تحلیلی بر آثار حکمروایی مطلوب و پایداری خانوارهای روستایی (مطالعۀ موردی: شهرستان کاشان)

مقدمه

توسعۀ روستایی و مدیریت آن موضوعی است که برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان به مسئله‌ای چالش‌برانگیز تبدیل شده است (Merrell, 2022). رویکردهای از بالا به پایین و متمرکز تفاوت‌های موجود را در مناطق روستایی در‌نظر نمی‌گیرند (Lumineau et al., 2021). توسعۀ پایدار یک فرآیند اجتماعی اکولوژیکی است که با برآورده‌سازی نیازهای ساکنان کرۀ زمین و حفظ کیفیت زیست‌محیطی به‌طور همزمان و از پایین به بالا در‌نظر گرفته می‌شود (Jiboye, 2011). در سال‌های اخیر با اهمیت‌یافتن الگووارۀ (پارادایم) توسعۀ پایدار، تأکید بر جایگاه بُعد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی در‌حوزۀ پایداری اهمیتی دو چندان پیدا کرده است. در تعریف پایداری گروهی از محققان به سه عنصر اصلی و تبیین‌کننده، یعنی محیط‌زیست، اجتماع و اقتصاد اشاره می‌کنند. در این معنا مؤلفه‌هایی چون فرصت‌های برابر، زندگی همراه با تعاون و همکاری، فرصت‌های برابر برای تمامی افراد در‌جهت ایفای نقش‌های اجتماعی به همراه امنیت امرار معاش و ایمنی سکونتگاهای انسانی در‌برابر مخاطره‌ها، وضعیت پایدار درآمد و معیشت مبنای سنجش پایداری قرار گرفته است (DFID, 1999). مفهوم پایداری در‌واقع، تلاشی است برای دستیابی به بهترین نتایج در برنامه‌های محیط انسانی و طبیعی که به‌صورت نامحدود برای آینده صورت می‌پذیرد. سازمان ملل پایداری را به‌عنوان فرآیند جهانی توسعه تعریف کرده است که در آن استفاده از منابع طبیعی باید به حداقل برسد تا تأثیر‌های مخرب بر محیط‌زیست کاهش و در عین حال، اقتصاد و کیفیت زندگی ساکنان کرۀ زمین بهبود پیدا کند (Newman, 1999). بنابراین توجه به بحث پایداری خانوارهای روستایی به‌عنوان ابزاری برای کاهش فقر جوامع روستایی باید در اولویت قرار گیرد. در کشورهای در‌حال توسعه که 55 درصد از جمعیت در مناطق روستایی زندگی می‌کنند، حدود سه چهارم افراد در فقر مطلق با محدودیت‌هایی مانند دسترسی به منابع، توانمندسازی و چگونگی برخورد با فشارهای ناشی از تغییرات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی زندگی خود را می‌گذرانند (Birthal et al., 2020).

حکمروایی برای اولین بار در دهۀ 80 ظاهر شد که یک سبک جدید از حاکمیت است. این واژه در فرهنگ لغت هرتیچ، کنش، فرآیند یا قدرت اداره و حکمروایی حکومت و در فرهنگ لغت آکسفورد، کنش یا شیوۀ حکمروانی‌کردن، اعمال کنترل یا اقتدار بر کنش‌های زیردستان و نظام مقررات ترجمه شده است. اندیشمندان و سازمان‌های مختلف نیز تعریف‌های گوناگونی مطرح کرده‌اند (نیکونسبتی، 1390). در‌مجموع، می‌توان گفت که حکمروایی در مباحث نهادهای بین‌المللی پژوهشی و علمی دنیا عبارت است از رابطۀ صحیح بین حکومت‌کنندگان و شهروندان که در آن هدف، بیشینه‌رساندن بهزیستی عمومی، توجه به برخورداری و رضایت‌های مادی و معنوی انسان‌ها، رفع نیازها و حمایت از حقوق اساسی و آزادی شهروندان است (عزیزی و همکاران، 1401). تئوری حکمرانی روستایی، استقلال، توانایی و دسترسی منابع را به مناطق روستایی می‌دهد تا روستاییان موفقیت آیندۀ خود را تعیین کنند. برخی از تلاش‌ها در این زمینه به نتایج سودمندی رسیده است؛ به‌طوری که در بیشتر کشورهای در‌حال توسعه نیز از‌جمله ایران، نظام برنامه‌ریزی و مدیریت توسعۀ روستایی به‌صورت متمرکز است و نظارت و توسعۀ روستاها با سازمان‌های دولتی و عمومی انجام می‌پذیرد. امروزه حکمروایی مطلوب ازجمله هدف‌هایی است که بسیاری از کشور‌ها به آن تأکید کرده‌اند؛ به‌طوری که این کشورها با برنامه‌ریزی نهادها و دخالت بازیگران اجتماعی مختلف به‌دنبال دستیابی به این ایده هستند (Edquist et al.‚ 2001; Munteanu, 2015). طی دهۀ گذشته مجامع، سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌ها به الگوی حکمرانی خوب توجه کرده‌اند؛ زیرا به نظر می‌رسد در ادبیات توسعه میان حکمروایی خوب و توسعۀ پایدار ارتباط تنگاتنگی وجود دارد که در‌سطح‌های مختلف ملی تا محلی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ بنابراین می‌توان گفت که حکمروایی مطلوب یک پیش‌نیاز برای توسعۀ پایدار است؛ زیرا در کشور‌های مختلف با منابع طبیعی و ساختار اجتماعی یکسان و متفاوت‌بودن شیوه‌های مدیریت و اجرا نشان داده شده است که بهبود سطح زندگی و رفاه و پایداری جامعه خواه اقتصادی و اجتماعی یا زیست‌محیطی به‌صورت متفاوتی ارتقا یا کاهش یافته است (Downer, 2000).

