 5-2: میزان گرایش به رفتار پرخطر برحسب نوع شاخۀ تحصیلی متفاوت است.

 

 

جدول11- جدول آمار توصیفی آزمون (T-test) میزان گرایش به رفتار پرخطر و ابعاد آن بر‌حسب نوع شاخۀ تحصیلی

Table 11- Descriptive statistics of the test (T-test) of the degree of tendency towards risky behavior and its dimensions according to the type of study branch

	نوع مدرسه	تعداد	میانگین	انحراف معیار	انحراف میانگین
رفتار پرخطر	دبیرستان	286	74/2	916/0	054/0
	هنرستان	54	18/3	196/1	162/0
خودآسیب‎‍زا	دبیرستان	286	01/3	981/0	058/0
	هنرستان	54	37/3	131/1	153/0
دگرآسیب‎‍زا	دبیرستان	286	47/2	029/1	060/0
	هنرستان	54	98/2	343/1	182/0

 

جدول12- جدول آزمون(T-test) میزان گرایش به رفتار پرخطر و ابعاد آن بر‌حسب نوع شاخۀ تحصیلی

Table 12- T-test of tendency towards risky behavior and its dimensions according to the type of study branch

		T	درجG آزادی	سطح معناداری دوطرفه	تفاوت میانگین
رفتار پرخطر	وایانس‎‍های برابر	04/3-	338	002/0	437/0-
	وایانس‎‍های نابرابر	54/2-	259/65	013/0	437/0-
خودآسیب‎‍زا	وایانس‎‍های برابر	41/2-	338	016/0	360/-
	وایانس‎‍های نابرابر	18/2-	86/68	032/0	360/0-
دگرآسیب‎‍زا	وایانس‎‍های برابر	19/3-	338	002/0	514/0-
	وایانس‎‍های نابرابر	66/2-	25/65	010/0	514/0-

 

 

برای آزمون تفاوت میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر برحسب نوع شاخۀ تحصیلی، از آزمون دونمونه‌ای مستقل (T-test) (جدول11و12) استفاده شد که در‌واقع بیانگر تفاوت میانگین است. با توجه به (سطح معنی‌داری=002/0) می‌توان نتیجه گرفت واریانس درون‌گروهی و بین گروهی میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر بر‌حسب نوع شاخۀ تحصیلی متفاوت است و این میانگین در بین دبیرستانی‌ها= 74/2 و هنرستانی‌ها=18/3 بوده و حاکی از آن است که این مسئله در بین دانش‌آموزان هنرستانی شدت بیشتری دارد.

همچنین برای روشن‌تر‌شدن تفاوت میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر در بین دبیرستانی‌ها و هنرستانی‌ها نیز، ابعاد این متغیر بررسی شد. در بعد خودآسیب‎‍زا دبیرستانی‌ها با میانگین=01/3 و هنرستانی‌ها با میانگین=37/3‌ و بعد دگرآسیب‎‍زا دبیرستانی‌ها با میانگین=47/2 و هنرستانی‌ها با میانگین=98/2 است.

فرضیه5-3-: میزان گرایش به رفتار پرخطر بر‌حسب نوع محل سکونت (شهر-روستا) متفاوت است.

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول13- جدول آمار توصیفی آزمون (T-test) میزان گرایش به رفتار پرخطر و ابعاد آن بر‌حسب نوع محل سکونت

Table 13- Descriptive statistics of the T-test, the degree of tendency towards risky behavior and its dimensions according to the type of residence

	نوع محل سکونت	تعداد	میانگین	انحراف معیار	انحراف میانگین
رفتار پرخطر	شهر	294	47/3	055/1	155/0
	روستا	46	70/2	925/0	0539/0
خودآسیب‎‍زا	شهر	294	80/3	055/1	155/0
	روستا	46	95/2	958/0	055/0
دگرآسیب‎‍زا	شهر	294	14/3	188/1	175/0
	روستا	46	46/2	057/1	061/0

 

