امروزه، گزارشگری غیرمالی از مباحث بسیار بااهمیت در حوزه حسابداری بوده و در این راستا بنیاد هیئت استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی () ‌برای ‌تأکید بیشتر بر اهمیت مباحث پایداری و غیرمالی، هیئت استانداردهای حسابداری پایداری () را تشکیل داده است (Grewal et al., 2021). با ‌تأکید بر این موضوع، مطالعه‌ حاضر در تلاش است تا یکی از مهم‌ترین فاکتورهای مؤثر در گزارشگریِ داوطلبانۀ^[1] مسئولیت اجتماعی را ارزیابی کند که هیئت استانداردهای حسابداری پایداری نیز ‌تأکید ویژ‌ه‌ای بدان دارد. در متن این استانداردها ‌تأکید شده است که آیتم‌های مورد نیاز برای افشا به صنعت متفاوت بستگی دارند؛ بدین معنا که یک واحد مستقر در صنعت نفت و گاز، موارد بیشتر و متفاوت‌تری نسبت به یک واحد فعال در حوزه‌ صنعتِ فناوری گزارش می‌کند (Khan et al., 2016)؛ بنابراین، به نظر می‌رسد تفاوت صنعت می‌تواند اثر چشمگیری بر میزان افشا و اهمیت افشایِ گزارشگریِ مسئولیت‌پذیری اجتماعی داشته باشد. ‌همچنین‌، طبق مبانیِ نظری، گرایش واحدِ تجاری برای اثبات برتریِ خود ناشی از رقابت و پیشی‌گرفتن از رقبا است. طبق نظریه علامت‌دهی و فرضیه‌ ملکهِ سرخ^[2]، به نظر می‌رسد اگر واحد‌های یک صنعتِ خاص، فعال در حوزه‌ گزارشگری مسئولیت اجتماعی باشند، آنهایی که قصد پیشی‌گرفتن از رقبا را دارند، ازطریق ارائه‌ گزارشاتِ باکیفیت‌تر می‌توانند چنین اقدامی را انجام دهند و مزیت رقابتیِ بیشتری کسب کنند (Poursoleyman et al., 2022).

در ادبیاتِ مسئولیت اجتماعی در سطح بین‌المللی، مطالعاتِ متعددی در ارتباط با اثر رقابت در صنعت بر گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی انجام شده است؛ برای نمونه، ریو و همکاران (2022) و دوپیره و امزالی (2018) رابطه‌ بین رقابت در صنعت و ابعادِ مختلف گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی را بر شرکت‌های آمریکایی ارزیابی کردند‌؛ اما در ارتباط با مطالعات داخلی، اگرچه احمدپور و فرمانبردار (1394)، ذوالفقاری و عشوری خطیبی (1397) و الیکائی‌نژاد (1401) مسیرِ پیامدیِ این رابطه یعنی اثر گزارشگری مسئولیت اجتماعی بر رقابت در صنعت را ارزیابی می‌کنند، هیچ مطالعه‌ داخلی انگیزه‌ رقابت در صنعت را برای افشای گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی و کیفیت آن بررسی نکرده‌اند؛ از این رو، این مطالعه از نوآوریِ بالایی برخوردار بوده و از طرق زیر سبب گسترش مبانی است: (1) علاوه بر بسط مبانی نظری مرتبط با پژوهش حاضر، نتایج این پژوهش با توجه به محیط اقتصادی در حال رشد ایران، می‌تواند ‌برای تصمیم‌گیری شرکت‌ها، مدیران ‌آنها ، قانون‌گذاران و سایر استفاده‌کنندگان، مفید واقع شده و برای شرکت‌ها فضای رقابتی ایجاد کند که با تحقق آن بر اقتصاد در حال رشد کشور کمک کند؛ (2) بررسی این موضوع می‌تواند تشویقی برای شرکت‌ها در ‌برای مشارکت ‌آنها  در فعالیت‌های مرتبط با مسئولیت‌پذیری اجتماعی باشد. به نظر می‌رسد احتمالاً این موضوع با توجه به اینکه بخش اعظمی از شرکت‌های نمونه این پژوهش فاقد گزارشگری ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی بوده‌اند، از اهمیت برخوردار باشد؛ (3) این مطالعه جزو نخستین پژوهش‌های ایرانی در راستایِ بررسیِ انگیزه‌ افشای گزارش مسئولیت اجتماعی و کیفیت آن است و (4) این مطالعه از نخستین تلاش‌ها برای بررسیِ کیفیت گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی است؛ در حالی که پیشتر محققانِ ایرانی توجه کمی به این جنبه از گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی کرده بودند.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

مسئولیت اجتماعی، مجموعه وظایف و تعهداتی است که سازمان باید در ‌برای حفظ و مراقبت و کمک به جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کند، انجام دهد. این واژه به ظهور یک جنبش اشاره دارد که هدف آن دنبال‌کردن عوامل محیطی و اجتماعی در تصمیمات تجاری شرکت‌ها، استراتژی تجاری و حسابداری ‌برای افزایش عملکرد اجتماعی و محیطی در کنار ابعاد اقتصادی است؛ به گونه‌ای که برای واحد تجاری، جامعه و محیط مثمر ثمر واقع شود (Mckinley, 2008). به بیان بهتر، مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها یک منظومه با واژه‌شناسی متنوع و کاملاً مرتبط همراه بوده که به جامعه و محیط اشاره دارد و با زبانی شفاف و پاسخگو با رویکرد اخلاقی و چندبعدی به پارامترهایی درباره نقش اجتماعی شرکت‌ها توجه می‌کند و در مرکز ثقل آن، به دامنه وسیعی از ذی‌نفعان که فراسوی سهامداران هستند، توجه می‌شود (اسمعیلی و یعقوبی، 1400). کارول (1991) ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی را در چهار طبقه شامل بعد اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی و بشردوستانه به‌ترتیب و ‌براساس اولویت تقسیم‌بندی کرده است. بررسی ادبیات موجود در زمینه موضوع پژوهش پیش‌رو نشان‌دهنده آن است که عامل رقابت در صنعت می‌تواند بر ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها اثرگذار باشد. رقابت در صنعت، مدیران را نسبت به فعالیت‌های واحد ‌تجاری فعال‌تر ساخته و بنابراین، رقابت ‌به‌عنوان یک مکانیزم حاکمیت شرکتیِ بیرونی، محرّکی برای عقب‌نماندن از رقبا و حتی تداوم فعالیت است (Cheng et al., 2013). افزون بر این، این ابزار یک مکانیزمی بیرونی است که در راستای اهداف سایرِ ابعاد یا مکانیزم‌های حاکمیت شرکتی در بازار عمل می‌کند (منصورفر و همکاران، 1399). با ظهور ادبیات مسئولیت‌پذیری اجتماعی، اهمیت رقابت در صنعت دوچندان می‌شود؛ زیرا ‌به‌طور گسترده‌ای عمل به مسئولیت اجتماعی ‌به‌عنوان یک استراتژی رقابتی دیده می‌شود که به واحدهای تجاری اجازه می‌دهد خود را از رقبای خود متمایز ‌کنند (Long et al., 2020).