از همین رو، ایجاد سازمان‌های محلی، افقی و فرابخشی برای رسیدن به هدف‌های توسعۀ پایدار، جامعۀ مدنی، تقسیم وظایف بین حکومت‌های مرکزی و محلی و صلاحیت‌دار‌کردن شهروندان از اصول اساسی است که با نظام اداری مرکزی، عمومی و بخشی مغایرت دارد؛ بنابراین به‌دلیل پیچده‌شدن وضعیت محیطی و رفتار عناصر گوناگون برای رسیدن به توسعۀ پایدار، بهره‌گیری از مفهوم حکمروایی مطلوب یا خوب با تمرکز بر معیار‌هایی همچون عدالت‌محوری، مشارکت و ... مطرح می‌شود.

در‌حقیقت، حکمروایی روسـتایی فرآینـد نوینـی اسـت کـه بـا داشتن اصـول، معیارهـا و شـاخص‌هایی متفـاوت از رویکردهـای مطرح‌شده در نظـام مدیریت روسـتایی پیش از خـود، باعـث توانمندسـازی سـاکنان نواحـی روسـتایی در زمینه‌های مختلف مـی‌شـود. مهم‌ترین اصول، معیارهـا و شاخص‌های حکمروایی خـوب روسـتایی شـامل مشـارکت، پاسخگویی، مسـئولیت‌پذیری، قانـون‌محـوری، شـفافیت، کارایی و اثربخشـی، عدالـت و برابری و اجماع‌گرایی توافـق جمعـی می‌شود (رحمانی فضلی و همکاران، 1394)

پایداری و حکمروایی خوب به‌عنوان دو مقولۀ مهم توسعۀ پایدار است (سفیری و شایسته، 1394). در تبیین چگونگی ارتباط حکمروایی خوب و پایداری باید بیان کرد که یکی از وجوه پایداری، رابطۀ اجتماعی است و حکمروایی خوب با ایجاد احساس اعتماد، امید به زندگی، مشارکت‌پذیری، تسهیل کنشگری جمعی و کنش بر‌اساس اعتماد متقابل و همدردی مشترک به پایداری شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی به‌عنوان یکی از شقوق توسعۀ پایدار کمک می‌کند (افشانی و شیری محمدآباد، 1396).

حکمروایی خوب با تأثیر عناصر ترکیبی چون سازوکارهای اقتصادی و اجتماعی مؤثر بر پایداری در‌سطح محلی و با مشارکت در شبکه‌ها یا پیروی از هنجارها موجب بهبود وضعیت پایداری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و کالبدی می‌شود (عبدالصمدی، 1389).

در ارتباط بین حکمروایی خوب و پایداری، مطرح‌شدن مقوله‌هایی در مباحث متأخرتر توسعۀ پایدار، تأکیدی بر ابعاد سیاسی موجود در پارادایم پایداری است. مشارکت و قانون‌مداری از مهم‌ترین ویژگی‌های حکمروایی خوب است که این دو ویژگی از‌جمله مباحثی هستند که با بُعد پایداری و مشخصه‌های آن همبستگی بسیار نزدیکی دارند.