جدول14- جدول آزمون (T-test) میزان گرایش به رفتار پرخطر و ابعاد آن بر‌حسب نوع محل سکونت

Table 14- T-test of tendency towards risky behavior and its dimensions according to the type of residence

		T	درجۀ آزادی	سطح معناداری دوطرفه	تفاوت میانگین
رفتار پرخطر	وایانس‎‍های برابر	10/5-	338	000/0	763/0-
	وایانس‎‍های نابرابر	63/4-	36/56	000/0	763/0-
خودآسیب‎‍زا	وایانس‎‍های برابر	50/5-	338	000/0	847/0-
	وایانس‎‍های نابرابر	12/5-	23/57	000/0	847/0-
دگرآسیب‎‍زا	وایانس‎‍های برابر	98/3-	338	000/0	679/0-
	وایانس‎‍های نابرابر	65/3-	70/56	001/0	679/0-

 

 

برای آزمون تفاوت میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر برحسب نوع محل سکونت، از آزمون دونمونه‌ای مستقل (T-test) (جدول13و14) استفاده شد که در‌واقع بیانگر تفاوت میانگین است. با توجه به (سطح معنی‌داری=000/0) می‌توان نتیجه گرفت واریانس درون‌گروهی و بین گروهی میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر بر‌حسب نوع محل سکونت متفاوت است و این میانگین در بین شهر=47/3 و روستا=70/2 بوده و حاکی از آن است که این مسئله در بین دانش‌آموزان شهری شدت بیشتری دارد. همچنین برای روشن‌تر‌شدن تفاوت میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر در بین شهر و روستا نیز ابعاد این متغیر بررسی شد. در بعد خودآسیب‎‍زا شهر با میانگین=80/3 و روستا با میانگین=95/2 و بعد دگرآسیب‎‍زا شهر با میانگین=14/3 و روستا با میانگین=46/2 است.

 

تحلیل رگرسیونی

با استفاده از تحلیل رگرسیون با وارد‌کردن 7 متغیر مستقل بر متغیر وابسته، ضریب همبستگی چندگانۀ‌ آنها با گرایش به رفتار پرخطر برابر80/0=R و ضریب تعیین برابر با 64/0=R² به دست آمد و بیانگر آن است که حدود 64/0 از واریانس متغیر رفتار پرخطر توسط متغیرهای مستقل موجود در مدل رگرسیونی تبیین شده است. همچنین آمارۀ دوربین واتسون[48] با˃4-2˂ 84/1 حاکی از استقلال متغیرها از یکدیگر است (جدول15 و18). ضریب معناداری در جدول (15) نشان می‌دهد با05 /. ≥ p می‌توان نتایج تحقیق را به جامعۀ آماری تعمیم داد.

 

 

جدول 15- خلاصۀ مدل رگرسیون متغیرهای پژوهش

Table 15- Summary of the regression model of research variables

مقدارR	مقدارR2	مقدارR2 تعدیل‌شده	خطای برآورد استاندارد	دوربین-واتسون
801/0	642/0	634/0	53554/0	842/1

 

جدول 16- تحلیل واریانس برای آزمون معناداری شکل رگرسیونی (برآورد واریانس)

Table 16- Analysis of variance for the significance test of the regression form (variance estimation)

کل	مجموع مجذورات	درجۀ آزادی (df)	میانگین‌ مجذورات	کمیت(F)	سطح معنی‌داری sig))
مجموع مجذورات رگرسیون	487/170	7	355/24	919/84	000/0
مجموع مجذورات باقی‌مانده	219/95	332	287/0	ــــ	ـــــ
مجموع مجذورات کل	706/265	339	ـــــ	ـــــ	ــــــ

 

 

همچنین جدول (16) نشان می‌دهد از بین متغیرهای مستقل، متغیر جنس با 395 /0=، و سرمایۀ اقتصادی با 328/0-=، بیشترین تأثیر و به ترتیب متغیر نوع محل سکونت با 202/0=، سرمایۀ فرهنگی با133/0-=، سرمایۀ اجتماعی با 133/0-= نوع شاخۀ تحصیلی با 104/0=، و سرمایۀ نمادین با 006/0= در تبیین متغیر وابسته تأثیر داشته‌اند.

