سقوط حکومت شیعة صفی در قم

مقدمه

خاندان صفی، از خاندان‎‍های نژادة شهر شیعه‎‍نشین قم است که حدود دو سده (ز نیمة نخست قرن هفتم تا دهة دوم سدة نهم هـ.ق) در آن شهر، از نفوذ و اقتدار برخوردار بوده است. بازسازی قم پس از ویرانگری و کشتار وحشیانة مغول، تا اندازة بسیاری مرهون همت و خدمات این خاندان بوده است. با اضمحلال دولت ایلخانی در نیمة نخست سدة هشتم هـ.ق/ چهاردهم م، خاندان صفی حکومت قم را به‎‍ دست گرفت و طی سال‎‍های 736 تا 816ق/1335 تا 1413م، یعنی مدت هشتاد سال، افرادی از آن خاندان در شهر قم و مضافات آن، با اقتدار و استقلال حکومـت کردنـد. خانـدان صفی آن‌گونـه که از آثـار و اوصاف آنـان برمی‎‍آیـد، مردمانـی دانش‎‍دوست، هنرپرور و درویش‌مسلک بودند؛ از این رو، افزون بر قم، در خارج آن نیز از احترام شایسته‌ای برخوردار بوده‎‍اند. آثاری که تاکنون در جای‌جای قم از آن خانـدان به یادگار مانده است، گویای خدمات ارزنده‎‍ای است که ایشان برای آن شهر انجام داده‎‍اند. آن خاندان از نیرومندترین دودمان‎‍های محلی در ناحیة عراق عجم به ‎‍شمار می‎‍رفت و افزون بر قم و توابع آن،‎‍ که در آن زمان گستره‎‍ای پهناور بود، در ناحیة عراق عجم و خارج آن، نفوذ و حتی گاه مداخله داشته است.[1]

در آن دوران، ایران به‎‍ویـژه ایران مرکـزی/ عراق عجم، پرآشوب و عرصـة کشمکش و نزاع میـان قدرت‎‍های گوناگون و متضاد بود. فرمانروایان صفی با در پیش گرفتن سیاست همزیستی مسالمت‎‍آمیز با قدرت‎‍های بیرونی، قم را از گزند حملة دشمن مصون داشتند و آن‎‍گونه که در جامع‎‍التواریخ حسنی آمده است، باعث شدند تا «قم و پیرامون آن، هرگز سم ستور نبیند» (مدرسی طباطبایی، 1364: 19). آن خاندان برخلاف دیگر دودمان‎‍های محلی که هریک پس از چندی در قدرتی برتر استحاله می‎‍شدند، تا دهة دوم قرن نهم هـ.ق همچنان حکومت داشت. اولیاءالله آملی که تاریخ‎‍رویان را در سال 764ق/1363م نگاشته است، فرمانروای صفی را بر قم و مضافات آن، حاکم می‎‍داند (آملی، بی‌تا: 196). خواجه ابراهیم صفی، فرمانروای وقت قم، رسماً از تیمور تبعیت کرد و به‌عنوان دست‌نشاندۀ تیمور در قم، ابقا شد (ابن عربشاه، 1356: 36 و52؛ مدرسی طباطبایی، 1364: 13؛ همو، 1350: 14-6 و 70-69؛ منز، 1390: 187). پیراحمد ساده که در سال 790ق/1387م. از سوی جهانگشا به حکومت عراق عجم، که قم در آن ناحیه جای داشت، گمارده شده بود (خواندمیر، 1333: 3/442)، در امور قم دخالت نداشت. حافظ ابرو در شرح رخدادهای سال 793ق/1390م، زمان سلطنت تیمور، از فرمانروای صفی با عنوان «حاکم و صاحب سیاست این منطقه» یاد می‌کند و دربارة خاندان صفی می‎‍نویسد: «مدت‎‍های مدید و عهدهای بعید بود که از آن خاندان کسی ظاهراً به ملازمت سلاطین و امرا مکلف نبود- اگرچه برحسب صلاح با مجموع جوانب، طریقة اخلاص و دولت‎‍خواهی مرعی می‎‍داشته‎‍اند؛ چنانچه قاعدة مردم سرحدنشین می‎‍باشد» (مدرسی طباطبایی، 1364: 13،  19و25).

در زمان سلطنت شاهرخ، شاهزاده خلیل میرزا، پسر عمر شیخ و نوادة تیمور نیز که طی سال‎‍های 812 تا 814ق/1409 تا 1412م. عنوان امیر عراق را داشت، در امور قم دست نداشت و به نوشتة ابن شهاب یزدی در شرح رخدادهای پس از مرگ تیمور (807ق/1405م)، «قم و نواحی از قدیم، باز مردم آن ولایت داشتند» (یزدی، 1987: 393).