بر‌اساس مطالعات فوق به‌دلیل اهمیت موضوع و نقش آن در پایداری و ضعف موجود در پیشینۀ مرتبط با شاخص‌های پایداری و حکمروایی خوب در مناطق روستایی ایران، جامعۀ روستایی شهرستان کاشان به‌عنوان جامعۀ نمونه انتخاب و بررسی روابط دقیق‌تر ابعاد متفاوت شاخص حکمروایی خوب بر‌اساس نظریۀ UNPD و شاخص پایداری نیز بر‌اساس نظریۀ Newman به‌عنوان هدف پژوهش حاضر در‌نظر گرفته شد.

پیشینۀ پژوهش

خداپناه (1401) پژوهشی با عنوان «شناسایی و تحلیل بازیگران اصلی و تأثیرگذار در حکمروایی خوب روستایی مورد مطالعه: شهرستان اردبیل» انجام داد. محقق در این پژوهش بازیگران اصلی و تأثیرگذار را حکمروایی خوب روستایی شناسایی و تحلیلکرد. نتایج نشان داد که  هرچند عملکرد سمن‌ها و شبکه‌های اجتماعی نقش بیشتری دارد، خروجی و نتایج نشان‌دهندۀ توافق و هم‌گرایی بین تمام بازیگران بوده است و بازیگران در‌اصل بر سر هدف‌های تعیین‌شده مخالفت و واگرایی نداشتند.

نوین و همکاران (1401) پژوهشی با عنوان «توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی با تأکید بر شاخص‌های حکمروایی مطلوب شهری مطالعۀ موردی: محلات غیررسمی کلان‌شهر تبریز» انجام دادند. نتایج بررسی‌ها براساس شاخص‌های حکمروایی خوب شهریِ مشارکت، پاسخگویی، قانونمندی، عدالت، شفافیت، مسئولیت‌پذیری، اثربخشی و کارآمدی نشان‌دهندۀ آن است که میزان بهره‌گیری از حکمروایی مطلوب شهری در تبریز در‌سطح متوسط و پایینی قرار دارد.

مؤمنی و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان «اثرات حکمروایی خوب بر زیست‌پذیری سکونتگاه‌های پیراشهری در دهستان آدران» انجام دادند. نتایج نشان داد که ارتباطی قوی بین تمام شاخص‌های حکمروایی خوب و زیست‌پذیری برقرار است. در این بین، متغیرهای عدالت‌محوری، مسئولیت‌پذیری، قانون‌محوری به‌ترتیب بیشترین ارتباط و متغیر شفافیت کمترین ارتباط را با زیست‌پذیری داشتند. به عبارت دیگر، می‌توان اینگونه عنوان کرد که رعایت عدالت از‌جانب مدیران محلی با استفاده از الگوی حکمروایی خوب باعث توزیع برابر امکانات، بهبود زیست‌پذیری و افزایش کیفیت زندگی هرچه بیشتر در مناطق روستاهای پیراشهری منطقۀ مورد مطالعه شده است.

حیدری ساربان (1398) پژوهشی با عنوان «ارزیابی الگوی مدیریت محلی روستایی مبتنی ‌بر شاخص‌‌های حکمروایی خوب مطالعۀ موردی: شهرستان مشگین‌شهر» انجام داد. نتایج نشان داد شاخص‌های مشارکت اجتماعی و مسئولیت‌پذیری در شکل‌گیری الگوی مطلوب مدیریت محلیِ روستایی کارکرد بیشتری دارند.

ایمانی و فتحی (1398) پژوهشی با عنوان «ارزیابی و تحلیل عملکرد دهیاری‌ها با تأکید بر رویکرد حکمروایی شایسته مطالعۀ موردی: روستاهای بخش مرکزی شهرستان اردبیل» انجام دادند. نتایج حاکی از آن است که انتخاب دهیار به‌عنوان مدیریت نوین روستایی را می‌توان نقطۀ عطفی در تاریخ مدیریت روستایی دانست.

جعفری و همکاران (1398) پژوهشی با عنوان «ارزیابی اثرات سرمایۀ اجتماعی بر حکمروایی در مناطق روستایی مطالعۀ موردی: مناطق روستایی شهرستان زنجان» انجام دادند. نتایج نشان داد که ازمیان شاخص‌های مشروعیت، مطلوبیت و شفافیت، شاخص سرمایۀ اجتماعی نیز از بقیۀ شاخص‌ها بالاتر است. همچنین، بین شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی و حکمروایی ارتباط معناداری وجود دارد.

