تبیین جامعهشناختی عوامل مؤثر بر عملکرد مطلوب گروه‌های حفاظت و بهرهبرداری از منابع آب استان اصفهان

مقدمه

آب اهمیت اساسی در توسعۀ انسانی دارد. توانایی انسان در مهار و بهره‌برداری منابع آب برای تأمین نیازهای خود، تمدن‌های پیچیده‌ای را به ظهور رسانده ‌‎است. امروزه مسئلۀ تغییر آب‌و‌هوا از‌نظر دانشمندان، دیگر مسئلۀ احتمالی نیست؛ زیرا ممکن است در آینده‌ای دور اتفاق افتد. آنان معتقدند که این پدیده اکنون در‌حال وقوع است. این اعتقاد علمی حتی از مجامع علمی نیز فراتر‌رفته و وارد زندگی مردم عادی شده است. درحقیقت، گسترش باور عمومی دربارۀ بروز تغییرات آب‌و‌هوا به‌حدی است که وقتی این پدیده مطرح می‌شود، تک‌تک افراد جامعه تجربۀ خود را در این زمینه به‌خاطر می‌آورند و برخلاف زمان‌های دور، دیگر نیاز چندانی به استدلال‌های علمی برای اثبات آن احساس نمی‌شود (محمدی، 1394: 31).

تنش‌ها دربارۀ مسئلۀ آب زمانی شروع شد که مقدار مصرف آب از میزان همیشگی خود فراتر رفت. درطول قرن بیستم، رشد مصرف آب بیش از دو برابر میزان افزایش جمعیت بوده است. به‌طور تقریبی، یک‌سوم جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که تنش آب در آنجا مسئله‌ای مهم است (برواد به نقل از هانیگان، 96:1392). به‌ گفتۀ ولکر^[1] (1981)، سیاست‌های عمومی محیط‌زیست به‌ندرت حاصل فرآیند دقیق علمی است و بیشتر سیاست‌ها به‌تدریج در‌نتیجۀ مجموعه‌ای پیچیده از چانه‌زنی‌ها و مصالحه‌ها به وجود می‌آیند که بازتاب تعصبات، هدف‌ها و تقویت نیازهای سازمان‌های ذی‌ربط، انجمن‌های حرفه‌ای و کارفرمایان سیاسی بلندپرواز است (ولکر به نقل از هانیگان، 120:1392).

استان اصفهان به‌دلیل قرار‌داشتن در منطقۀ مرکزی کشور، اسیر بحران آب است و این تهدید بزرگ خسارت‌های‌ سنگینی را متوجه اقتصاد و معیشت این منطقه کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بحران به‌تمامی نقاط جغرافیایی استان تعمیم یافته است. به گفتۀ لیپسکوتز^[2] (2004) مشکل تأمین آب در‌حال حاضر دو برابر شده است. نخست به این دلیل که که زیر‌ساخت‌های ذخیره‌سازی و انتقال آب به‌ویژه در شهرهای پررشد، ناکافی است؛ دوم اینکه، بخش کشاورزی، صنعت و شهرها همگی بر سر مصرف مقدار محدود آب موجود، رقابت می‌کنند (هانیگان، 1392: 96).

معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به‌عنوان متولی در بخش بهره‌برداری و حفاظت از منابع آب استان اصفهان در‌حال حاضر در‌زمینۀ بهره‌برداری و حفاظت کمّی و کیفی از منابع و تأسیسات آبی، گروه‌های مختلف شغلی را در بخش‌های نظارت بر آب‌های زیر‌زمینی، آب‌های سطحی و نظارت بر استفاده از پساب، پایش سطح کیفی آب، نظارت و ارزیابی عملکرد امور مشترکان دارد که در پژوهش حاضر تمامی این بخش‌ها نام رسمی و سازمانی این گروه‌هاست و محقق دخل و تصرفی ندارد؛ زیرا در ماهیت کار تمامی این گروه‌های شغلی در مجموعۀ معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به‌دلیل مواجۀ مستقیم با اقشار مختلف جامعه، تشکل‌ها، نهادها و سازمان‌ها در اغلب مواقع انواع مختلف تنش‌های اجتماعی، چانه‌زنی‌ها، تعارضات و حتی درگیرهای فیزیکی نیز وجود دارد که تاکنون عوامل فرهنگی و اجتماعی این تنش‌ها از‌منظر جامعه‌شناختی کمتر مطالعه شده است. در پژوهش حاضر کوشش شده است که میزان مشارکت اجتماعی، آگاهی‌های زیست‌محیطی، اصلاح الگوی مصرف و تعارضات آبی بر عملکرد گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری منابع آب تا نقش عوامل ذکر‌شده از‌دیدگاه این گروه‌ها به‌صورت علمی سنجیده و برسی شود. هدف اصلی، معرفی این عوامل و تأثیر آنان بر عملکرد این نیروهاست که در‌نهایت، می‌توانند تأثیر خود را در پاسداشت منابع ارزشمند آب به‌خوبی نشان دهند.