در ارتباط با رابطه‌ بین رقابت در صنعت و ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی تأییدهای ضمنیِ کافی در ادبیات وجود دارد؛ برای نمونه، طبق دیدگاه استراتژیکِ مسئولیت اجتماعی، شرکت‌ها در موقعیت‌هایی که رقابت بیشتری وجود دارد، انگیزه فزاینده‌ای برای سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های اجتماعی از خود نشان می‌دهند (Dupire & M’Zali, 2018). این ادبیات دلالت ضمنی بر این دارند که بین رقابت در بازار محصول و ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعیِ واحد تجاری ارتباط نزدیکی وجود دارد که این ‌درنهایت، واحد‌های تجاری را قادر می‌سازد تا به مزیت رقابتی دست بیبند (Jones, 1995; Turban & Greening, 1997) و از رقبا پیشی گیرند. این پژوهش، با تکیه بر ادبیاتِ موجود، با استفاده از نظریه‌های علامت‌دهی و مشروعیت، انگیزه را برای گزارشگری مسئولیت اجتماعی با محرکِ رقابت در صنعت توضیح می‌دهد.

نظریه علامت‌دهی، این انگیزه را از دیدگاه مصرف‌کننده[3] در نظر می‌گیرد. با توجه به ادبیات موجود در زمینه ‌پیامدهای ‌مسئولیت ‌اجتماعی، چنین اقداماتی می‌تواند تأثیر مثبتی بر نگرش، ادراکات، ‌تصمیمات خرید و رضایت مصرف‌کننده داشته باشد (Brown & Dacin, 1997). این ‌درنهایت، موجب افزایش اثر بیمه مانند[4] برای محصولات و خدمات شرکت می‌شود و مشتریانِ جدیدِ را جذب می‌کند که به‌نوبۀخود وفاداری مشتری و رفتارهای حمایتی، مانند توصیه‌های دهان – به - دهان[5] و انعطاف‌پذیری در برابر اخبار منفی ِشرکت را بهبود می‌بخشد (Lev et al., 2010) که ‌درنهایت، سبب افزایش عملکرد واحد تجاری می‌شود (Tsang et al., 2023)؛ از این رو، شرکت‌ها با آگاهی از اینکه توجه به منافع مصرف‌کنندگان می‌تواند چه پیامد‌های مثبتی را برای ایشان به ارمغان بیاورد، از فعالیت‌های داوطلبانه مسئولیت‌‌پذیری اجتماعی ‌به‌عنوان ابزار مهمی برای کسب مزیت رقابتی استفاده می‌‌کنند (McWilliams & Siegel, 2001)؛ بنابراین، نظریه علامت‌دهی پیشنهاد می‌کند هرچه رقابت در صنعت شدیدتر باشد، به سبب منافعی که مصرف‌کننده می‌تواند برای واحدِ فعال در حوزه‌ مسئولیت‌پذیری اجتماعی داشته باشد، ایشان را راغب به انجام اقداماتِ داوطلبانه برای اثباتِ برتریِ خود می‌کند؛ از این رو، از دیدگاه نظریه علامت‌دهی، هرچه رقابت در صنعت شدیدتر باشد، تمایل به اقدامات مسؤلانه‌ اجتماعی مانند گزارشگریِ فعالیت‌های انجام‌شده در این حوزه برای نشان‌دادن برتری نسبت به رقبایِ دیگر بیشتر می‌شود‌؛ اما در ادبیاتِ موجود از دیدگاه نظریه مشروعیت این موضوع کمی متفاوت دیده می‌شود.

باور طرفدارانِ دیدگاه مشروعیت بر این بوده که افزایش رقابت در صنعت، فرصت‌های رشد را از بین برده، ریسک و عدم اطمینان کسب‌وکار را افزایش داده که ‌درنهایت، بر موقعیت نسبی مشاغل در بازار سرمایه تأثیر گذاشته و هزینه‌های تأمین مالی خارجی شرکت‌ها را افزایش داده است (Ryou et al., 2022)؛ بنابراین، شرکت‌ها می‌توانند از چنین افشاگری‌ای ‌به‌عنوان وسیله‌ای برای کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بین خود و سرمایه‌گذاران خود و درنتیجه، بهبود دسترسی به سرمایه خارجی استفاده کنند؛ زیرا عمل به مسئولیت اجتماعی و افشاگریِ آن رابطه‌ مثبت و معناداری با کاهش مشکلاتِ عدم تقارن اطلاعاتی و کسب منابع مالی دارد (Cheng et al., 2014; Gong et al., 2021; Raimo et al., 2021)؛ از این رو، اگرچه دیدگاهِ نظریه مشروعیت کمی با دیدگاهِ نظریه ذینفعان متفاوت است، این نظریه نیز ‌درنهایت پیشنهاد می‌کند رقابت شدیدتر، به اقداماتِ داوطلبانه در ارتباط با گزارشگریِ مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی منجر می‌شود (Hoberg et al., 2014; Ryou et al., 2022).

در کنار دو دیدگاه علامت‌دهی و مشروعیت، محققان دربارۀ ‌رابطه ‌بین رقابت در صنعت و مسئولیت اجتماعی ‌از منظر کلی نظریه ذینفعان بحث می‌کنند. این گروه از محققان معتقدند از دیدگاه ذینفعان، افشای مسئولیت اجتماعی ‌نوعی مدیریت سهامداران بوده که باعث ایجاد و تقویت روابط با سهامداران شده و دارای مزایای چندوجهی است که ‌درنهایت می‌تواند موقعیت رقابتی شرکت‌ها را بهبود بخشد‌. دیدگاه ذینفعان فراتر از منافع امانتداری سنتی برای پذیرش مسئولیت در برابر طیف وسیعی از ذینفعان و درنتیجه، جلب حمایت آنها است و از دیدگاه طرفداران این نظریه، موضوع مذکور برای بقا و موفقیت بلند‌مدت واحدهای تجاری بسیار مهم است (Clarkson et al., 2019)؛ از این رو، اهمیت مسئولیت‌های اجتماعی در صورت وجود رقابت در صنعت که تسلط شرکت بر ذینفعان خود را تضعیف می‌کند، زمانی افزایش می‌یابد (Zingales, 2000) که سببِ ایجاد و حفظ روابط نزدیک با سهامداران شود و به محرک اصلیِ حرکت به سمت گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی تبدیل شود (Hildebrand et al., 2011)؛ بنابراین، در شرایط رقابت شدید، اهمیت مسئولیت اجتماعی در تقویت روابط با ذینفعان، بیشتر می‌شود (Ryou et al, 2022) که این ‌درنهایت، پیشنهادی مبنی بر رابطه‌ مثبت بین رقابت در صنعت و گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی می‌دهد.