 

 

جدول 17- ضرایب رگرسیون متغیرهای پژوهش

Table 17- Regression coefficients of research variables

فرضیات تحقیق	ضریب زاویه	رگرسیون	ضریب استاندارد	T	Sig
	B	انحراف معیار
مقدار ثابت	830/1	246/0		640/7	000/0
سرمایۀ اجتماعی	014/0-	034/0	019/0-	407/0-	684/0
سرمایۀ فرهنگی	100/0-	044/0	133/0-	262/2-	024/0
سرمایۀ نمادین	001/0-	033/0	001/0-	029/0-	977/0
سرمایۀ اقتصادی	201/0-	036/0	328/0-	579/5-	000/0
جنس	699/0	070/0	395/0	012/10	000/0
نوع شاخۀ تحصیلی	252/0	081/0	104/0	126/3	002/0
نوع محل سکونت	522/0	087/0	202/0	971/5	000/0

 

جدول 18- آماره‌های باقی‌ماندۀ آزمون دوربین-واتسون

Table 18- Durbin-Watson test residual statistics

	کمینه	بیشینه	میانگین	انحراف استاندارد	تعداد
ارزش پیش‌بینی‌شده	4212/1	4051/4	9095/2	70916/0	340
باقی‌مانده	41456/1-	54152/1	0000/0	52998/0	340
استاندارد ارزش پیش‌بینی‌شده	099/2-	109/2	000/0	000/1	340
استاندارد باقی‌مانده	641/2-	878/2	000/0	990/0	340

 

 

مدل تجربی تحقیق در قالب یک مدل معادلۀ ساختاری

این قسمت از آزمون به اعتبار سازه‌ای (وسیلۀ اندازه‌گیری) و آزمون نیکویی برازش ساختار مد‌نظر با استفاده از نرم‌افزارAmose با در اختیار داشتن داده‌های مربوط به متغیرهای برگرفته‌شده از فرضیه‌ها بررسی می‎‍شود. نرم‌افزار Amose یک برنامۀ کامپیوتری بسیار پیچیده و انعطاف‌پذیر است که با آن می‌توان انواع مختلف روابط متغیرها را تحلیل و مطالعه کرد. به تعبیر خاص‌تر، با Amose می‌توان روابط موجود 1) متغیرهای پنهان با آشکار و 2) متغیرهای پنهان با پنهان را مطالعه کرد. دستۀ اول با عنوان (مدل اندازه‌گیری) و دستۀ دوم با عنوان (مدل ساختاری) بررسی می‎‍شود. متغیرهای آشکار جلوه‎‍های مشاهده‌شده، متغیرهای پنهان تلقی می‎‍شوند، به سخن دیگر متغیرهای آشکار که مشاهده شده‎‍اند، به‎‍عنوان متغیرهای تجربی متغیرهای پنهان مشاهده‌نشده‌ فرض می‎‍شوند (قاسمی، 1389). برای آنکه متغیرهای آشکار از متغیرهای پنهان متمایز باشند، در بیان تصویری مدل‌ها، متغیرهای آشکار با مستطیل و مدل‌های پنهان با بیضی نشان داده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، در شکل (3) مدل تجربی تحقیق در قالب مدل معادلۀ ساختاری ارائه شده است. با توجه به ضرایب معیارهای نیکویی و برازش مدل باید گفت، مدل تحقیق از برازش نسبتاً مناسبی برخوردار است‌ و داده‌های جمع‌آوری‌شده از چارچوب نظری پژوهش حمایت می‌شوند.