فرمانروایان صفی گاه برای دفع تهاجم دشمن، به مقتضای مصالح وقت، به یک قدرت دور، نزدیک می‎‍شدند. پس از مرگ تیمور، نوة او اسکندر بن عمر شیخ بر بخش‎‍هایی از عراق عجم دست یافت و قم را هم تهدید کرد. در آن زمان قرایوسف، رهبر ترکمانان قراقویونلو، در غرب ایران قدرت بسیار یافته بود و فرمانروای وقت قم، خواجه محمد صفی، برای مقابله با تهاجم اسکندر، اقتضای مصلحت را دوستی و اتحاد با قرایوسف دانست و او را به نبرد با اسکندر تشویق کرد.[2] این تصمیم خواجه، اسکندر را به تسخیر قم و برانداختن حکومت صفی برانگیخت.

سقوط حکومت صفی، رخدادی مهم در تاریخ تشیع ایران است و تاکنون در این باره پژوهش مستقلی انجام نشده است. دکتر سید محمدحسین مدرسی ‎‍طباطبایی، در دو کتاب  قم‎‍نامه، در مقاله‎‍ای با عنوان «خاندان صفی» و قم در قرن نهم هجری در دو فصل «خاندان‌ها و شخصیت‎‍ها» و «حوادث و رویدادها»، مطالب و منابعی را دربارة خاندان صفی نقل کرده و البته مطالب و نکته‎‍های مهمی مانند دوستی خواجه محمد صفی با قرایوسف قراقویونلو و تأثیر قم بر موقعیت اسکندر را بررسی نکرده است. در این نوشتار، نگارنده بر آن است تا با روش توصیفی – تحلیلی، با اتکا به شیوة کتابخانه‎‍ای و با استناد به منابع و برخی مطالعات، با بررسی مصلحت‎‍اندیشی خواجه محمد صفی در دوستی و اتحاد با قرایوسف قراقویونلو و تأثیر این اتحاد در موقعیت اسکندر، سقوط حکومت شیعة صفی را تبیین کند.

پیشرفت کار اسکندر

اسکندر (817-812ق) پسر عمر شیخ و نوة تیمور بود. تیمور حکومت فارس را به عمر شیخ واگذار کرد. عمر شیخ در زمان حیات پدر، از دنیا رفت و تیمور حکومت مرکز و جنوب ایران، ازجمله فارس را میان سه پسر (از میان پسران بسیار) او، با نام‌های پیرمحمد، رستم و اسکندر تقسیم کرد. پس از مرگ تیمور و کشته‌شدن پیرمحمد به دست یکی از نزدیکانش، اسکندر که جوانی پرتکاپو و بلندپرواز بود، بر دیگر برادر خود، رستم، برتری یافت و پس از تسخیر اصفهان در سال 814/1412، آن شهر را به پایتختی برگزید، بر خود عنوان سلطان نهاد، به نام خود سکه زد و به این ترتیب، در برابر عموی خود شاهرخ، سلطان وقتِ تیموری، اعلام استقلال کرد (یزدی، 1336: 1/201- 199، 41- 440، 4- 472؛ 2/50- 148، 367، 399 و 6- 402؛ حافظ ابرو، 1372: 2- 341، 9- 395، 6- 445، 5- 501 و 8- 555؛ یزدی، 1987: 23؛ کاتب، 1345: 111). ناگفته نماند که ملکت آغا، مادر اسکندر، شاهزاده‎‍ای چنگیزی بود (حافظ ابرو، 1372: 6- 131) و در آن دوران، مشروعیت دولت‎‍ها تا اندازة بسیاری به وابستگی یا نسبتشان به ایلخانان بستگی داشت؛ از این رو، داعیة اسکندر را با مادر چنگیزی‌تبارش، جدی می‌کرد. اسکندر بر سه شهر شیراز، یزد و اصفهان سلطه یافت (یزدی، 1336: 1/201-199، 41-440، 4-472؛ 2/50-148، 367، 399 و 6-402؛ حافظ ابرو، 1372: 2- 341، 9-395، 6-445، 5-501 و 8-555؛ یزدی، 1987: 23؛ کاتب، 1345: 111). این سه شهر مراکز اصلی و کلیدی مرکز و جنوب ایران به ‎‍شمار می‌آمدند، از فضای سیاسی مشترک برخوردار بودند (منز، 1390: 210و219) و با سلطه بر آ‎‍نها، دیگر شهرها و مراکز نیمة جنوبی ایران نیز تابع اسکندر شد.