در کنار گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی، پورسلیمان و همکاران (2022) و نظری و همکاران (2017) پیشنهاد می‌کنند کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی نیز می‌تواند ابزاری برای افزایش توجه ذینفعان، کسب مزیت رقابتی و مدیریت ریسک باشد. ایشان از هر دو دیدگاه علامت‌دهی و مشروعیت به این موضوع، نگاه و تأیید می‌کنند کیفیت بیشترِ گزارش‌های مسئولیت اجتماعی، ‌درنهایت سبب علامت‌‌دهیِ بهتر، کسب مشروعیت و کاهش ریسک می‌شود. ‌برای تفهیم بهتر موضوع می‌توان بیان کرد افزایش عمق افشای غیرمالی ازجمله ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی، که ‌به‌عنوان مجموع اطلاعات غیرمالی افشاشده توسط شرکت‌ها تعریف می‌شود، ممکن است عناصر اضافی مفیدی را برای مخاطبان خارجی فراهم کند تا بفهمند چگونه سود به دست آمده است و چگونه سهامداران در خلق ارزش مشارکت داشته‌اند (Romito & Vurro., 2020). علاوه بر افزایش دسترسی به اطلاعات، عمق افشای غیرمالی به افزایش شهرت شرکت کمک می‌کند که ‌به‌نوبۀخود، قضاوت‌های مطلوب‌تری دربارۀ شرکت ایجاد کند. عمق اطلاعات غیرمالی افشاشده، نشان‌دهنده یک تعهد قاطع به فعالیت‌های ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی، افزایش قابلیت اعتماد و کاهش اصطکاک‌های اطلاعاتی ناشی از عدم تقارن اطلاعاتی است (García-Sánchez & Noguera-Gámez., 2017). تحقیقات انتظارات دربارۀ تأثیر منفی عمق افشا بر درجه عدم تقارن اطلاعات را تأیید می‌کند (Hildebrand et al., 2011)؛ برای مثال، کوادرادو بالستروس و همکاران (2016) دریافتند هرچه شرکت‌ها اطلاعات داوطلبانه اجتماعی و محیطی بیشتری را افشا کنند، ازطریق کاهش عدم تقارن اطلاعاتی، هزینه سرمایه برای ‌آنها  کمتر می‌شود؛ بنابراین، شرکت‌ها ‌برای ماندن در وضعیت رقابتی و دستیابی به مزایای فوق، ناگزیرند کیفیت گزارش‌های غیر مالی خود را بهبود بخشند (Romito & Vurro., 2020 )؛ از این رو، به نظر می‌رسد رقابت در صنعت نه‌تنها سبب افزایش تمایل شرکت به افشای مسئولیت‌‌پذیری اجتماعی می‌شود، ‌درنهایت، ایشان را راغب به ارائه گزارش‌های باکیفیت‌تر نیز می‌کند.

پیشینۀ‌ پژوهش‌های داخلی

مطالعاتِ متعدد در ارتباط با رابطه‌ بین رقابت در صنعت و گزارشگری مسئولیت‌پذیری اجتماعی در داخل و خارج از ایران انجام شده است؛ اما در هیچ‌یک از مطالعاتِ داخلی رابطه‌ بین این دو از این نظر که رقابت در صنعت محرکِ گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی است، بررسی نشده است. در زیر خلاصه‌ای از این مطالعات از نظر می‌گذرد.

الیکائی‌نژاد (1401) اثر مسئولیت اجتماعی بر فناوری اطلاعات و رقابت‌پذیری سازمان را بررسی می‌کند. ایشان 3 شرکتِ بزرگ خودروسازیِ گروه ایران خودرو، سایپا و بهمن را ‌به‌عنوان جامعه منتخب خود برگزید و از 146 نفر از کارکنانِ ‌آنها کسب نظر کرد. ایشان برای بررسی روایی پرسشنامه از اعتبار محتوا و تحلیل عاملی استفاده کرد و ‌به‌منظور ارزیابیِ پایایی ابزار از روش آلفا کرونباخ و همچنین، روش پایایی ترکیبی نیز بهره برد. ‌درنهایت‌، برای تجزیه‌وتحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شـده، از تکنیـک معـادلات ساختاری استفاده می‌کنند. نتایج ‌آنها نشان دادند رابطه‌ معناداری بین مسئولیت‌پذیری اجتماعی و رقابت‌پذیری برقرار نیست.

سهمانی اصل و همکاران (1400) در مطالعه‌ای بر 99 واحد ‌تجاریِ بورسی طی سال‌های 1392 تا 1399 به دنبالِ بررسیِ اثر تعدیلگرِ رقابت در صنعت بر رابطه‌ بین سطح گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی و نسبت بدهی بودند. آنها برای اندازه‌گیریِ سطح گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی، از یک چک‌لیستی مشتمل بر 31 آیتم استفاده کردند و برای اندازه‌گیریِ نسبت بدهی از نسبت کل بدهی به دارایی بهره بردند. ایشان در بخش اصلیِ مطالعه دریافتند گزارشگری مسئولیت اجتماعی سبب کاهش نسبت بدهی می‌شود؛ از این رو، گزارشگریِ بیشترِ مسئولیت اجتماعی ریسک واحد تجاری را محتملاً کاهش می‌دهد. در گام دومِ این پژوهش، رقابت در صنعت که با تکیه بر شاخص‌های هرفیندال -هیرشمن و نیز لرنر محاسبه می‌شود، دریافتند رقابت در صنعت سبب تشدید رابطه منفیِ اشاره‌شده می‌شود؛ بنابراین، در صنایعی که رقابت شدیدتری وجود دارد، گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی رابطه‌ قوی‌تری با کاهش ریسک یا نسبت بدهی خواهد داشت. یافته‌ این مطالعه سازگار به مبانیِ نظری‌ای است که این مطالعه‌ با تکیه بر آن فرضیه‌ها را تدوین می‌کند.

برادران حسن‌زاده و همکاران (1398) در مطالعه‌ای با در نظر گرفتن این پیش‌فرض که ترکیب هیئت‌مدیره و دخالت دولت ازطریق نفوذ افراد سیاسی در ترکیبِ اشاره‌شده می‌تواند تصمیماتِ استراتژیک واحد تجاری را تحت تأثیر قرار دهد، به بررسی این موضوع پرداختند که آیا ارتباطات سیاسی می‌تواند سبب افزایش ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی واحد تجاری شود. در راستایِ ارزیابیِ فرضیه‌ خود، ایشان از نمونه‌ای مشتمل بر 60 واحد تجاریِ بورسی طی سال‌های 1390 تا 1395 استفاده کردند و از الگوهای رتبه‌بندیِ مؤسساتِ کیندر، لیدنبرگ و دومینی بهره بردند و فرضیه‌ خود را تأیید کردند. در ادامه، ایشان پیش‌بینی کردند رقابت در صنعت که ازطریق شاخص هرفیندال - هیرشمن محاسبه می‌شود، می‌تواند بر رابطه‌ اشاره‌‌شده تأثیر بگذارد. پس از جداسازیِ نمونه به دو بخشِ با رقابت بالا و پایین، ایشان دریافتند رابطه‌ مثبتِ اصلیِ مطالعه در نمونه‌ رقابتِ بالا همچنان برقرار است؛ اما در نمونه‌ رقابت پایین برقرار نیست؛ از این رو، ایشان نتیجه‌ گرفتند رقابت در صنعت نقش کلیدی در حرکت به‌صورت مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی دارد که این یافته سازگار با پیش‌بینی‌های مطالعه‌ ماست؛ زیرا این مطالعه نیز با تکیه بر مبانیِ نظری پیش‌بینی می‌کند رقابت در صنعت سبب افزایش گرایش به ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی شود.

ذوالفقاری و عشوری خطیبی (1397) به بررسیِ رابطه‌ بین مسئولیت اجتماعی و رقابت در صنعت پرداختند و نقش عملکرد مالی در این رابطه را ارزیابی کردند. برخلاف بسیاری از مطالعاتِ داخلی که برای اندازه‌گیری مسئولیت اجتماعی از گزارشاتِ عملکرد مدیریت یا روش پرسشنامه‌ای استفاده می‌کنند، ایشان برای اندازه‌گیری مسئولیت اجتماعی از مقادیر موجود در صورت‌های مالی اساسی و نسبت‌های بازار بهره می‌برند. افزون بر این، شاخصی که برای رقابت در صنعت در نظر می‌گیرند، هرفیندال - هیرشمن است و برای محاسبه‌ عملکرد مالی از نسبت حسابداریِ بازده دارایی استفاده می‌کنند. نتایج ارزیابی‌های ایشان روی 92 واحد تجاری طیِ سال‌های 1388 تا 1394 بیان‌کنندۀ آن است که مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی رابطه‌ معناداری با رقابت در صنعت ندارد؛ حتی در هنگامی که عملکرد مالی ‌به‌عنوان متغیر تعدیلگر در مدل ایشان در نظر گرفته می‌شود، نه‌تنها مسئولیت اجتماعی، ضریب اثر تعاملی نیز غیرمعنادار است که گواه آن است که سطح عملکرد مالی نیز نمی‌‌تواند رابطه‌ بین این دو را تعدیل کند؛ بنابراین، واحد‌های تجاری با سطوح عملکردِ مالی متفاوت، رفتار یکسانی در رابطه‌ بین مسئولیت اجتماعی و رقابت در صنعت دارند.