 

 

شکل 2- ضرایب استاندارد (standard) مدل معادلۀ ساختاری تحقیق

Fig 2- Standard coefficients of the structural equation model of the research

جدول 19- معیارهای برازش مدل و تفسیر برازش پذیرفتنی

Table 19- Model fit criteria and acceptable fit interpretation

معیار برازش مدل	سطح پذیرفتنی	تفسیر	میزان حاصل	حد پذیرش
کای اسکوئر (CMIN)	مقدار کای اسکوئر جدول	کای اسکوئر به دست آمده با کای اسکوئر جدول برای یک درجۀ آزادی مشخص مقایسه می‌شود.	54/137	پذیرفتنی
کای اسکوئر نسبی (CMIN/DF)	از 1تا5 پذیرش‌شدنی، ولی بین2تا3خوب	مقدار کمتر از 1 نشان‎‍دهندۀ ضعف برازش و مقدار بیشتر از 5 منعکس‎‍کننده نیاز به بهبود است.	417/3	پذیرفتنی
نیکویی برازش (GFI)	(نبود برازش) تا 1 (برازش کامل)	مقدار نزدیک به 95/0 منعکس‎‍کنندۀ یک برازش مطلوب است.	91/0	پذیرفتنی
ریشۀ میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA)	کوچک‌تر از 10/0	مقدار کمتر از 05/0 یک برازش خوب را نشان می‌دهد.	047/0	‎‍پذیرفتنی
توکر لوئیس (TLI)	(نبود برازش) تا 1 (برازش کامل)	تلاش می‎‍کند تا نقطه ضعف شاخص بنتلر-بونت(NFI) در به حساب نیاوردن جریمۀ شاخص برای افزودن پارامتر را مرتفع کند.	86/0	تاحدی پذیرفتنی
شاخص تطبیقی IFI	(نبود برازش) تا 1 (برازش کامل)	براساس مدل تدوین‌شده یا مفروض با مدل استقلال	85/0	تاحدی پذیرفتنی
RMR	مقدار نزدیک به صفر	ماتریس باقی‌مانده برای مقایسۀ دو مدل متفاوت با داده‎‍های یکسان که کوچک‌تر‌بودن آن برای یک مدل در مقایسه با مدل دیگر یکی از معیارهای بهتربودن آن مدل تلقی می‌شود.	27/0	پذیرفتنی
شاخص برازش هنجار‌شده مقتصد (PNFI)	بالاتر از50/0 یا60/0	از حاصل‌ضرب نسبت اقتصاد مدل در شاخص برازش هنجارشده حاصل می‎‍شود.	67/0	پذیرفتنی
شاخص برازش تطبیقی مقتصد (PCFI)	بالاتر از50/0 یا60/0	هرچه مدل به یک اشباع‌شده نزدیک‌تر باشد، بیشتر جریمه می‎‍شود.	61/0	پذیرفتنی

 

 

بحث و نتیجه‌

نظم و تعادل در خانواده، رابطۀ معکوسی با روند بزهکاری دارد (صمدیان و نجفی توانا، 1397). روابط بین والدین و فرزند، از هم‎ پاشیدگی خانواده و فقدان نظم و تعادل در خانواده و... در بزهکاری نوجوانان نقش مهمی دارند (اسماعیلی و همکاران،1400).

پژوهش‎هایی که دربارۀ گرایش به رفتار پرخطر نوجوانان و حمایت خانوادگی انجام شده است، نشان می‌دهد کاهش حمایت والدینی و انسجام خانوادگی با افزایش نشانگان افسردگی و همچنین مصرف الکل در نوجوانان همراه است Stevens-Watkins, and Rostosky, 2010)).