مرکز و جنوب ایران، در فلات ایران و در مسیر راه‎‍های مهم بازرگانی بود و دو شاهراه از سه مسیر مواصلاتی، که تبریز، مرکز تجارت ایران آن روز را با خلیج‌فارس مرتبط می‌کرد، از آن می‌گذشت. شاهـراه مواصلاتی شمال به جنوب ایران، که از هرمز تا سلطانیه و تبریز امتـداد داشت، از یزد و کرمان و جادة سیراف به تبریز، از شیراز و اصفهان می‌گذشت (;Jackson, 1986: 422,525 بیانی، 1382: 165؛ اقبال، 1341: 570). مسیر اصلی تجارت زمینی میان شرق و غرب هم که از تبریز تـا کرمان، با شاهـراه مواصلاتی هرمـز به سلطانیه هم مسیر بود و در کرمان از آن منشعب می‎‍شد، هندوی خراسان را با فارس و عراق عجم مرتبط می‌کرد (غنی، 1386: 404؛ Miller, 1990 :18). شاهراه پررونق شیراز به ابرکوه، یزد و خراسان به هرات، پایتخت تیموریان و از آنجا به سرای پایتخت اردوی زرین می‎‍رسید (کتبی، 1364: 32؛ Ashtor , 1976: 264-6; polo, 1958: 62-8) و خلیج‌فارس را با کرانة ولگا مرتبط می‎‍کرد. با این حال، قلمروی اصلی اسکندر در جنوب گذرگاه شمالی جنگ و تجارت جای داشت (منز، 1390: 210). این گذرگاه که مهم‌ترین شاهراه مواصلاتی ایران آن روز بود، نیمة شمالی ایران در جنوب رشته‌کوه البرز است و از سده‎‍ها پیش از دوران بحث‌شده، مسیر اصلی اردوکشی‎‍ها میان خراسان و غرب ایران بود و مسیر اصلی تجارت میان شرق و غرب جهان از آن می‎‍گذشت (قزوینی، 1380: 371؛ یاقوت، 1955: 4/397؛ نوبان، 1378: 227 و 231؛ کلاویخو، 1374: 175).

اسکندر در سال 814 هـ.ق./1412م. پیشروی به‎‍سوی شمال را آغاز کرد و به‎‍ قم، که در آن زمان تحت حاکمیت خواجه محمدصفی بود، اردوکشی کرد و پس از تسخیر چند قلعة نزدیک و تابع حکومت آن شهر، دو سال پیاپی قم را محاصره کر، ولی نتیجه‎‍ای نگرفت (یزدی، 1987: 14؛ حافظ ابرو، 1372: 2- 481). در سال سوم (815/1413)، اسکندر بروجرد را تسخیر کرد (حافظ ابرو، 1317: 493؛ سمرقندی، 1936: 2/3-342). بروجرد در آن زمان مهم‎‍ترین مرکز در لرستان و شهری‎‍ آباد و با رونق بود (یزدی، 1336: 1/587؛ 2/515؛ مستوفی، 1337: 151) و در مسیر راه‎‍های ری و اصفهان جای داشت (ابن اثیر، بی‌تا: 9/174). اهمیت سوق‎‍الجیشی آن نیز با بازسازی قلعة ارمیان، به فرمان امیر تیمور بسیار افزایش یافته بود (یزدی، 1336: 1/587؛ 2/515؛ مستوفی، 1337: 151). اسکندر با تسخیر بروجرد و مرمت بارو و خندق آن، در عراق عجم موقعیت راهبردی یافت.

پیروزی‎‍های اسکندر در عراق عجم، خاندان قدرتمند و پرنفوذ چاکرلو[3] در غرب ایران را که با قرایوسف متحد بودند، به این باور رساند که آینده از آنِ جغتای است. بسطام، بزرگ خاندان و برادرش معصوم که از سوی قرایوسف حاکم سلطانیه بودند، تبعیت خود را از امیر ترکمـان به امیر جغتای تغییـر دادند و در سـال 814/1412 بـه او اظهـار دوستی و وفـاداری کردند (حافظ ابرو، 1317: 9-498؛ سمرقنـدی، 1936: 2/7- 255). ناگفته نماند که در آن زمان، قرایوسف درگیر نبرد با دشمنان خود در منطقه بود، شیخ ابراهیم شروانشاه، سیدی احمد اورلات والی شکی و کنستانتین شاه گرجستان، اتحادی بر ضد او تشکیل داده بودند و امیر ترکمان به‌ناچار در شعبان همان سال (814ق)، همة نیروهای خود را برای مقابله با آنان بسیج کرد. (حافظ ابرو، 1372: 346 و 6-485). سلطانیـه افزون بر آب و هـوای خوب، چراگاه‎‍های سرسبز پهناور و کشاورزی پررونق (قزوینی، 1380ق: 371؛ یاقوت، 1955: 4/397؛ نوبان، 1378: 227 و 231؛ کلاویخو، 1374: 5-93 و 175؛ سومر، 1369: 120؛ بیانی، 1382: 160 و 161، 6-165؛ Travels to Tana and Persia…; 1873: 413-15;)، به‎‍عنوان تختگاه پیشین ایلخانان، ارزش نمادین داشت و اسکندر با مادر چنگیزی‌تبار خود، با سلطه بر آن، داعیة قوی‎‍تر یافت.