احمدپور و فرمانبردار (1394) در راستای بررسی رابطه‌ بین سطح افشای مسئولیت اجتماعی و رقابت در صنعت هستند. ایشان فرضیه‌ خود، یعنی اثر مثبتِ سطح افشای مسئولیت اجتماعی بر رقابت در صنعت را بر صنایع شیمیایی، فرآورده‌های نفتی و سیمانی شامل 54 واحد تجاری و طی سال‌های 1390 و 1391 ارزیابی کردند. برای اندازه‌گیریِ سطح افشا، به تعبیت از برزگر (1392) از 52 شاخصِ گزارشگری مسئولیت اجتماعی استفاده کردند و مشابه سایر مطالعاتِ داخلی از شاخص هرفیندال - هیرشمن برای محاسبه‌ رقابت در صنعت بهره بردند. نتایج ارزیابی‌های ایشان گواه آن است که رابطه‌ معناداری بین این دو برقرار نیست.

ریو و همکاران (2022) در مطالعه‌ای جامع به بررسی اثر رقابت در صنعت بر عملکرد، کیفیت و سطحِ افشای مسئولیت اجتماعی شرکت‌های امریکایی در سال‌های 1999 تا 2011 پرداختند. در این مطالعه از بانکِ اطلاعاتیِ کورپوریت رجیستر[6] گزارشاتِ مسئولیت اجتماعیِ واحد‌های منتخب جمع‌آوری شدند که ‌درنهایت، 1120 سال - شرکت از بین 13989 سال - شرکت مشاهده دارای گزارشاتِ جداگانه‌ مسئولیت اجتماعی هستند. ارزیابی‌های ایشان نشان دادند رقابت در صنعت سبب کاهش تمایل واحد تجاری برای ارائه‌ گزارشاتِ مسئولیت‌پذیریِ اجتماعیِ باکیفیت‌تر و کاهش تمایل برای اطمینان‌دهیِ چنین گزارشاتی می‌شود‌؛ اما درعوض، واحد‌های تجاری، منابع بیشتری را به سمتِ فعالیت‌های تبلیغاتی سرازیر می‌کنند تا محتملاً اثرِ منفیِ اشاره‌شده را کاهش دهند.

لانگ و همکاران (2020) با ادغام دیدگاه‌های ابزاری و سیاسیِ مسئولیت اجتماعی، اثر رقابت در صنعت را بر رابطه‌ بین عملکرد مسئولیت اجتماعی و عملکرد مالی می‌سنجند. برای اندازه‌گیریِ عملکرد مالی از بازده دارایی و نسبت توبین - کیو بهره بردند و برای اندازه‌گیریِ رقابت در صنعت از شاخص هرفیندال - هیرشمن استفاده کردند. نتایج بررسی‌های ایشان روی شرکت‌های چینی نشان می‌دهد رقابت در صنعت سببِ تشدید رابطه‌ بین عملکرد مسئولیت اجتماعی و عملکرد مالی می‌شود.

دوپیره و امزالی (2018) به دنبال ارزیابیِ این موضوع که افزایش رقابت در صنعت چه تأثیری بر عملکرد مسئولیت اجتماعی شرکت می‌گذارد، فرضیات خود را روی 713 شرکتِ آمریکایی طی سال‌های 1995 تا 2009 بررسی کردند. برای اندازه‌گیریِ رقابت در صنعت از شاخص هرفیندال - هیرشمن بهره بردند و برای محاسبه‌ عملکرد مسئولیت اجتماعی از شاخصی که بانکِ اطلاعاتیِ کا.آل.دی[7] محیا می‌کند، استفاده کردند. بررسی‌های ایشان نشان دادند شاخص هرفیندال - هیرشمن که عکس رقابت در صنعت را نشان می‌دهد، رابطه‌ منفی و معناداری با عملکرد مسئولیت اجتماعی دارد؛ از این رو، نتیجه می‌گیرند رقابت در صنعت سبب افزایش عملکرد مسئولیت اجتماعیِ شرکت می‌شود. ارزیابی‌های بیشترِ ایشان نشان می‌دهد رقابت در صنعت سبب گسترش توجه واحد‌های مسئولیت‌پذیر اجتماعی از ذینفعانِ اصلی[8] به ذینفعانِ حاشیه‌ای[9] می‌شود که نشان از ایجاد انگیزه‌ قوی برای این شرکت‌ها و کسب مزیت رقابتی است.

فلمر (2018) در پژوهشی مشابه روی شرکت‌های امریکایی طی بازه‌ زمانیِ 1992 تا 2005 به بررسی رابطه‌ بین رقابت در صنعت و عملکرد مسئولیت اجتماعیِ محاسبه‌شده طبق اطلاعاتِ بانکِ کا.آل.دی پرداخت و نتیجه‌ گرفت بین این دو رابطه‌ معناداری برقرار است که رقابت در صنعت و ابزارهایِ آن مانند تعرفه‌ها، انگیزه‌ مناسبی را برای افزایش سطح عملکرد مسئولیت‌های اجتماعی شرکت فراهم می‌کنند.

از این رو، غالباً مطالعاتِ داخلی و خارجی پیشنهاد می‌کنند رقابت در صنعت عاملیِ محتملاً مهم برای عملکرد مسئولیت اجتماعی است که این با مبانیِ نظری، سازگار است که پیش‌تر گفته شد.

طبقِ مبانیِ نظری بیان‌شده، این پژوهش با استفاده از نظریه‌های علامت‌دهی، مشروعیت و ذینفعان (دیدگاه مدیریت ریسک) استدلال می‌کند رقابت در صنعت محتملاً سبب افزایش تمایل شرکت‌ها به اقدامات داوطلبانه در حوزه‌ گزارشگریِ مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی می‌شود. افزون بر این، مبانیِ موجود پیشنهاد می‌کند واحد‌های مسئولیت‌پذیر برای نشان‌دادن برتریِ خود و کسب مشروعیتِ بیشتر تمایل دارند تا گزارشاتِ باکیفیت‌تری در ارتباط با ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی افشا کنند؛ بنابراین، رقابت در صنعت نه‌تنها واحدِ تجاری را راغب به افشای مسئولیت‌های اجتماعی، گزارشاتِ مربوطۀ باکیفیت‌تری ارائه‌ می‌کند. در تأیید ضمنیِ این پیش‌بینی‌ها مبانیِ تجربی نیز پیشنهادِ یکسانی داشتند؛ از این رو، فرضیه‌های این مطالعه‌ به قرار زیر تدوین شده‌اند:

فرضیه 1: رقابت در صنعت با افشای مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی رابطه‌ مثبت دارد.