نوجوانی از دوران‎‍های مهم و حساس زندگی هر فرد محسوب می‎‍شود. در این دوران، ابعاد هویتی فرد دچار تغییرات اساسی می‌شود. پس خانواده در این میان به‌عنوان نخستین و مهم‎‍ترین نهاد اجتماعی برای فرزندان، نقش برجسته و حائز اهمیتی دارد. می‎‍توان اذعان داشت، وجود ابعاد مختلف سرمایه‎‍های اجتماعی، فرهنگی، نمادین و... در بطن نهاد خانواده، موجب تکامل شخصیت بهنجار نوجوانان می‎‍شود. بر این اساس پژوهش حاضر درصدد بود تا رابطۀ سرمایه (اجتماعی، فرهنگی، نمادین، اقتصادی) خانواده و رفتارهای مخاطره‎‍آمیز (خودآسیب‌زا و دگرآسیب‌زا) دانش‌آموزان دختر و پسر دورۀ مقطع متوسطۀ دوم شهرستان الشتر را شناسایی کند. نتایج بخش توصیفی حاکی از آن است که میانگین نمرۀ رفتار پرخطر در بین نمونۀ پاسخگویان کمتر از متوسط بوده است که با توجه به تغییرات ساختاری و فرهنگی سال‌های اخیر در این شهر، می‌توان نقش و حضور خانواده را نسبت‌به دیگر متغیرهای اجتماعی همچنان بااهمیت دید. در میانگین، نمرۀ رفتار خودآسیب‎‍زا از رفتار دگرآسیب‎‍زا بیشتر بوده است که توجه بیشتر به مسائل روانی دانش‌آموزان از نظام آموزش و پرورش طلب می‌شود. میانگین سرمایۀ اجتماعی در حد متوسط و از بین مؤلفه‎‍ها به ترتیب نمرۀ مشارکت، اعتماد و آگاهی با توجه به پیشینۀ سنتی و فرهنگی قوی اقوام لر در این منطقه دور از انتظار نبوده است و امید است این سرمایه همچنان در پیشبرد برنامه‌های توسعۀ این شهر استفاده شود. میانگین سرمایۀ فرهنگی کمتر از حد متوسط و از بین مؤلفه‎‍ها به ترتیب نمرۀ تجسم‎‍یافته، عینیت‌یافته و نهادینه‌شده وجود دارد که در آن نیاز توجه بیشتر به ارتقای تحصیلی و توانمندی علمی خانواده‌ها احساس می‌شود. میانگین سرمایۀ نمادین کمتر از حد متوسط و مؤلفه‌ها به ترتیب اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که در این مورد هم بحث توجه و تقویت ارزش‌های فرهنگی در خانواده و هم نظام آموزش و پرورش و سازمان‌های فرهنگی را می‌طلبد و میانگین سرمایۀ اقتصادی از حد وسط کمتر است و از بین مؤلفه‎‍ها نمرۀ موقعیتی بیشتر از نمرۀ نگرشی یا ارزش‌گذاری سرمایۀ اقتصادی خانواده توسط دانش‌آموز بوده است که با توجه به شرایط اقتصادی در حال حاضر کشور، تقویت زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و محرومیت‌زدایی در این منطقه، حائز اهمیت است. نکتۀ درخور توجه این است: از بین سرمایه‌هایی که دانش‌آموزان برای خانوادۀ خود ارزیابی کرده‌اند، سرمایۀ اجتماعی با بالاترین نمره در رتبۀ اول و سپس به ترتیب سرمایۀ فرهنگی، اقتصادی و نمادین بوده است.

در بخش استنباطی پژوهش، بین متغیر میزان سرمایۀ اجتماعی خانواده (سرمایه‌ای که بوردیو (1389) آن را در اثر عضویت و مشارکت کنشگران با شبکه‌های اجتماعی توصیف می‌کند، هیرشی (1990) زمینۀ ارتکاب جرم را تقویت پیوندهای اجتماعی می‌داند و نظریۀ کنترل اجتماعی نیز نظارت و پیوندهای جامعه را در کنترل افراد مجرم بااهمیت می‌شمارد) و میزان گرایش به رفتار پرخطر رابطۀ معکوس و معنادار وجود داشت که با پژوهش البرزی و دیگران (1398) نیازی و همکاران (1397)، پفیفر و همکاران (2017)، لوچ و همکاران (2015) و پینسکون و لیونس (2014) همخوانی دارد.