توکلی‌نیا و همکاران (1391) پژوهشی با عنوان «درآمدی بر حکمروایی خوب شهری: ضرورت‌ها، الزامات و چالش‌های فراروی تحقق آن در ایران» انجام دادند. یافته‌های پژوهش نشان داد که تحقق الگوی حکمروایی خوب شهری در ایران با چالش‌های حقوقی، سیاسی و فرهنگی بسیاری در‌سطح‌های کلان، میانی و خرد روبه‌روست. از مهم‌ترین این چالش‌ها می‌توان به تمرکزگرایی دولتی، ضعف جامعۀ مدنی و کمبود شهروند در نظام برنامه‌ریزی و مدیریت شهری کشور اشاره کرد که برنامه‌ریزی و مدیریت شهری کشور را در شرایط کنونی با چالش‌های جدّی مواجه کرده است.

کاداگو و همکاران در پژوهشی با عنوان حکمرانی خوب شهری، روابط بازیگران و پارادایم‌ها: درس‌هایی از نایروبی حکمروایی مطلوب، فعالیت‌ها، روابط و پاردایم‌ها را در نایروبی بررسی کردند. محققان از پنج مؤلفۀ مهم حکمروایی مطلوب (کارایی، مساوات و برابری، مشارکت، پاسخگویی و امنیت) شفافیت و پاسخگویی را مهم‌ترین معیارهای حکمروایی مطلوب برشمرده‌اند (Kadago et al., 2010).

جاجا پژوهشی با عنوان «حکمرانی خوب در مناطق روستایی: چالش‌های تأمین اجتماعی» انجام داد. محقق چنین نتیجه گرفت زمانی امنیت اجتماعی حاصل می‌شود که حکمرایی به نحو خوب اجرا شده باشد. دموکراسی واقعی یکی از معیارهای مفید حکمروایی خوب است؛ اما بهبود حاکمیت روستایی برای تحول فناوری و امنیت اجتماعی ضروری است و دراصل، نیاز به دموکراتیزه‌شدن دارد و در‌نهایت، زمانی می‌توان به توسعۀ پایدار دست یافت که نگرانی اصلی حاکمیت روستایی حفاظت از جان و مال شهروندان باشد (نه آزار و اذیت و ارعاب) (Jaja, 2014).

سارکر و همکاران پژوهشی با عنوان «کاهش فقر مردم روستایی از طریق حکمرانی خوب در بنگلادش» انجام دادند. محققان چنین نتیجه گرفتند که اطلاعات موجودِ در‌دسترس عموم، دسترسی فقرا به خدمات اساسی دولت، شفافیت بودجه، هزینه‌ها، احکام دادگاه‌ها، دولت محلی پاسخگو، دموکراسی بنیادی و مبارزه با فساد از ابزارهای مؤثر برای توسعۀ هر بخش است که با حکمروایی خوب به دست می‌آید و درنهایت، منجر به کاهش فقر در مناطق روستایی می‌شود (Sarker et al., 2018).

با‌توجه به آثار ناپایداری در روستاهای منطقۀ بررسی‌شده، حکمروایی خوب روستایی در کنترل، مدیریت و کاهش آسیب‌ها، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. مرور اجمالی بر متون علمی مرتبط با موضوع پژوهش نشان می‌دهد که پژوهش‌های بسیاری دربارۀ پایداری روستایی صورت گرفته است؛ ولی پژوهشی که در آن نقش حکمروایی خوب را در پایداری روستایی به‌صورت برجسته نشان دهد، در هاله‌ای از ابهام است که در پژوهش حاضر کوشش شده است تا این مسئله بررسی شود؛ از این رو در پژوهش حاضر اثر‌های حکمروایی خوب روستایی بر پایداری روستایی در چارچوب نگرش سیستمی ارزیابی می‌شود.

در هر پژوهش علمی شاخص‌ها و متغیرهایی نیاز است تا بتوان به‌صورت دقیق و علمی موضوع مطالعه‌شده را بررسی کرد. به همین خاطر، در این پژوهش تعدادی از شاخص‌های لازم از مطالعات مختلف مرتبط با موضوع و تعدادی دیگر نیز از درون یافته‌های پژوهش استخراج شده است که این خود محقق را در انجام‌دادن این پژوهش یاری می‌رساند؛ بنابراین با‌توجه به شاخص‌ها و متغیرهای پژوهش، مدل مفهومی در شکل 1 ترسیم شده است.