فرضیه 2: رقابت در صنعت با کیفیت گزارشگریِ مسئولیت‌پذیری اجتماعی رابطه‌ مثبت دارد.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهشِ جاری ازنظر هدف، کاربردی و طرحِ آن از نوع شبه‌تجربی و با اتکا به اطلاعاتِ پس‌رویدادی یا آرشیوی است. مبانیِ نظری و تجربیِ مطالعه ازطریق روشِ کتابخانه‌ای تدوین شده و داده‌های مورد نیاز برای محاسبه‌ متغیرهای مطالعه از بانک‌های اطلاعاتِ مختلفی استخراج شده‌اند. برای محاسبه‌ متغیرهایی که نیاز با آیتم‌های صورت‌های مالی و بازار داشتند، از اطلاعاتِ آرشیویِ بانک اطلاعاتیِ ره‌آورد نوین استفاده شده است‌؛ اما برای محاسبه‌ متغیرهایِ مربوط به افشا و کیفیت گزارشِ مسئولیت اجتماعی ازطریق درگاهِ کدال، مستقیماً گزارشاتِ هیئت‌مدیره واحد‌های منتخب، دریافت، بررسی و حَسَبِ نیاز استفاده شدند.

جامعه‌ منتخب پژوهش حاضر شامل دو بخشِ مختلف است. نخست با توجه به اینکه برای محاسبه‌ متغیر رقابت در صنعت که شاخص هرفیندال - هیرشمن آن‌ را اندازه‌گیری می‌کند، T نیاز است بدون غربالگریِ مشاهدات و با در نظر گرفتن جامعه‌ کلیِ بازار این شاخص محاسبه شود. طبق مبانیِ نظری آن، اگر شاخص هرفیندال - هیرشمن پس از غربالگری محاسبه شود، ‌به‌طور دقیق رقابت در صنعت یا تمرکز صنعت را شناسایی نخواهد کرد؛ برای مثال، اگر 10 واحد در یک صنعت خاص حضور داشته باشند، ولی پس از غربالگری 1 واحد به جامعه‌ نهایی وارد شود، تمرکز صنعت در آن صنعت که پس از غربالگری محاسبه شده است، عدد 1 خواهد بود (که نشان از عدم رقابت در صنعت را دارد)؛ بنابراین، این صنایع از نمونه مورد بررسی پژوهش حذف شده‌اند. بنابراین، نیاز است پیش از غربالگری، رقابت در صنعت محاسبه شود؛ از این رو، نمونه‌ اولیه‌ ما شامل کلیه‌ شرکت‌های موجود در بورس اوراق بهادار تهران است که طی سال‌های 1395 تا 1400 دارای اطلاعاتِ مورد نیاز برای محاسبه‌ شاخص هرفیندال - هیرشمن هستند. پس از آن، در این پژوهش، جامعه‌ نهایی با استفاده از روش غربالگری و در نظر گرفتن شروط زیر به تبعیت از مطالعاتِ پیشین انتخاب شده است:

• اطلاعاتِ مورد نیاز برای محاسبه تمامیِ متغیرها در طول بازه‌ زمانیِ در نظر گرفته شده موجود باشند.
• واحد دارای سال مالیِ 29 اسفندماه باشد.
• جزء مؤسسات مالی، سرمایه‌گذاری و بانکی نباشد.
• دارای گزارش هیئت‌مدیره باشد.

   ‌درنهایت، پس از در نظر گرفتنِ شروطِ فوق، 100 واحدِ تجاری و 600 مشاهده ‌به‌عنوان جامعه‌ نهایی در نظر گرفته شدند که در نگاره (1) درصد فراوانی و تعداد سال - شرکت‌های نمونه این پژوهش ‌براساس صنایع، نشان داده شده است. صنایع موجود در نمونه مورد بررسی شامل 14 صنعت بوده که بیشترین سال - شرکت‌های نمونه این پژوهش مربوط به صنایع دارویی و کمترین آن نیز به صنایع سیمان، آهک و گچ، عرضه برق، گاز، بخار و آب، کانی غیر فلزی و ماشین آلات و تجهیزات است.

نگاره 1. ترکیب صنایع در نمونه پژوهش

به پیروی از دوپیره و امزالی (2018) که رابطه‌ رقابت در صنعت و مسئولیت اجتماعی را به‌صورت مستقیم بررسی می‌کنند، از مدل‌های زیر برای ارزیابیِ فرضیه‌های یک و دو به ترتیب استفاده شده است:

که در آن،

 متغیرِ دووجهی بوده و نمایانگرِ افشایِ گزارش مسئولیت اجتماعی است.

 شاخص هرفیندال - هیرشمن بوده و متغیرِ نماینده‌ برای رقابت در صنعت است.

 متغیر دو وجهیِ تحقیق و توسعه است.

 نشان‌دهندۀ هزینه‌ تبلیغات است.

 نمایانگر حجم شرکت است.

 نشان‌دهنده‌ سودآوری شرکت است.

 نشان‌دهنده‌ ریسک یا نسبت بدهی شرکت است.

 نشان‌دهندۀ شاخصِ رشد شرکت است.

برای تأیید فرض نخست، انتظار بر این است که ضریبِ متغیرِ  منفی و معنادار باشد؛ زیرا شاخص هرفیندال - هیرشمن که تمرکز صنعت را نشان می‌دهد، رابطه‌ معکوسی با رقابت در صنعت دارد؛ به طریقی که هرچه  کمتر باشد، رقابت در صنعت بیشتر خواهد بود؛ بنابراین، منفی تأییدکننده‌ فرضیه‌ نخست خواهد بود.

که در آن،

 نشان‌دهنده‌ کیفیت گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی است و سایر متغیرها مشابهِ مدل (1) هستند.

‌به‌منظور تأیید فرضیه‌ دوم، انتظار می‌رود ضریبِ  منفی () و معنادار باشد.

متغیر وابسته: در این پژوهش از دو متغیرِ وابسته‌ افشای گزارش مسئولیت اجتماعی () و نیز کیفیت گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی () استفاده می‌شود. به تبعیت از پورسلیمان و همکاران (2022) برای اندازه‌گیریِ افشای گزارشِ مسئولیت اجتماعی از متغیرِ دو وجهیِ  استفاده می‌شود که عدد یک برای آن مشاهداتی است که گزارش مسئولیت اجتماعی افشا می‌کنند و صفر برای سایر مشاهدات است.

برای اندازه‌گیریِ کیفیت گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی به تبیعت از نظری و همکاران (2017) و ریو و همکاران (2022) از لگاریتمِ طبیعیِ تعداد کلماتِ موجود در گزارشاتِ مسئولیت اجتماعی استفاده شده است که عمق افشای گزارشگری مالی را نشان می‌دهد و بیان‌کنندۀ حجم کل اطلاعات مبتنی بر ذینفعان است که سالانه، هر شرکت ازطریق گزارش غیرمالی مربوط به ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی افشا می‌کند (رومیتو و وورو، 2020). شایان ذکر است تعداد کلمات شمرده‌شده به‌صورت دستی بوده و تمامی ابعاد گزارشگری مالی را شامل شده است.

متغیر مستقل: به پیروی از مطالعاتِ داخلی و خارجی در حوزه‌ ارتباط بین رقابت با صنعت و مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی از شاخص هرفیندال - هیرشمن استفاده می‌شود. سهمانی اصل و همکاران (1400)، برادران حسن‌زاده و همکاران (1398)، ذوالفقاری و عشوری خطیبی (1397)، لانگ و همکاران (2020) و دوپیره و امزالی (2018) نیز از این شاخص برای اندازه‌گیریِ رقابت در صنعت بهره می‌برند. این شاخص برای هر صنعت در هر سال به‌صورت جداگانه محاسبه می‌شود؛ ‌به طوری که شاخص هر صنعت برابر با حاصل جمع مجذورات سهم بازار هر شرکت از ارزش کل صنعت خواهد بود. نحوه‌ محاسبه‌ شاخص  به طریق زیر است:

در این مدل،  سهم بازار شرکت  در صنعت  در سال  است. سهم بازار شرکت  از حاصل تقسیم فروش خالص شرکت  بر کل فروش خالص صنعت  به دست می‌آید. این شاخص میزانِ تمرکز صنعت را اندازه‌گیری می‌کند؛ بنابراین، هرچه این شاخص بزرگ‌تر باشد، میزان تمرکز صنعت بیشتر و رقابت کمتری در آن صنعت وجود خواهد داشت و برعکس.