بین متغیر میزان سرمایۀ فرهنگی خانواده (که از‌نظر بوردیو (1389) مجموعه‌ای از توانمندی‎‍ها و عادت‎‍ها و طبع‎‍های فرهنگی از‌جمله زبان سلیقه یا ذوق و سبک زندگی افراد است و به‎‍مثابۀ دانشی است که افراد را قادر به تفسیر کدهای فرهنگی گوناگون می‎‍کند و بخشی از یک چارچوب تحلیل و بازتولید قدرت و امتیاز طبقاتی است که در فرایند تأثیر فرهنگ در نابرابری‎‍های اجتماعی مطرح شده است) و با توجه به نظریۀ فشار/آنومی مرتن (1983) که دو عنصر فرهنگ اجتماعی یعنی هنجارهای نهادی‌شده (ابزارهای مشروع) و اهداف فرهنگی را دارای اهمیت می‌داند و اعتقاد دارد زمانی که در جامعه، میان اهداف و ابزارها تناسبی وجود نداشته باشد، یعنی زمانی که فرصت‎ها برای افراد به‌دلیل موقعیت طبقۀ اجتماعی‎شان مسدود شده باشد، مشکلات فشار پدید می‎آیند و زمینۀ بزهکاری فرد را فراهم می‌آورد. نظریۀ خودکنترلی ارزیابی فرد از خطرات مجازات و خودکنترلی درونی را باعث کاهش گرایش به رفتار انحرافی می‌داند‌، نظریۀ بازدارندگی معتقد است، افزایش در میزان درک فرد از احتمال مجازات و شدت آن، احتمال بروز رفتار انحرافی را کاهش می‎دهد و نظریۀ یادگیری اجتماعی، رفتار انحرافی را آموختنی می‌داند که در فرآیند رابطه با دیگران، مخصوصاً دیگران مهم، والدین و دوستان، آموخته می‎‍شود) و میزان گرایش به رفتار پرخطر، رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد که با پژوهش پرتوی (1400)، قیصری و همکاران (1400)، احمدی و همکاران (1399)، البرزی و دیگران (1398)، عرب‌نژاد و همکاران (1397)، نیازی و همکاران (1397)، پفیفر و همکاران (2017) و گانیه و همکاران (2015) همخوانی دارد، ولی با پژوهش پینکستون و لیونس (2014) همخوانی ندارد که به نبود رابطۀ بین این دو متغیر اشاره می‌کند.

بین متغیر میزان سرمایۀ نمادین خانواده (که از‌نظر بوردیو (1389) مجموعه ابزارهای نمادین، حیثیت، احترام و قابلیت‌های فردی در رفتارهایی‌اند که فرد در اختیار دارد و به معنای توانایی مشروعیت‌دادن، تعریف‌کردن و ارزش‌گذاردن است)‌ و نظریۀ فشار آنومی که معتقد است زمانی‌که توانایی حفظ توازن میان اهداف فرهنگی و ابزارها وجود نداشته باشد، میزان رفتارهای انحرافی بیشتر می‌شود، میزان گرایش به رفتار پرخطر دانش‌آموزان رابطۀ غیرمستقیم و معنادار وجود ندارد و با پژوهش نیازی و همکاران (1397) و پفیفر و همکاران (2017) همخوانی ندارد که به رابطۀ معکوس و معنادار بین این دو متغیر رسیده‌اند.