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش (منبع: نگارنده)

Figure 1: Research Conceptual Model

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از‌لحاظ هدف، کاربردی، از‌لحاظ ماهیت، همبستگی و از‌لحاظ چگونگی جمع‌آوری داده‌ها، پیمایشی است. جامعۀ آماری پژوهش سرپرستان خانوارهای روستایی شهرستان کاشان است (364482=N) که با استفاده از جدول کرجسی- مورگان حجم نمونۀ آماری 379 نفر محاسبه شد. براساس سرشماری سال 1395 شهرستان کاشان چهار بخش مرکزی، برزک، قمصر و نیاسر دارد. بخش مرکزی شهرستان کاشان شامل دهستان‌های میاندشت، کوهپایه و خرم‌دشت و بخش برزک نیز شامل دهستان گلاب و بابا افضل است. همچنین، بخش قمصر و نیاسر به‌ترتیب دهستان‌های قهرود، جوشقان، نیاسر و کوهدشت را دارد (جدول1).

جدول 1: چارچوب نمونه‌گیری و اسامی بخش و دهستان‌های شهرستان کاشان

Table 1: Sampling Framework and Names of Districts and Villages of Kashan City

منبع: مرکز آمار ایران سرشماری، 1395

در پژوهش حاضر برای دستیابی به نمونه‌ها از روش نمونه‌گیری چند‌مرحله‌ای استفاده شده است؛ به‌طوری که حجم نمونه در مرحلۀ اول از هر بخش به تناسب تعداد خانوار آن تعیین و در مرحلۀ دوم نیز با‌توجه به تعداد زیاد روستاها در هر دهستان از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای با انتساب متناسب بهره گرفته شد. همچنین، روستاها با تفکیک به سه گروه اصلی جمعیت زیر 50 خانوار، 50 تا 100 خانوار و بیش از 100 خانوار به روش انتساب متناسب از بین دهستان‌ها انتخاب و درنهایت، حجم نمونه شامل 36 روستا شد. به این ترتیب، 36 روستا از بین روستاهای زیر 50 خانوار (4 روستا از هر دهستان)، 9 روستا از بین روستاهای بین 50 تا 100 خانوار (1 روستا از هر دهستان) و 9 روستا از بین روستاهای بیش از 100 خانوار (1 روستا از هر دهستان) به‌صورت تصادفی انتخاب شد (جدول 2). در‌نهایت، تعداد خانوار روستاهای نمونۀ دهستان‌ها براساس تعداد خانوار و با استفاده از روش تعیین حجم نمونه تعیین و سپس برای دستیابی به خانوارهای نمونه در هر‌یک از روستاهای منتخب نیز از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده شد (جدول 2).

جدول 2: تعداد نمونۀ برآورد‌شده براساس دهستان و روستاهای منتخب

Table 2: The estimated number of samples is based on selected villages and villages

منبع: مرکز آمار ایران سرشماری 1395، یافته‌های پژوهش

استادان گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشکدۀ جغرافیا دانشگاه اصفهان روایی صوری پرسشنامه را تأیید کردند. در پژوهش حاضر برای رعایت اصول، تکنیک کار و سنجش میزان پایایی در تدوین و تنظیم پرسشنامه از روش آلفای کرونباخ در SPSS 22 استفاده شده است. جدول 3 نشان‌دهندۀ میزان پارامتر آلفا برای مقیاس‌های سنجش در این پژوهش است. همچنین، برای سنجش اطلاعات گردآوری از آزمون تی تک نمونه‌ای و مدل معادله‌های ساختاری (Smart PLS) استفاده شده است.

جدول 3: شاخص‌ها و گویه‌های حکمروایی خوب روستایی

Table 3: Indicators and subjects of good rural governance

منبع: پیشینۀ پژوهش

جدول 4: شاخص‌ها و گویه‌های شاخص‌های پایداری روستایی

Table 4: Indicators and items of rural sustainability indicators

منبع: پیشینۀ پژوهش

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

یافته‌های پژوهش در دو بخش تجزیه‌و‌تحلیل شده که در بخش اول یافته‌های توصیفی و در بخش دوم یافته‌های استنباطی بررسی شده است.

یافته‌های توصیفی

یافته‌های پژوهش نشان داد که جامعۀ آماری مطالعه‌شده از‌نظر جنسیت، 4/16 درصد زن و 6/83 درصد مرد بود. از‌نظر تحصیلات 7/46 درصد از پاسخگویان سواد خواندن و نوشتن، 3/48 درصد مدرک سیکل، 2/4 درصد مدرک تحصیلی دیپلم و 8/0 درصد مدرک لیسانس داشتند. میانگین سن پاسخگویان 7/47 (انحراف معیار: 55/9) سال بود که جوان‌ترین و مسن‌ترین آنها به‌ترتیب 20 و 54 سال داشتند.