متغیرهای کنترلی: در این مطالعه به پیروی از مدلِ دوپیره و امزالی (2018) از چندین متغیرِ کنترلی برای کنترل اثر ویژگی‌های شرکت‌ها استفاده می‌شود. نخست از متغیر  استفاده شده که یک متغیر دو وجهیِ تحقیق و توسعه است. این متغیر در صورتی که واحد بر تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کرده باشد، عدد یک و در غیر این صورت، عدد صفر می‌گیرد. طبق مبانیِ موجود در صنایعی که رقابتِ شدیدی وجود دارد، تمایل به سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های تحقیق و توسعه بیشتر است (McWilliams & Siegel, 2001). افزون بر این، مبانیِ موجود باور دارند در چنین شرایطی، شرکت‌ها رغبت بیشتری نیز به سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های تبلیغاتی دارند (Fernández-Kranz & Santaló, 2010)؛ از این رو، از متغیرِ  که از نسبت هزینه‌ تبلیغات به کل فروش به دست می‌آید، برای اندازه‌گیریِ فعالیت‌های تبلیغاتی استفاده می‌شود. ناگفته نماند هم تحقیق و توسعه و هم تبلیغات در حوزه‌ مسئولیت اجتماعی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و واحد‌های مسئولیت‌پذیرِ اجتماعی تمایل زیادی به علامت‌دهی از این طریق دارند (Bocquet et al., 2017). متغیر سومِ کنترلی این مطالعه اندازه یا اندازه شرکت () است. طبق مبانیِ موجود، واحد‌های بزرگ‌تر توان مالیِ بیشتری برای گزارشگریِ غیرمالی یا مسئولیت اجتماعی دارند (Udayasankar, 2008)؛ بنابراین، اهمیت اندازه شرکت مهم است و برای کنترل اثر آن در پژوهش حاضر از لگاریتمِ طبیعیِ کل دارایی‌های شرکت استفاده شد. افزون بر این، واحدی که سودآوری بالایی دارد، منابع کافی برای گزارشگریِ غیرمالی نیز محتملاً خواهد داشت؛ از این رو، از متغیر  استفاده می‌شود که برابرِ با سود قبل از بهره و مالیات تقسیم بر کل دارایی است. پنجمین متغیرِ کنترلیِ این مطالعه مربوط به شاخصی برای ریسک شرکت () است؛ زیرا تحملِ ریسک مدیرانِ شرکت‌ها عاملی مهم بر دیدگاهِ ایشان برای گرایش به فعالیت‌های داوطلبانه‌ مسئولیت اجتماعی است (Waddock & Graves, 1997)؛ از این رو، به تعبیت از بنلیمله (2017) که نکته‌ اشاره‌شده را بررسی کرده‌اند، از نسبت بدهی‌ بلندمدت به کل دارایی استفاده می‌شود. ‌درنهایت‌، آخرین متغیر کنترلیِ این مطالعه مربوط به شاخصِ رشد شرکت () است. با توجه به اینکه واحد‌های تجاریِ رشدی منابع کمتری برای انجام چنین فعالیت‌های داوطلبانه‌ای دارند، انتظار بر رابطه‌ منفی بین شاخص رشد و تمایل به گزارشگریِ غیرمالی یا مسئولیت اجتماعی می‌رود (Nyame & Ghulam, 2019-Asiamah)؛ از این رو، از نسبت ارزش بازار به دفتر دارایی‌ها برای کنترلِ اثر شاخص رشد استفاده شده است.

یافته‌های پژوهش

در نگاره (1) اطلاعات در ارتباط با شاخص‌های پراکندگی و مرکزی متغیرهای مطالعه آورده شده است. طبق اطلاعاتِ این نگاره، متغیرِ  دارای فراوانیِ 365 است که نشان می‌دهد از بین 600 مشاهده تقریباً 60.8% از ‌آنها  گزارش مسئولیت اجتماعی ارائه کرده‌اند؛ اما 235 مشاهده فاقد چنین گزارشاتی هستند. متغیر کیفیت افشای مسئولیت‌پذیری اجتماعی با میانگینِ 3.919 نشان می‌دهد ‌به‌طور متوسط 50 () کلمه گزارشِ مسئولیت اجتماعی در کل مشاهدات وجود دارد‌؛ اما در نتایج ارائه‌نشده در نگاره، مشخص شد در بین 365 گزارشِ مسئولیت اجتماعی، میانگینِ متغیر کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی () برابر با 6.442 است که نشان می‌دهد ‌به‌طور متوسط 628 () واژه در گزارشات مسئولیت اجتماعی وجود دارند. کمینه‌ 3.367 برای این 365 مشاهده که در نگاره (1) آورده نشده نیز گواه آن است که کمترین میزانِ کلمه در گزارشاتِ مسئولیت اجتماعی 29 () کلمه است. شاخص هرفیندال - هیرشمن با میانگینِ 0.314 و میانه 0.254 نیز نشان می‌دهد تعداد بیشتری از مشاهدات، شاخص هرفیندال - هیرشمن کمتری دارند؛ زیرا توزیع این شاخص چولگیِ مثبت دارد. مقادیر این شاخص با مطالعات منصورفر و همکاران (1399) سازگارند. در ارتباط با متغیرهای کنترلی، مقایسه‌ شاخص‌های آورده‌شده در این نگاره با مطالعاتِ داخلی و خارجی گواه آن است که تفاوتِ معناداری با ادبیاتِ تجربی ندارند.

در نگاره (2) ماتریسِ همبستگیِ دو به دو با رویکرد پیرسون آورده شده است. طبق اطلاعاتِ این نگاره، افشای ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی با کیفیتِ افشا، همبستگیِ مثبت و معنادارِ شدیدی با مقدار 0.872 در سطح اطمینان 99% دارد‌؛ اما این همبستگیِ شدید نمی‌تواند سبب مشکل هم‌خطی شود؛ زیرا این دو متغیر متعلق به مدل‌های جداگانه‌ای هستند و به‌صورت یکجا در یک مدل استفاده نمی‌شوند. شاخص هرفیندال - هیرشمن با هر دو متغیرِ مربوط به مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی همبستگیِ منفی دارد. اگرچه این همبستگیِ منفی فاقد معنا است، این می‌تواند ‌به‌طور ضمنی اشاره کند محتملاً رابطه‌ای منفی بین شاخص هرفیندال - هیرشمن و متغیرهای گزارشگریِ مسئولیت‌پذیری اجتماعی برقرار است که تأیید فرضیاتِ را محتمل می‌کند. در ارتباط با سایر جفت متغیرها همبستگیِ دو به دوی شدیدی مشاهده نشد که بتواند سبب ایجاد مشکل شود‌؛ اما نیاز به اشاره است که دومین بیشترین همبستگی بین کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی () و اندازه شرکت () به میزان 0.47 در سطحِ اطمینانِ 99% است که سازگار با این استدلال است که واحد‌های بزرگ‌تر توان مالیِ بیشتری برای گزارشگریِ غیرمالی یا مسئولیت اجتماعی دارند (Udayasankar, 2008).