اتحاد خواجه محمدصفی با قرایوسف قراقویونلو

پیروزی‎‍های اسکندر، به‎‍ویژه پس از تسخیر وروجرد (بروجرد) از سوی او، فرمانروای قم، خواجه محمد صفی (816-7/806ق)، را از قدرت روزافزون اسکندر نگران کرد (یزدی، 1987: 7-35؛ حافظ ابرو، 1372: 3- 482). قم در مرز ری و عراق عجم از موقعیت ممتاز مرزی برخوردار بود و فرمانروایان صفی در چنین زمان‎‍هایی، برای دفع تهاجم دشمن و به اقتضای مصالح وقت، چنان‌که قاعدة دودمان‎‍های مرزنشین بوده است، به یک قدرت دور، نزدیک می‎‍شدند (مدرسی طباطبایی، 1364: 19). تصمیم‎‍گیری در این باره بسیار دشوار و بر عهدة حاکم و بزرگان شهر مرزی بوده است. این تصمیم می‎‍توانست منافع بسیاری برای شهر مرزی داشته باشد، ولی نبود حسابگری درست و دقیق در این باره، به پیامدهای ناگواری چون  برکناری، مجازات و بیشتر مرگ حاکم شهر مرزی می‎‍انجامید. تصمیم‎‍گیرندگان باید از پیروزی قدرتی که به او می‎‍پیوستند، بر دیگر مدعیان قدرت در ناحیه اطمینان می‎‍یافتند و نیز، پیوستن به آن قدرت باید با آسیب کمتری برای شهر همراه می‎‍بود (منز، 1390: 164، 173، 186، 5-194، 210، 219 و 222).

در آن زمان قرایوسف (823-791ق)، رهبر ترکمانان قراقویونلو در غرب ایران قدرت بسیار یافته بود. او ارتش کارآمدی داشت و فرماندة خود را بارها در میدان نبرد سرفراز کرده بود. قرایوسف در میان قدرتمندانی چون سلطان احمد جلایر و شاهزادگان مظفری، تنها کسی بود که توانسته بود متصرفات تیموریان را در غرب ایران، از چنگ آنان درآورد و مراکز مهمی مانند قزوین، به‎‍ویژه سلطانیه، تختگاه پیشین ایلخانان، در عراق عجم و دیگر نواحی را تسخیر کند (میرخواند، 1339: 6/83-580؛ خواندمیر، 1333: 3/ 8- 577؛ ابن عربشاه، 1356: 280 و 281؛ سمرقندی، 1936: 2/197؛ سومر، 1369: 128). او در پی سلطه بر تمامی عراق عجم نیز بود و پیروزیش بر اسکندر دور نمی‎‍نمود. امیر ترکمان برخلاف حاکمان تیموری عراق عجم، حُسن اداره داشت و به‎‍عنـوان سیاستمدار لایق و توانای خاندانش ستایش می‎‍شد (Jackson, 1986: 162). قرایوسف نسبت به کسانی که زمانی به او خدمت کرده بودند، بسیار قدرشناس (فریدون بک، 1264ق.: 1/9-158؛ روملو، 1349: 1/ 120 و 121) بود و مهم‌تر آنکه برخلاف اسکندر که سنی‌مذهب بود، او همانند مردم قم، شیعه بود (شوشتری، 1320: 2/367). خواجه محمد صفی برای مقابله با خطر اسکندر، اقتضای مصلحت را در اتحاد با امیر ترکمان دانست و او را به نبرد با امیر جغتای برانگیخت (یزدی، 1987: 14 و 7-35؛ حافظ ابرو، 1372: 3-481). در سال (816ق/1413م.) قرایوسف برای نبرد با اسکندر به نهاوند آمد. هنگام نزدیک‌شدن دو اردو به یکدیگر، امیر ترکمان و بیشتر سربازانش دچار نوعی بیماری و ناگزیر به عقب‎‍نشینی شدند. اسکندر بیماری قرایوسف را بهانه دانست و گفت: «میرزا یوسف بیگ به‎‍ خاطر ترس از من فرار کرد» و بر تکبرش افزوده شد. او از دورود و نهاوند تا همدان، پیشروی و ایلغار کرد (حافظ ابرو، 1317: 499؛ سمرقندی، 1936: 2/7-255).

تسخیر قم و سقوط حکومت صفی

سلطانیـه موقـع تجـاری ممتـاز نیـز داشـت (قزوینی، 1380ق:371؛ یاقوت، 1955: 4/397؛ نوبان، 1378: 227 و 231؛ کلاویخـو، 1374: 5-93 و 175؛ سومـر، 1369: 120؛ بیانـی، 1382: 160 و 161، 6- 165؛ Travels to Tana and Persia…; 1873: 413-15;). دو شاهراه مواصلاتی شمال – جنوب ایران که تبریز و سلطانیه را به خلیج‌فارس – یکی به هرمز و دیگری سیراف - مرتبط می‎‍کرد، در سلطانیه با گذرگاه شمالی، تلاقی داشتند. به این ترتیب، با اعلام اطلاعت حاکم سلطانیه از اسکندر، نام‌برده به گذرگاه شمالی دسترسی یافته بود، ولی مسیر اصلی ارتباط اسکندر با سلطانیه از قم می‎‍گذشت. دو شاهراه یادشده در حدفاصل کاشان، قم، ساوه تا سلطانیه هم مسیر بودند (ابن خردادبه، 1889: 277؛ یعقوبی، 1891: 41؛ سفرنامه‎‍های ونیزیان در ایران، 1349: 849؛ مستوفی، 1337: 60- 56؛ مدرسی ‎‍طباطبایی، 1350: 13؛ بیانی، 1382: 165- 160) و اسکندر برای دسترسی به سلطانیه، باید قم و ساوه را هم تسخیر می‎‍کرد. در این میان، قم اهمیت ویژه داشت؛ زیرا آن شهر در مسیر مواصلاتی اصلی، با فاصلة برابر میان اصفهان، پایتخت اسکندر و سلطانیه/ گذرگاه شمالی جای داشت.