بررسی وضعیت حکمروایی خوب در روستاهای شهرستان کاشان

در این پژوهش برای بررسی وضعیت شاخص‌های حکمروایی خوب در روستاهای شهرستان کاشان از آزمون تی تک نمونه‌ای استفاده شده است. با‌توجه به اینکه از پرسشنامه‌ای با طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت استفاده شده، عدد 3 به‌عنوان میانگین مطلوب درنظر گرفته شده است. به همین خاطر، نتایج به‌دست‌آمده از‌نظر مطلوبیت با این میانگین (3) سنجیده می‌شود؛ بنابراین اگر میانگین به‌دست‌آمده کوچک‌تر از میانگین مطلوب باشد، وضعیت شاخص بررسی‌شده نامطلوب و اگر میانگین به‌دست‌آمده بزرگ‌تر از میانگین مطلوب باشد، نشان‌دهندۀ آن است که شاخص در وضعیت مطلوب قرار دارد. توزیع داده‌ها با استفاده از آزمون کلموگروف-اسمیرنوف تأیید شد که با‌توجه به اختلاف فاصلۀ اطمینان برآوردی و نرمال‌بودن آن، مطلوب ارزیابی می‌شود. نتایج آزمون نشان می‌دهد که از میان 8 مؤلفۀ بررسی‌شده میانگین 5 شاخص بیشتر از میانگین مطلوب و میانگین 3 شاخص کمتر از میانگین مطلوب است. از‌میان شاخص‌های بررسی‌شده شاخص قانونمندی با میانگین 698/3 بیشترین میانگین را دارد و به‌عبارتی، مطلوب‌ترین شاخص حکمروایی خوب در روستاهای شهرستان کاشان است. همچنین، شاخص پاسخگویی با میانگین 767/2 کمترین میانگین را در بین شاخص‌های بررسی‌شده دارد و به‌عبارتی، نامطلوب‌ترین شاخص حکمروایی خوب در روستاهای شهرستان کاشان است. در‌مجموع، حکمروایی خوب روستایی با میانگین 220/3 در روستاهای شهرستان کاشان بیشتر از حد متوسط ارزیابی شده است (جدول 5).

جدول 5: بررسی وضعیت شاخص‌های حکمروایی خوب در روستاهای شهرستان کاشان با استفاده از آزمون تی تک نمونه‌ای

Table 5: Investigating the status of good governance indicators in the villages of Kashan city using a sample T- Test.

منبع: یافته‌های پژوهش

بررسی وضعیت پایداری روستایی خانوارهای روستایی در نواحی روستایی شهرستان کاشان

در پژوهش حاضر برای سنجش پایداری روستایی از چهار مؤلفۀ پایداری زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی-فیزیکی و همچنین، برای بررسی وضعیت پایداری روستایی خانوارهای روستایی در شهرستان کاشان نیز از آزمون تی تک نمونه‌ای استفاده شده است. نتایج آزمون نشان داد که سطح معناداری به‌دست‌آمده برای همۀ شاخص‌ها از سطح معناداری 05/0 کوچک‌تر است؛ بنابراین نتایج آزمون با ضریب اطمینان 95 درصد پذیرفتنی است. همچنین، نتایج نشان داد که وضعیت شاخص‌های پایداری روستایی در روستاهای شهرستان کاشان در شرایط مطلوبی قرار ندارد و میانگین به‌دست‌آمدۀ شاخص‌ها همگی پایین‌تر از میانگین مطلوب است. از‌میان شاخص‌های بررسی‌شده وضعیت شاخص پایداری اجتماعی با میانگین 845/2 به نسبت سایر شاخص‌ها در شرایط مناسب‌تری قرار دارد و شاخص پایداری اقتصادی با میانگین 667/2 در پایین‌ترین وضعیت قرار دارد. در‌مجموع، مؤلفه‌های پایداری روستایی خانوارهای روستایی در شهرستان کاشان با میانگین 773/2 پایین‌تر از وضعیت مطلوب ارزیابی شده است (جدول 6).

جدول 6: بررسی وضعیت شاخص‌های پایداری روستایی در روستاهای شهرستان کاشان با استفاده از آزمون تی تک نمونه‌ای

Table 6: Investigating the status of rural sustainability indicators in the villages of Kashan city using a sample T-Tech Test

منبع: یافته‌های پژوهش

نتایج تحلیل معادله‌های ساختاری

در پژوهش حاضر برای تحلیل کامل‌تر داده‌های به‌دست‌آمده، علاوه‌بر تحلیل‌های انجام‌گرفته در محیط SPSS از روش مدل‌سازی معادله‌های ساختاری نیز استفاده و نتایج در این بخش ارائه شده است. بدین منظور از نرم‌افزار AMOS استفاده شد. مدل‌سازی معادله‌های ساختاری روشی است که برای نشان‌دادن، برآورد و آزمون فرضیه‌ها دربارۀ رابطۀ علّی بین متغیرهای پنهان و آشکار به کار می‌رود. شکل‌های 2 و 3 به‌ترتیب مقدار‌های ضرایب مسیرX-Model  که شامل مؤلفه‌های حکمروایی خوب (قانونمندی، شفافیت، مسئولیت‌پذیری، کارایی و اثربخشی، مشارکت، اجماع‌گرایی، عدالت‌محوری و پاسخ‌گویی) و Y- Model که شامل مؤلفه‌های پایداری روستایی (پایداری زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی) است، نشان می‌دهد.