بین متغیر میزان سرمایۀ اقتصادی خانواده (یعنی ثروت و پولی که هر کنشگر اجتماعی در دست دارد و شامل درآمدها و بقیۀ انواع منابع مالی است که در قالب مالکیت جلوۀ نهادی پیدا می‌کند، بوردیو (1389) دیگر سرمایه‎‍ها را در رابطۀ تنگاتنگ با سرمایۀ اقتصادی تعریف می‎‍کند). نظریۀ فشار مرتن (1983) و توسعۀ نظریۀ انومی دورکیم (1984)  بیان می‌کند وقتی به اهداف زندگی مانند توفیق مالی تأکید فراوانی شود، راه‎های دستیابی به آن اهداف مسدود باشد و افراد به‌دلیل موقعیت طبقۀ اجتماعی‎شان موفق به کسب آن نشده باشند، مشکلات فشار پدید می‌یابد ‎و نظریۀ کوهن (1995) معتقد است، ارزش‎ها، ارتباطی تنگاتنگ با طبقۀ متوسط قرار دارد. بیشتر این ارزش‎های مشترک، بر اهدافی تأکید دارند که باعث به ‎دست ‎آوردن موفقیت می‌شوند؛ بنابراین موفقیت به خودی ‎خود به یک هدف عمومی تأیید‌شده تبدیل می‌شود. فرصت‎ها برای رسیدن به اهداف بیشتر در دسترس طبقۀ متوسط است تا طبقۀ پایین و جوانان طبقۀ‎ پایین شکلی از تضاد فرهنگی را تجربه می‎کنند که آن را وضعیت ناکامی می‎نامند‌؛ در‌نتیجه بسیاری از آنها وارد دارودسته‎های بزهکارانه‌ای می‌شوند که خرده‌فرهنگی خاص خودشان را دارند، یعنی در‌واقع هنجارهایش را از فرهنگ بزرگ‌تر می‎گیرد، اما آنها را وارونه می‎کند و میزان گرایش به رفتار پرخطر، رابطۀ معکوس و معنادار وجود دارد که با پژوهش نیازی و همکاران (1397)، پفیفر و همکاران، (2017)، پینسکون و لیونس (2014) همخوانی دارد.

در رابطه با متغیرهای زمینه‌ای تفاوت میانگین برحسب جنس، شاخۀ تحصیلی و نوع محل سکونت متفاوت بود؛ به‌طوری که این میانگین در بین پسران برحسب نوع شاخه، در بین دانش‌آموزان هنرستانی و برحسب محل سکونت در بین دانش‌آموزان شهری شدت بیشتری دارد.

همچنین برای روشن‌تر‌شدن تفاوت میانگین میزان گرایش به رفتار پرخطر در بین دبیرستانی‌ها و هنرستانی‌ها نیز، ابعاد این متغیر بررسی شد. در بعد خودآسیب‎‍زا دبیرستانی‌ها با میانگین=01/3 و هنرستانی‌ها با میانگین=37/3 و بعد دگرآسیب‎‍زا دبیرستانی‌ها با میانگین=47/2 و هنرستانی‌ها با میانگین=98/2 هستند.

همچنین در مدل رگرسیونی، با وارد‌کردن 7 متغیر مستقل موجود در پژوهش، یعنی حدود64/0‌درصد رفتار پرخطر را این عوامل تبیین می‎‌کنند که از بین متغیرهای مستقل، متغیر جنس و سرمایۀ اقتصادی، بیشترین تأثیر و به ترتیب متغیر نوع محل سکونت، سرمایۀ فرهنگی، سرمایۀ اجتماعی، نوع شاخۀ تحصیلی و سرمایۀ نمادین در تبیین متغیر وابسته تأثیر داشته‌اند.

و در‌نهایت با مدل‌سازی معادلۀ ساختاری می‌توان صحت داده‌ها و انطباق آن با مدل تحقیق را تأیید کرد.

 

پیشنهادها

با توجه به نتایج حاصل از پژوهش، باید پیشنهادهای زیر بیان شود:

استفاده از ظرفیت سرمایۀ اجتماعی در شهرستان‌ها و روستاها در جهت پیشبرد اهداف فرهنگی و آموزشی و نه صرفاً اهداف سیاسی و ساختاری؛

پرورش و تقویت سرمایۀ فرهنگی از‌طریق آگاهی‌بخشی به والدین در قالب برنامه‌های آموزشی- تفریحی، بازدید از اماکن تاریخی- فرهنگی و... به‌صورت رایگان و یا بسیار کم‌هزینه توسط نظام رسمی آموزش و پرورش و نهادهایی متولی امر فرهنگ، همچون ادارۀ ورزش و جوانان، کانون‌های فرهنگی، سازمان فرهنگی تفریحی- شهرداری و...؛

آموزش و ترویج مهارت‌های زندگی به‌ویژه قدرت نه‌گفتن در کتب درسی و برنامه‌های آموزشی؛

تقویت زیرساخت‌های اقتصادی مناطق محروم و استفاده از پتانسیل‌های طبیعی و انسانی برای ایجاد اشتغال و جذب گردشگر برای رونق‌بخشی اقتصادی و رفع نگرانی‌های مالی خانواده‌ها.