‌درنهایت، ‌به‌منظور بررسی هم‌خطی از آزمونِ وی آی اف استفاده می‌شود که خلاصه‌ نتایج آن در نگاره (3) آورده شده است. طبق اطلاعاتِ این نگاره، بیشترین مقدارِ وی آی اف برابر با 1.282 است؛ بنابراین، با توجه به اینکه مقادیرِ گزارش‌شده کمتر از حد آستانه‌های پذیرفتنی در ادبیات هستند، مشکلی از این بابت در این پژوهش غیر محتمل است. نیاز به اشاره است که با توجه به اینکه مدل‌های (1) و (2) از متغیرهای توضیحی و کنترلی یکسانی استفاده می‌کنند و تنها متغیر وابسته‌ ‌آنها  متفاوت است، مقادیر وی آی اف مدل‌ها یکسان‌اند.

در این بخش، مانایی یا ایستایی متغیرهای مطالعه با بهره از آزمون‌های (1) لوین، لین و چو، (2) ایم، پسران و شین و (3) ای دی اف فیشر ارزیابی می‌شود. بررسی‌های ما در نگاره (4) به‌صورت خلاصه‌ آورده شده‌اند و نشان می‌دهند به غیر از متغیر کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی که بدون تفاضل‌گیری به مانایی رسید، سایر متغیرها حداقل در سطح اول تفاضل‌گیری به مانایی رسیدند؛ بنابراین، نیاز است تا رابطه‌ هم‌جمعیِ بین متغیرهای مدل‌ها نیز بررسی شود تا از گمراه‌کننده نبودن خروجی مدل‌ها اطمینان حاصل شود.

نگاره (5) نتایج آزمون کائو با فرض صفرِ مبنی بر نبود رابطه‌ هم‌جمعی بین متغیرهای مدل را نشان می‌دهد. طبق اطلاعاتِ این نگاره، در سطحِ اطمینانِ 99% فرض صفر رد شده و رابطه‌ هم‌جمعی بین متغیرهایِ مدل‌ها برقرار است؛ بنابراین، نتایج محتملاً گمراه‌کننده نیستند.

با توجه به اینکه در مدلِ اول متغیر وابسته از نوع دووجهی است، برای تخمین مدلِ مربوطه از تخمین زنِ لجستیک استفاده می‌شود. در نگاره (6) خروجیِ این تخمین‌زن آورده شده است؛ این خروجی نشان می‌دهد ضریب تعیین مک فادن برابر با 14.12% است و تقریباً 14 درصد از تغییرات متغیر افشای گزارش مسئولیت‌پذیری اجتماعی به‌وسیله متغیرهای مستقل توضیح داده شده است. فرضِ صفر آماره‌ آزمون هاسمر - لمشو که برای نیکویی برازش مدل استفاده شده، تأیید شده است و نشان می‌دهد مدل تخمین زده شده برای بررسی فرضیه‌ یکِ مطالعه مناسب است. ‌درنهایت‌، همان‌طور که از درصد صحت پیش‌بینی مشاهده می‌شود (68%)، مدل توان نسبتاً خوبی برای پیش‌بینیِ مقادیرِ افشای گزارشگری مسئولیت اجتماعی دارد.

اما در ارتباط با متغیرِ توضیحیِ اصلیِ مطالعه می‌توان دریافت شاخص هرفیندال - هیرشمن () که عکس رقابت در صنعت را نشان می‌دهد، فاقد رابطه‌ معنادار با افشای مسئولیت‌پذیری اجتماعی است. گرچه این یافته مغایر با مبانیِ نظری است که در بخش تدوین فرضیات و مبانیِ نظری بدان‌ها تکیه داده شد، با الیکائی‌نژاد (1401)، ذوالفقاری و عشوری خطیبی (1397) و احمدپور و فرمانبردار (1394) سازگار است؛ زیرا این مطالعات نیز نتوانستند رابطه‌‌ای معنادار بین مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی و رقابت در صنعت پیدا کنند؛ از این رو، فرضیه‌ نخست مطالعه رد می‌شود.

اما با توجه به اینکه در مدل (2) از متغیرِ پیوسته استفاده شده، پیش از تخمین، نیاز است مشخص شود الگوی داده‌ها از چه نوعی است. برای این منظور، از سه آزمونِ (1) بروش پاگان، (2) اف لیمر و (3) هاسمن استفاده می‌شود که به‌ترتیب فرض صفر و بدیل ‌آنها در نگاره (7) آورده شده است. آزمون بروش پاگان در ابتدا نشان می‌دهد در سطح اطمینانِ 99% فرض صفر رد شده و الگو ممکن است از نوع ترکیبی با اثرات تصادفی باشد. در گام دوم، آزمون اف لیمر در سطح اطمینانِ 99% نیز نشان می‌دهد الگو محتملاً ترکیبی از نوع اثرات ثابت است‌؛ اما آزمون هاسمن اختلاف بین این دو گام نخست را برطرف می‌کند و نشان می‌دهد الگوی داده‌ها از نوع ترکیبی با اثرات تصادفی است.

نتایج حاصل از تخمین‌زنِ  در نگاره (9) آورده شده‌اند و آماره‌ والد خی دو در سطح اطمینانِ 99% نشان می‌دهد کلیت مدل پذیرفتنی است و می‌توان به نتایج کسب‌شده اتکا کرد. طبق اطلاعاتِ کسب‌شده، شاخص هرفیندال -هیرشمن () در سطح اطمینانِ 95% دارایِ ضریبِ -1.266 است که گواه آن است که هرچه تمرکز در صنعت بیشتر باشد، کیفیت گزارشگریِ مسئولیت اجتماعی کمتر است. به عبارت دیگر، هرچه رقابت در صنعت بیشتر باشد، کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی نیز بهتر خواهد بود؛ بنابراین، این سازگار به مبانیِ فرضیاتی است که ارائه شد. افزون بر این، این یافته همسو با دوپیره و امزالی (2018) و فلمر (2018) است؛ از این رو، فرضیه‌ دومِ مطالعه تأیید می‌شود. در ارتباط با متغیرهای کنترلی نیز نتایج با مبانیِ موجود سازگار است؛ برای نمونه، متغیر تحقیق و توسعه () در سطح اطمینانِ 95% و متغیر اندازه‌ شرکت () در سطح اطمینانِ 99% رابطه‌ مثبت و معناداری با کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی دارند که این یافته پیش‌تر در بخش همبستگیِ دو به دو و تعریف متغیرهای کنترلی ‌به‌طور ضمنی اشاره شده بود.