شکل 2: مقدار‌های  X-Model (Standardized Solution) متغیرهای پژوهش (منبع: نگارنده)

Figure 2: X-Model (Standardized solution) values of research variables

شکل 3: مقدار‌های  Y-Model (Standardized Solution) متغیرهای پژوهش (منبع: نگارنده)

Figure 3: Y-Model (Standardized solution) values of research variables

در پژوهش حاضر نموداری مانند شکل 4 ترسیم شده است که در آن حاصل مسیر مدل روابط ساختاری مؤلفه‌های حکمروایی خوب (قانونمندی، شفافیت، مسئولیت‌پذیری، کارایی و اثربخشی، مشارکت، اجماع‌گرایی، عدالت‌محوری و پاسخگویی) با پایداری روستایی (پایداری زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی) نشان داده شده است.

شکل 4: دیاگرام بخش ساختاری مدل بر‌اساس ضرایب استاندارد‌شده (منبع: یافته‌های پژوهش)

Figure 4: Diagram of the structural part of the model based on standardized coefficients

تحلیل یافته‌ها نشان داد که متغیر حکمروایی خوب به‌صورت مستقیم بر متغیر پایداری روستایی اثرگذار است و ارتباط معناداری بین آنها و ضریب مسیر بین متغیر حکمروایی خوب و پایداری روستایی (93/0= ϒ و19/12 =t) برقرار است. خلاصۀ نتایج معادله‌های ساختاری مدل اندازه‌گیری حکمروایی خوب و پایداری روستایی در جدول 7 ارائه شده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، بر‌اساس ضرایب، مسیر (مقدار ضریب استاندارد و خطای استاندارد) برای متغیرهای مدل ساختاری پذیرفتنی بوده که این نمایانگر سازگاری مناسب مدل ساختاری است. نتایج پژوهش نشان داد که تمامی متغیر‌ها با بار عاملی بزرگ‌تر از ۵/۰ و مقدار t تمامی مسیرها بزرگ‌تر از 9۶/1 بوده است.

جدول 7: خلاصۀ نتایج معادله‌های ساختاری مدل اندازه‌گیری حکمروایی خوب و پایداری روستایی

Table 7: Summary of the results of the structural equations of the measurement model of good governance and rural sustainability

منبع : یافته‌های پژوهش

در این پژوهش برای ارزیابی برازش مدل معادله‌های ساختاری از شاخص‌هایی نظیر شاخص برازندگی متعدّدی استفاده شده است. مقدار معیار (حد مطلوب) و مقدار گزارش‌شدۀ هر‌یک از شاخص‌های فوق برای مدل معادله‌های ساختاری پژوهش در جدول 8 آورده شده است.

جدول 8: مقدار استاندارد و شاخص‌های برازش مدل

Table 8: Standard value and model fit indices

منبع : یافته‌های پژوهش

با‌توجه به مقدار گزارش‌شدۀ شاخص‌های برازندگی در جدول 8 مشاهده می‌شود که مدل معادلۀ ساختاری متغیرهای پژوهش برازش مناسب و پذیرفتنی دارد؛ بنابراین بر‌اساس مدل برازش یافتۀ پژوهش می‌توان گفت که سازۀ استفاده‌شده برای بررسی ارتباط بین حکمروایی خوب و پایداری روستایی سازگاری پذیرفتنی را نشان می‌دهد. همچنین، می‌توان گفت که داده‌ها با مدل پیشنهادی منطبق است و شاخص‌های ارائه‌شده، نشان‌دهندۀ این موضوع است که در‌مجموع، مدل پیشنهادی قابلیت لازم را برای تبیین متغیرها داشته و از‌لحاظ مجموع شاخص‌های برازش، مدلی مطلوب است.