قم شهری بسیار مهم و از جایگاه مرزی و سوق‎‍الجیشی ممتاز، به‎‍ویژه برای اسکندر، برخوردار بود. در سدة نهم/ پانزدهم، بهترین مسیر اردوکشی‎‍ها میان خراسان و عراق عجم، که اسکندر بیشتر آنها را تسخیر کرده بود، از قم و در امتداد دامنه‎‍های جنوبی البرز می‎‍گذشت (;Miller, 1990:192 منز، 1390/ 342). شهر با چنین موقعیت سوق‎‍الجیشی ممتازی، در جبهة شمالی جنگ قدرت میان پسران عمر شیخ جای داشت و اسکندر پیروز آن بود (منز، 1390: 187). ناگفته پیداست که اتحاد خواجه محمدصفی و قرایوسف قراقویونلو – دو رهبر قدرتمند شیعه – بر ضد اسکندر، موقعیت نام‌برده را در ناحیه با خطر جدی مواجه می‎کرد؛ از این رو، حافظ رازی، وزیر داهی و دانشمند اسکندر[4]، پس از اظهار دوستی معصوم چاکرلو، حاکم سلطانیه با اسکندر، نام‌برده را به تسخیر قم برانگیخت. با تسخیر شهر قم، ساوه هم اطاعت می‌کرد و یا به‎‍آسانی تسخیر می‎‍شد (از این رو، همان‎‍گونه که خواهد آمد، حاکم ساوه، با آنکه در آن زمان با خواجه محمد صفی میانة خوبی نداشت، برای جلوگیری از سقوط قم تلاش جدی کرد). تاج‎‍‎‍الدین حسن ابن شهاب یزدی (متولد 793ق)، مورخ و نویسندة جامع‎‍التواریخ حسنی که خود شاهد عینی رخدادها بوده و در آن نیز نقش داشته است[5]، در این باره در تاریخ خود چنین نگاشته است:

«... خبر رسید که خواجه محمد قمی درد مفاصل دارد و صاحب فراش است و مقسوم [معصوم] در سلطانیه دم دوستی می‎‍زد. خواجه حافظ عرضه داشت، سلطان کرد که صلاح آن است که سلطان [اسکندر] به سلطانیه فرماید و با مقسوم [معصوم] دیدار کند و عهد و پیمان نمایند که به اتفاق امرا متوجه قم شوند و به صلاح کار آخر شود...» (یزدی، 1987: 35 و 36).

در سال 816/ 1414 اسکندر برای سومین بار به قم اردوکشی کرد. تسخیر شهر مرزی مهمی مانند قم، از راه دعوت به اطاعت داوطلبانه انجام می‎‍شد (منز، 1390: 219). نظر به اینکه آنگاه خواجه محمد صفی دچار درد مفاصل و بستری بود، دم از دوستی با اسکندر زد، ولی هنگامی که سپاهیان تیموری بر دروازة ساوه (نام یکی از دروازه‎‍های قم) فرود آمدند، همة دروازه‎‍های شهر را بسته یافتند (جعفری، 1338: 211؛ سمرقندی، 1936: 2/40-139؛ روملو، 1349: 1/87 و 88؛ فصیح خوافی، 40- 1339: 3/ 211؛ یزدی، 1987: 14، 36 و 37). اسکندر می‎‍بایست از راه جنگ، بر قم دست می‎‍یافت. آن شهر حصار و یک دژ/ قلعة نظامی مستحکم داشت (سمرقندی، 1936: 2/ 40-139؛ روملو، 1349: 1/ 87 و 88؛ فصیح خوافی، 40- 1339: 3/ 211) و دست‌یافتن به آن نه با حملة نظامی، با محاصره و نبردهای پیاپی در بیرون شهر یا بر حصار شهر ممکن بود (منز، 1390: 219). قم جنگجویان شجاع و کارآزمودة بسیار داشت که جنگ‎‍های سختی با سپاه اسکندر کردند؛ اما امیرزادة تیموری، کاری از پیش نمی‎‍برد. هم‌زمان، نصرالله صحرایی، حاکم شهر شیعه‎‍نشین ساوه که نیک می‎‍دانست اسکندر در صورت پیروزی بر قم، آهنگ تسخیر ساوه می‌کند، بی‎‍آنکه از او بهراسد و با آنکه در آن زمان با خواجه محمد صفی میانة خوبی نداشت، «چند سپاه جلد» را به فرماندهی پسرعموی خود، عماد کور، برای کمک به خواجه محمد، روانة قم کرد. خواجه را قدرت و شوکت افزون و عزمش برای جنگ جزم شد. او هم‌زمان خضر تیرگر نامی را مأمور پیغام و پسغام‎‍رسانی میان خود و اردوی دشمن کرد تا پایش بهبود یابد و  به نبرد سرنوشت‎‍ساز رسیدگی کند. مقاومت دلیرانة مردم قم، اسکندر را بر آن داشت تا از محاصره دست برکشد و آهنگ بازگشت به اصفهان کند (جعفری، 1338: 211؛ سمرقندی، 1936: 2/ 140- 139؛ روملو، 1349: 1/ 87 و 88؛ فصیح خوافی، 40- 1339: 3/ 211؛ یزدی، 1987: 14، 36 و 37)، ولی حافظ رازی همچنان بر تسخیر قم اصرار داشت؛ زان پس تنها امید او، خیانت عضوی مؤثر از درون هیئت حاکمة قم بود:

