نظریه‌ها و شواهد تخلیه انگیزشی در مشارکت امر خیر: به سوی یک نظریه اسلامی

انواع انگیزه‌های کار خیر در اندیشه اسلامی عبارتند از: (1) غریزه حیات: نازل‌ترین مرتبه برای کار خیر، گرایش به حفظ حیات مانند تولید مثل، رشد و تغذیه است. (2) غرائز حیوانی (هواهای نفسانی): مهم‌ترین نمود این غریزه در حوزه معیشت و اقتصاد، نفع‌طلبی شخصی است، و طبق آن فرد در صورتی به دیگران کمک می‌کند که کمک بیشتری عاید وی شود. این ویژگی انسان اقتصادی نئوکلاسیکی است. (3) غرائز انسانی: در این مرتیه انگیزه‌هایی همچون  انصاف، عمل متقابل، و نوعدوستی موجب انجام کار خیر می‌شود. (4) فطرت انسانی (انسان ملکی): در این مرتبه، انگیزه‌ها برای رسیدن به پاداش‌ها و لذات آتی یا دوری از مجازات‌های آتی (مربوط به جهان آخرت) وارد عمل می‌شوند. (5) فطرت الهی (انسان قدسی): انسان قدسی تمام افعال را برای کسب رضایت الهی انجام می‌دهد. انگیزه فعل غریزی ابتدا رسیدن به لذت است (که توسط خود غریزه درک می‌شود) و پس از آن نیل به کمال رخ می‌دهد، اما در فعل فطری انگیزه رسیدن به کمال است (که توسط عقل درک می‌شود) و پس از آن فاعل به بر این اساس در حکمرانی اسلامی امر خیر که هدف اصلی رساندن تعداد بیشتری از انسان‌ها به کمالات بالاتر یعنی سعادت است، دو نوع تخلیه انگیزشی می‌تواند رخ دهد. نوع اول، زمانی که یک مرتبه بالاتر کاملاً به فعلیت و کمال خود رسیده و لذا انجام عمل خیر موجب ایجاد لذت خواهد شد. در این صورت تحریک انگیزه مرتبه سفلی می‌تواند منجر به تخلیه انگیزشی و انصراف فرد از انجام فعل خیر شود که مکانیزم آن مشابه بیرون راندن انگیزه‌های درونی توسط انگیزه‌های بیرونی در ادبیات رایج است. نوع دوم زمانی رخ می‌دهد که مرتبه بالاتر هنوز به کمال شایسته خود دست نیافته و لذا فرد از انجام عمل خیر لذتی نمی برد و حتی دچار رنج می‌شود. در این صورت تحریک انگیزه مرتبه پایین‌تر موجب ایجاد لذتی افزون‌تر برای فرد شده و اگر عنصر آگاهی، بصورتی مثلاً از راه وارد آوردن تلنگر به فرد، ایفای نقش نکند، نیت فرد از انجام عمل نزول یافته و انجام فعل خیر نه تنها کمالی برای فرد ایجاد نمی کند، بلکه موجب تنزل مرتبه وجودی وی می‌شود (مصباح یزدی، 1391: 162). بنابر این مدیریت نادرست انگیزه‌ها می‌تواند موجب درجا زدن فرد در مراتب نازل کمال و حتی عقبگرد وی شود. مثلاً فردی که در ابتدای مرتبه ایمان قرار دارد، و هنوز در آن مستقر نشده است، تحریک انگیزه‌های صرفاً انسانی بدون دخیل کردن عنصر ایمان، توان تضعیف ایمان وی را دارد. هر چند این کار ممکن است موجب افزایش کمک‌ها نیز شود.