علاوه‌بر اندازه‌گیری اعتماد و پایایی تک‌تک شاخص‌ها، محقق می‌تواند پایایی ترکیبی را برای هر متغیر نهفته محاسبه کند. محاسبۀ این موضوع با فرمول زیر انجام می‌شود. بر‌اساس محاسبۀ صورت‌گرفته همان‌طور که مشاهده می‌شود مقدار پایایی هر دو متغیر در‌سطح مطلوب و بیشتر از 7/0 قرار دارد (جدول 9).

فرمول :                                                      +  /[  P_{C =}

راهنمای فرمول:

P_C = پایایی ترکیبی

ƛ = بارهای مربوط به شاخص‌ها

= واریانس خطای شاخص‌ها

∑= مجموع شاخص‌های هر متغیر نهفته

جدول 9: نتایج پایایی ترکیبی به‌دست‌آمده برای متغیرهای نهفتۀ مدل

Table 9: Combined reliability results obtained for the latent variables of the model

منبع: یافته‌های پژوهش

نتیجه‌گیری

سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و مجریان روستایی در دهه‌های اخیر به پیوند شاخص‌های حکمروایی خوب با مجموعه عناصر اساسی پایداری روستایی در‌حوزۀ نواحی روستایی (از بُعد جامعه‌شناختی، اقتصاد روستایی و مسکن روستایی) توجه کرده‌اند. یافته‌های توصیفی نشان داد که به‌طور تقریبی بیش از نیمی از جامعۀ روستایی مطالعه‌شده از‌لحاظ شاخص‌های حکمروایی خوب و پایداری روستایی در‌سطح‌های متوسط، ضعیف و بسیار‌ضعیف قرار دارد. این یافته بیانگر این است که نمونۀ مطالعه‌شده در‌زمینه‌های حکمروایی خوب و پایداری روستایی که از شاخص‌های توسعۀ پایدار است، در وضعیت چندان مساعدی قرار ندارد؛ بنابراین برنامه‌ریزان روستایی باید به این میزان از ضعف بیشتر توجه کنند.

حکمروایی خوب یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌هایی است که پایداری روستایی را ارتقا می‌دهد که در پژوهش حاضر وجود ارتباط دو متغیر تأیید شد. بر‌اساس یافته‌های پژوهش حاضر، حکمروایی خوب بر ارتقا پایداری روستایی مؤثر بوده است. این یافته‌ها با نتایج مطالعات پیشین مانند کیم و کاواچی، افشانی و شیری محمدآباد (1396)، سیرون و دبراند تطابق دارد (Kim & Kawachi, 2006; Sirven & Debrand, 2011). به عبارت روشن‌تر، هر‌چه میزان حکمروایی خوب بیشتر شود، میزان پایداری روستایی افراد نیز افزایش می‌یابد. یافته‌های پژوهش دربارۀ مدل ساختاری پژوهش نیز حاکی از آن است که با‌توجه به نتایج به‌دست‌آمده می‌توان اینگونه بیان کرد که ابزار پژوهش، اعتماد و پایایی مناسبی داشته است. همچنین، متغیر حکمروایی خوب به‌صورت مستقیم بر متغیر پایداری روستایی اثرگذار است و ارتباط معناداری بین آنها مشاهده می‌شود. با‌توجه به مقدار گزارش‌شدۀ شاخص‌های برازندگی مشخص شد که مدل معادلۀ ساختاری متغیرهای پژوهش برازش مناسب و پذیرفتنی دارد و درنهایت، چنین گزارشی در ساختار کلی پژوهش تأیید شد؛ بنابراین بر‌پایۀ مدل برازش‌یافتۀ پژوهش می‌توان گفت که مؤلفه‌های استفاده‌شدۀ پژوهش که بر‌پایۀ مطالعات پیشین گردآوری شده بودند، توان برآورد اثر‌های ساختاری حکمروایی خوب بر پایداری روستایی را دارند. به همین خاطر، تمامی ابعاد پایداری روستایی با متغیر حکمروایی خوب رابطۀ علّی دارند.

در پژوهش‌های متعدّدی نشان داده شده است که بین حکمروایی خوب و پایداری ارتباط معنادار و مثبت با همبستگی متوسط وجود دارد (هزار‌جریبی و مهری، 1391). به این معنا که افزایش تعاملات میان دهیاران و جوامع روستایی همراه با اعتماد درون‌‌سازمانی و حمایت‌های مداوم عواملی چون تعاملات با گروه‌ها، مشارکت، اعتماد و همیاری اجتماعی، افزایش پایداری کالبدی و فیزیکی روستاییان را در‌پی خواهد داشت. همچنین، این ارتباط در پژوهش‌های علوی حکمت (1393)، وثوقی و همکاران (1392) و هزارجریبی و مهری (1391) نیز مثبت و تأیید شده بود.