بحث و نتیجه‌گیری

این مطالعه با هدفِ بررسیِ یکی از انگیزه‌های خارجیِ واحد‌های تجاری برای گزارشگریِ مسئولیت‌پذیری اجتماعی انجام شد. برای این منظور، انگیزه‌ خارجیِ رقابت در صنعت ‌به‌عنوان محرکِ مثبت برای چنین فعالیتِ داوطلبانه‌ای در نظر گرفته شد. ‌به‌منظور اندازه‌گیریِ گزارشگریِ مربوطه از دو بُعدِ افشا و کیفیتِ افشا به پیروی از نظری و همکاران (2017) بهره گرفته شد. افزون بر این، برای محاسبه رقابت در صنعت از شاخص هرفیندال - هیرشمن استفاده شد. ارزیابی‌های مطالعه روی 100 شرکت بورسی در قالب 14 صنعت، طی سال‌های 1395 تا 1400 نشان دادند رقابت در صنعت تأثیری بر گرایش شرکت‌ها برای افشای ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی ندارد. درحقیقت بیان شد که تمایل به افشای چنین فعالیت‌هایی، مستقل از سطح رقابت در صنعت است. این یافته با مطالعاتِ احمدپور و فرمانبردار (1394) و ذوالفقاری و عشوری خطیبی (1397) سازگار است‌؛ اما در گامِ دومِ این مطالعه مشخص شد تغییراتِ کیفیت گزارشگری مسئولیت‌پذیری اجتماعی که با تکیه بر حجم گزارشاتِ مربوطه محاسبه شده بود، وابسته به تغییراتِ سطح رقابت در صنعت است. درواقع مشخص شد هرچه رقابت در صنعت شدیدتر باشد، واحد‌های تجاری تمایل بیشتری برای ارائه‌ گزارشاتِ مسئولیت‌پذیریِ اجتماعیِ بیشتر و حجیم‌تری خواهند داشت. این یافته با مبانیِ نظری ذکرشده در پژوهش سازگار بوده و همچنین، همسو با مطالعاتِ خارجی است؛ برای نمونه، دوپیره و امزالی (2018) نشان دادند رقابت در صنعت عامل تعیین‌کننده برای توجه شرکت نسبت به فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی است. رد فرضیه اول و تأیید فرضیه دوم به نوعی این مطلب را می‌رساند که برای مخاطبان گزارشگری ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی، تنها افشای این گزارش‌ها مهم نیست؛ بلکه میزان افشا از اهمیت بیشتری برخوردار است. به عبارتی، هرچه میزان افشای گزارشگری مسئولیت اجتماعی حجیم‌تر باشد، از توجه بیشتری نیز نزد مخاطبان این گزارش‌ها برخوردار است؛ بنابراین، شرکت‌های مختلف در صنایع گوناگون، ‌برای افزایش سطح رقابت خود نسبت به شرکت‌های هم‌صنعت، به افزایش کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی خود نیاز دارند؛ زیرا ‌براساس نظریه‌های ذی‌نفعان، مخاطبان شرکت مجموعه گسترده‌ای از افراد ذینفع‌اند که نیازمند اطلاعات متفاوتی‌اند و هرچه گستره این گزارشات بیشتر باشد، تأثیر بیشتر نیز بر مخاطبان خود خواهد گذاشت و محتملاً به همین دلیل است که شرکت‌ها ‌برای ماندن در رقابت، کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی خود را افزایش می‌دهند. همچنین، این موضوع ‌براساس نظریه علامت‌دهی نیز اثبات‌شدنی است؛ زیرا شرکت‌ها با دامنه وسیعی از ذینفعان، با آگاهی از اینکه توجه به منافع مصرف‌کنندگان می‌تواند چه پیامد‌های مثبتی را برای ایشان به ارمغان بیاورد، از فعالیت‌های داوطلبانه مسئولیت‌‌پذیری اجتماعی ‌به‌عنوان ابزار مهمی برای کسب مزیت رقابتی استفاده می‌‌کنند و در این راستا ‌برای علامت‌دهی به مخاطبان خود کیفیت گزارش‌گری مسئولیت اجتماعی خود را بالاتر می‌برند. نظریه مشروعیت نیز ‌درنهایت پیشنهاد می‌کند رقابت شدیدتر، منجر به اقداماتِ داوطلبانه در ارتباط با گزارشگریِ مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی می‌شود (Hoberg et al., 2014; Ryou et al., 2022) که این موضوع موجب بهبود کیفیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها می‌شود.

با تکیه بر یافته‌های مطالعه این پژوهش، پیشنهادهایی برای واحد‌های تجاری و مطالعاتِ آتی ارائه می‌شود. نخستین مخاطب این پژوهش، واحد‌های تجاری هستند. به واحد‌های تجاری‌ که در صنایع با رقابتِ بالا فعالیت دارند، پیشنهاد می‌شود ‌به‌منظور عقب‌نماندن از رقبای خود در امر مسئولیت‌‌پذیری اجتماعی، به سمت ارائه گزارشِ حجیمِ ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی حرکت کنند؛ زیرا در چنین صنایعی که رقابت بالا است، شرکت‌ها ‌به‌طور متوسط حجم گزارشِ مسئولیت اجتماعی بالایی دارند؛ بنابراین، اگر واحد‌های فعال در چنین صنایعی از انجام چنین فعالیت‌های داوطلبانه‌ای غافل شوند، ‌درنهایت، سبب خواهد شد ایشان مزیت رقابتی را از دست دهند؛ زیرا در ادبیاتِ موجود به دفعاتِ متعدد، مشخص می‌شود عملکردِ مثبت اجتماعی ‌درنهایت سبب کسب مزیت رقابتی می‌شود (Tsang et al., 2023)‌؛ اما مخاطبان دیگر پژوهش حاضر پژوهشگرانی در حوزه‌ مسئولیت‌پذیری اجتماعی هستند. مطالعاتِ آتی می‌توانند نقش تعدیلگرِ رقابت در صنعت در رابطه‌ بین ابعادِ گزارشگری مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی و عملکرد مالی را بسنجند؛ زیرا به نظر می‌رسد در صنایعی که رقابتِ شدیدی وجود دارد، توجه به مسئولیت‌پذیری اجتماعی بیشتر باشد؛ به سببِ آنکه واحد‌هایِ مسئولیت‌پذیر برای اثباتِ برتری خود دائم در حال انجام فعالیت‌های داوطلبانه برای کسب مزیت رقابتی هستند. دومین پیشنهاد برای مطالعاتِ آتی، بررسیِ محرک‌ها یا انگیزه‌های دیگرِ گزارشگری مسئولیت‌پذیری اجتماعی است؛ زیرا در این پژوهش دریافته شد صرفاً انگیزه‌های داخلی نیستند که واحد‌ها را راغب به انجام فعالیت‌های داوطلبانه‌ مسئولیت‌پذیری اجتماعی می‌کنند.

این مطالعه همانند هر مطالعه‌ علمیِ دیگری عاری از اشتباه و محدودیت نیست. این پژوهش بیان می‌دارد مهم‌ترین محدودیتِ مطالعه، حجم نمونه‌ استفاده‌شده است. به نظر می‌رسد در مطالعه‌ای دیگر، پژوهشگران با گسترشِ بازه‌ زمانی نسبت به این مطالعه می‌توانند از تعدادِ بیشتری شرکت در نمونه خود استفاده ‌کنند. دومین محدودیت آشکارِ این مطالعه، عدم کنترل عواملِ کلانِ اقتصادی است. با توجه به اینکه تورمِ شدیدی طی چندین دهه در ایران اتفاق افتاده است، در این پژوهش برای کنترل اثر آن صرفاً از قلمرو زمانیِ کوتاه‌مدتی استفاده شد‌؛ اما مطالعاتِ آتی که از بازه‌ زمانیِ بلندمدت‌تری استفاده می‌کنند، بهتر است اثر تورم و سایر شاخص‌های کلانِ اقتصادی را نیز کنترل ‌کنند. درخور ذکر است از آنجایی که روش اندازه‌گیری دیگری برای اندازه‌گیری کیفیت گزارش‌ مسئولیت اجتماعی وجود ندارد، با توجه به مطالعات قبلی از تعداد کلمات گزارش ‌مسئولیت‌پذیری اجتماعی ‌به‌عنوان شاخص اندازه‌گیری این متغیر استفاده شد. این مسئله نیز می‌تواند ‌به‌عنوان یک محدودیت در پژوهش‌های آتی و شاخصی ‌برای اندازه‌گیری کیفیت گزارشگری مالی، تبیین و ارائه شود.

[1] Voluntary disclosure

[2] The Red Queen effect

[3] Consumer perspective

[4] Premiums

[5] Word-of-mouth

[6] Corporate register

[7] KLD

[8] Core stakeholders

[9] Peripheral stakeholders

[10] Feasible Generalized Least Squares