در شهرهای مهم مرزی مانند قم، که دودمانی محلی بر آن حاکم بود، اعضای هیئت حاکمه برای حفظ موقعیت خود، می‎‍یایست همواره در تکاپو می‎‍بودند. گفتنی است که در میان آنان، کشمکش بسیار سختی بر سر قدرت وجود داشت تا جایی که حاکم هم برای حفظ تاج و تخت خود، از دستبرد یک درباری یا خویشاوند بلندپرواز، همة توان خود را به‎‍ کار می‎‍برد. این نوع کشمکش، وسوسة ایجاد فرصت‎‍های تازه و هم خطر تنبیه بازیگران سیاسی را به‎‍دنبال داشت و عرصة سیاست در شهر، بسیار خیانت‎‍بار می‎‍شد. از سوی دیگر، پس از گشوده‌شدن شهر به دست فاتح تیموری، برای همة افراد و گروه‎‍های شهر، فرصت‎‍های تازه فراهم می‎‍شد؛ به‎‍گونه‎‍ای که مقامات وفادار به حاکم برکنارشده که موقعیت خود را مدیون او بودند نیز، به‎‍ندرت از صحنة سیاسی کنار نهاده می‎‍شدند. کسانی هم که در زمان حاکم پیشین به مقام دلخواه دست نیافته بودند، دلخواه خود را نزد حاکمان جدید، فاتح تیموری، جست‌وجو می‎‍کردند. اینان کسانی بودند که به‎‍راحتی خیانت می‌کردند و دروازه‎‍های شهر را به روی دشمن می‎‍گشودند (منز، 1390: 186 و 207). حافظ رازی از همین زمینه بهره جست:

مظفر فراهانی نایب و صاحب اختیار مهمات، امور مالی و ملکی قم و معتمد خواجه محمد صفی، پیش‌تر با خواجه حافظ رابطة خادم و مخدومی داشت. خواجه با وعدة مؤکد واگذاری حکومت مالی قم، او را به خیانت ترغیب کرد. فراهانی مردم قم را که بیشترشان برای دفاع از شهر، در کهندژ گرد آمده بودند، به خانه‎‍های خود بازگرداند و نیروهای امیرمحمود، برادرزادة خواجه محمد را در مواضع گوناگون پراکنده کرد. او این دو کار را به بهانة دفاع مؤثر از شهر انجام داد تا نیروی چندانی برای مقابله با دشمن نباشد؛ سپس طبق قرار قبلی، دروازة کنگان/ بن گوش را گشود و نیروهای دشمن را به درون شهر سرازیر کرد. امیرمحمود که جوانی زیبا «امردی به غایت خوش شکل و صاحب جمال» و اسکندر طالب او بود، از ترس بدنامی، خود را از بام خانه فرو افکند، قلم هر دو پایش خرد شد و در اثر آن درگذشت. خواجه محمد هم که تنها و بی‎‍دفاع مانده بود، تسلیم و به اصفهان برده شد و در آنجا به دستور اسکندر به قتل رسید. بنا به برخی روایات، امیرمحمود نیز که هنوز زنده بود، با عموی خود کشته شد و حکومت قم به عبدا... پروانچی و امور مالی آن نیز طبق قرار، به مظفر فراهانی واگذار شد. به این ترتیب، نخستین حکومت شیعه در قم، پس از هشت دهه (816ق/ 1414م.) سرنگون شد و ثروت خاندان صفی که طی دویست سال گرد آمده بود، از آنِ اسکندر شد و به اصفهان انتقال یافت: «مال دویست سالة آن خاندان به دست نواب سکندری افتاد» (جعفری، 1338: 211؛ سمرقندی، 1936: 2/ 40- 139؛ روملو، 1349، 1/ 87 و 88؛ فصیح خوافی، 40- 1339: 3/ 211؛ یزدی، 1987: 14، 36 و 37؛ حافظ ابرو، 1372: 3- 481).

جدول 1. رویداد شمار

Table 1. Event count

شکل 1- نمودار بایسته‌شدن تسخیر قم از سوی اسکندر تیموری

 Fig.1- The necessity of occupying Qum by Iskandar

شکل2- شاهراه‎‍های مواصلاتی ایران در قرن نهم هـ.ق/ پانزدهم م.