 

تشکر و قدردانی

از مجموعه عوامل آموزش و پروش شهرستان الشتر که برای پرکردن پرسش‌نامه ما را همراهی کردند، کمال تشکر و قدردانی داریم.

 

[1] Peres et al.

[2] Family cohesion

[3] Conflict

[4] Parental supervision

[5] Reduction of aggression

[6] Social skills

[7] externalization disorders

[8] Social Capital

[9] Cultural Capital

[10] Symbolic capital

[11] Economic capital

[12] Strauss and Corbin

[13]Pfeiffer et al.

[14]Loch et al.

[15]Gagné et al.

[16]Pinxten & Lievens

[17] Bourdieu

[18] Arnett

[19] Family function

[20] Family cohesion

[21] Conflict

[22] Parental supervision

[23] Reduction of aggression

[24] Social skills

[25] externalization disorders

[26] Coleman

[27] Putname & Coleman

[28] vinkhest

[29] با تلخیص از مقالۀ علیوردی‎نیا و شهریاری یانه‎سری (1396).

[30] Classic Strain/Anomie Theory

[31] Merton

[32] Cultural goals

[33] Legitimate means

[34] Social Structure and Anomie

[35] Durkheim

[36] Cohen

[37] Celerity

[38] Certainty

[39] Severity

[40] Dunashop

[41] Hirschi

[42] Self-Control Theory

[43] Gottfredson and Hirschi

[44] Environmental and Social Theory

[45] Bio-Psycho-Social model

[46] Sutherland

[47] Coser & Rosenberg

[48]یکی از مفروضاتی که در رگرسیون مدنظر قرار می‌گیرد، استقلال خطاها (تفاوت بین مقادیر واقعی و مقادیر پیش‌بینی‌شده ازطریق معادلۀ رگرسیون) از یکدیگر است. در صورتی که فرضیۀ استقلال خطاها رد شود و خطاها با یکدیگر همبستگی داشته باشند، امکان استفاده از رگرسیون وجود ندارد. به‌منظور بررسی استقلال مشاهدات (استقلال مقادیر باقی‌مانده یا خطاها) از یکدیگر از آزمون دوربین- واتسون استفاده می‌شود. آمارۀ دوربین-واتسن یک آمارۀ آزمون  است که برای بررسی وجود خود همبستگی (رابطۀ بین مقادیر که با تأخیر زمانی مشخص از یکدیگر جدا شده‌اند) بین باقی‌مانده‌ها در تحلیل رگرسیون استفاده می‌شود. مقدار این آماره همواره بین ۰ تا ۴ قرار می‌گیرد. در تحلیل رگرسیون به‌خصوص زمانی که متغیرها در طول یک فاصلۀ زمانی مطالعه می‌شوند، ممکن است تغییر داده‌ها در طول زمان از الگوی خاصی پیروی کند. برای تشخیص این الگو از آزمون دوربین واتسون استفاده می‌شود. آ‌مارۀ دوربین واتسون بین ۰ تا ۴ است. اگر بین باقی‌مانده‌ها همبستگی متوالی وجود نداشته باشد، مقدار این آماره باید به ۲ نزدیک باشد. اگر به صفر نزدیک باشد، نشان‌دهندۀ همبستگی مثبت و اگر به ۴ نزدیک باشد، نشان‌دهندۀ همبستگی منفی است. درمجموع اگر این آماره بین 5/1 تا 5/2 باشد، جای نگرانی نیست.

تعداد مشاهده مقاله: 1,678

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 893