(برگرفته- با تکمیل- از میرجعفری، 1381)

Fig.2- Iran's communicating main roads in the AH.9th/AD.15th century

نتیجه‌گیری

در نیمة دهة دوم قرن نهم هـ.ق. اسکندر بن عمر شیخ، نوة تیمور که بر بیشتر عراق عجم سلطه یافته بود، شهر شیعه‎‍نشین قم را هم تهدید کرد. در آن زمان خاندان اصیل و با کفایت صفی بر شهر قم و مضافات آن حاکم بودند. فرمانروایان صفی در چنین زمان‎‍هایی برای دفع تهاجم دشمن، با مصلحت‎‍سنجی دقیق به یک قدرت دور، نزدیک می‎‍شدند. پیروزی آن قدرت بر دیگر مدعی/ مدعیان رقیب باید پیش‎‍بینی‌شدنی می‎‍بود. قدرت یادشده می‎‍بایست توان نگهداری شهر و حمایت از مردم را در برابر دیگر مدعی/ مدعیان داشته باشد و پیوستن به او، با کمترین آسیب برای شهر همراه باشد. در آن زمان قرایوسف قراقویونلو در غرب ایران قدرت بسیار یافته بود، حُسن اداره داشت و دربارة کارگزاران صدیق و کسانی که زمانی به او خدمت کرده بودند، بسیار قدرشناس بود. او لشکریان کارآمدی داشت و توانسته بود سرزمین‎‍های تیموریان را در غرب ایران، از سلطة آنان درآورد. پیروزی او بر اسکندر پیش‎‍بینی‌شدنی بود. قرایوسف همانند مردم قم، شیعه نیز بود. خواجه  محمد صفی برای دفع تهاجم اسکندر با قرایوسف متحد شد و او را به نبرد با اسکندر برانگیخت. هنگام نزدیک‌شدن لشکریان قرایوسف و اسکندر به یکدیگر، امیر ترکمان و بیشتر سربازانش دچار گونه‎‍ای بیماری ناشناخته و ناگزیر به عقب‎‍نشینی شدند. اسکندر خود را پیروز نبرد خواند و بیشتر عراق عجم را تسخیر کرد. ناگفته نماند که قرایوسف هم‌زمان با دشمنان منطقه‎‍ای خود، چون شروانشاه، والی شکی و با شاه گرجستان نیز درگیر بود. این رخدادها باعث شد تا معصوم چاکرلو که از سوی قرایوسف بر سلطانیه حاکم بود، آینده را از آنِ اسکندر بداند و به او اعلام وفاداری کند.

قلمروی اصلی اسکندر/ مرکز و جنوب ایران، در مسیر راه‎‍های مهم بازرگانی، ولی در جنوب گذرگاه شمالی جنگ و تجارت جای داشت. این گذرگاه که مهم‌ترین شاهراه مواصلاتی ایران آن روز بود، نیمة شمالی ایران در جنوب رشته‌کوه البرز است و از سده‎‍های پیش، مسیر اصلی اردوکشی‎‍ها میان خراسان و غرب ایران بود و مسیر اصلی تجارت شرق و غرب از آن می‎‍گذشت. دو شاهراه که تبریز و سلطانیه را با خلیج‌فارس – یکی با هرمز و دیگری سیراف- مرتبط می‎‍کرد، در سلطانیه با گذرگاه شمالی تلاقی داشتند و با اعلام اطاعت حاکم سلطانیه از اسکندر، نام‌برده به گذرگاه شمالی دسترسی یافته بود، ولی راه اصلی ارتباط اسکندر با سلطانیه از قم می‎‍گذشت. قم از موقعیت مرزی و سوق‎‍الجیشی ممتاز نیز برخوردار بود و در آن دوران، بهترین مسیر اردوکشی‎‍ها میان خراسان و عراق عجم از قم و با گذار از دامنه‎‍های جنوبی البرز می‎‍گذشت. شهر با این موقعیت مهم سوق‎‍الجیشی در شمال قلمروی اصلی اسکندر جای داشت و اتحاد خواجه محمدصفی و قرایوسف قراقویونلو – دو رهبر قدرتمند شیعه – بر ضد اسکندر، موقعیت نام‌برده را در ناحیه، با خطر جدی روبه‌رو می‎کرد؛ از این رو، حافظ رازی، وزیر داهی و دانشمند اسکندر، تسخیر قم را لازم دانست. قم جنگجویان کارآزمودة بسیار داشت و برای مقابله با اسکندر، دارای توان نظامی کافی بود. خاندان صفی نیز از پایگاه مردمی بسیار خوبی برخوردار بودند، ولی با خیانت یکی از معتمدترین افراد دستگاه خواجه محمد صفی، شهر سقوط کرد.

[1]. دکتر مدرسی‎‍طباطبایی در دو اثر ارزشمند قم‎‍نامه، 1364: ص21،22، 24و25 و قم در قرن نهم، 1350: ص71-74، 170، 173-175، 205و206 این مداخله‎‍ها را بررسی کرده است.

[2]. دکتر مدرسی طباطبایی در دو کتاب خود به اصالت، خردمندی، نیکنامی..... و خدمات خاندان صفی به مردم قم را به تفصیل شرح داده است. (مدرسی طباطبایی، 1364: 14-12، 18، 19، 24، 25 و 37-34؛ همو، 1350: 177-167).

[3]. چاکرلو در آن دوران، قوی‌ترین خاندان در غرب ایران بوده است. این خاندان از دیرباز در پیرامون اردبیل سکنی گزیده بود (سومر، 1369: 30). با توجه به تغییر موازنه‌های قدرت در آن دوران، چاکرلوها در ارتباط با مدعیان قدرت، همواره تغییر موضع می‌داده‌اند. چاکر، که خاندان نام خود را از او ستانده است (حافظ ابرو، 1317: 239)، از امیران ترک – مغول دستگاه جلایری (ص813-740ق.) بود (ابن عربشاه چاکرلوها را کردتبار دانسته است. بنگرید: ابن عربشاه، 1285: 80) که با ظهور تیمور به او پیوست. خاندان چاکرلو در زمان چاکر، قدرت بسیار و موقعیت برجسته یافت.

پس از چاکر، پسرش بسطام، که حاکم آذربایجان بود، جانشین او شد (معزالأنساب، بی‌تا: برگة 126آ). در منازعات جانشینی پس از مرگ تیمور، بسطام سرتاسر شرق آذربایجان، از اردبیل تا سلطانیه را تسخیر کرد و برادر خود معصوم را به حکومت سلطانیه گمارد. در آن زمان قرایوسف قراقویونلو در غرب ایران، در نبرد با شاهزادگان تیموری، به پیروزی‌های بزرگ دست یافته بود و بسطام آینده را از آنِ او دانست و در سال 809ق تابعیت خود را به امیر ترکمان اعلام داشت. قرایوسف از این اقدام بسطام خشنود شد، او را به مقام امیرالامرایی دستگاه خود بگمارد و حکومت برادرش معصوم را بر سلطانیه صحه نهاد (منز، 1390: 190). در حدود سال 815ق. که قرایوسف ناچار به نبرد با دشمنان منطقه‌ای خود شده بود، هم‌زمان اسکندر بن عمر شیخ، بخش‌هایی از عراق عجم را تسخیر کرد، روابط چاکرلو با امیر ترکمان تیره و بسطام مجدداً به تیموریان نزدیک شد. به ‌نظر می‌رسد که در اردوکشی سال 823ق. شاهرخ برای نبرد با قرایوسف، چاکرلوها دچار دو دستگی شده بودند؛ زیرا بسطام به قرایوسف و برادرش معصوم، به اردوی شاهرخ پیوست (حافظ ابرو، 1372: 600 و 738؛ فصیح خوافی، 40-1339/ ج3: 240).

چاکرلوها در دوران حکومت آق قویونلو، موجودیت خود را حفظ کردند (فصیح خوافی، 40-1339/ ج3: 263؛ طهرانی، 4-1962: 7-243؛ جعفری، 1338: 79). عمر بیگ نیز، رئیس خاندان و از امرای بزرگ زمان سلطان یعقوب بود (سومر، 1369: 30). با به قدرت رسیدن اسماعیل صفوی، علی بیگ، بزرگ خاندان بود و چاکرلو در زمان صفویه، به طایفه‌ای با منزلت متوسط تنزل یافت (سومر، 1369: 30و31).

[4]. غیاث‎‍الدین محمدحافظ رازی (متوفی 825ق) اهل یزد، مردی دانشمند و صوفی بود. او قرآن را از بر داشت و هفت زبان می‎‍دانست. منابع تاریخی از او با عنوان وزیر بزرگ یاد کرده‎‍اند. رازی افزون بر وزارت، مقام نظامی هم داشت و به «جامع‎‍السیف و القلم» (ارباب شمشیر و قلم) مشهور بود. او فرماندهی یک تومان، متشکل از سربازان سواره و پیادة سپاه ناحیة ابرکوه و یزد و نیز قشون جانباز را داشت و احتمالاً، نیروی کوچکی از عناصر ترک و مغول بود. پس از اردوکشی شاهرخ به عراق عجم و سرکوب و کشته‌شدن اسکندر، با آنکه رازی وزیر شاهزادة شورشی بود، سلطان تیموری او را جزء مقربان خود قرار داد (یزدی، 1987: 14 و 15، 24، 30، 42 و 46؛ کاتب، 1345: 9-147 و 246؛ معزالأنساب، برگة 108 آ؛ مستوفی ‎‍بافقی، 1340، 3/7- 155؛ فصیح خوافی، 40- 1339، 3/ 251).

[5]. تاج‎‍الدین حسن، فرماندة یک واحد ده نفره و دارای منصب بازرس (تواچی) سپاه پیادة یزد در ارتش اسکندر بود (یزدی، 1987: 15-7، 35-24، 42 و 50).