مفاهیم کلیدی

آگاهی زیست‌محیطی^[3]: آگاهـی زیسـت‌محیطی شـامل میزان اطلاعات عمومی است که انسان‌ها دربـارۀ اهمیـت محیط‌زیسـت در زندگی‌شـان دارنـد (صالحی و همکاران، 27:1391). گامبـرون و سـویتزکی^[4] نیـز آگاهـی زیسـت‌محیطی را توانایـی فـرد در درک و ارزیابـی تأثیرگـذاری جامعـه بـر اکوسیسـتم تعریـف می‌کننـد. بـه‌نحوی کـه ایـن آگاهـی در‌قالـب درک‌کردن مسـائل مربـوط بـه محیط‌زیسـت، منشـأ بـه‌وجود‌آمـدن آنهـا و پیامدهای ناشـی از آن مسـائل نشان داده شـود (هوشمندان مقدم‌فرد و اخبار اسماعیل، 74:1395).

اعتماد اجتماعی^[5]: منظور از اعتماد اجتماعی تمایل فرد به قبول خطر در یک موقعیت اجتماعی است. این تمایل مبتنی بر حسن اطمینان به این نکته است که دیگران به‌گونه‌ای که انتظار می‌رود، رفتار می‌کنند که درنتیجه، شیوه‌های حمایت‌کننده را در‌پیش خواهند گرفت. به تعبیر فوکویاما^[6]، اعتماد، انتظاری است که در یک اجتماع منظم، صادق و با رفتار تعاونی، خود را نشان می‌دهد (شارع‌پور، 43:1385).

مشارکت اجتماعی^[7]: مشارکت اجتماعی به کنش یا عمل مشارکتی گفته می‌شود که فرد با‌توجه به انتظارات دیگران آن را انجام می‌دهد. مشارکت در یک عمل از‌نظر فرد دو جنبه دارد: اول اینکه چه انگیزه‌هایی فرد را به انجام‌دادن عمل ترغیب می‌کند. به عبارت دیگر، چه نیت‌ها و انگیزه‌هایی در افراد موجب می‌شود تا آنها به‌طور فعّال در امری مشارکت کنند که کمبود چنین انگیزه‌هایی را می‌توان به‌عنوان مانع عمل مشارکت محاسبه کرد؛ دوم اینکه فرد چقدر به عملی که انجام می‌دهد، آگاهی دارد و چه میزان از آگاهی‌نداشتن او به این عمل موجب خودداری او از شرکت در آن می‌‌شود (بیرو، 1370: 258).

عدالت آبی^[8]: مفهوم عدالت آبی به‌شکل پیچیده‌ایی، ترکیبی از دسترسی عادلانه به منابع آب و منافع و هزینه‌های اقتصادی-اجتماعی حاصل از آن، ایجاد بستر فرهنگی و سیاسی سالم و اثر‌بخش و اقتصادی سالم است. فهم عدالت آبی نیازمند درک عمیق و خلاقانه از پیوند بینش هیدورلوژیکی به آب با عوامل اثرگذار اجتماعی، فنی، حقوقی، سیاسی و فرهنگی در نحوۀ دسترسی و تخصیص آب در یک منطقه، کشور و سطح جهان است (ارشدی، 13:1397).

امنیت آب^[9]: امنیت آب اصطلاحی جدید و برگرفته از مفهوم نوین امنیت انسانی است که اگر‌چه در اسناد سیاست ملی و بین‌المللی کاربرد زیادی دارد، معنای دقیق و مؤلفه‌های هنجاری آن تا حدی مبهم است. نخستین بار «اعلامیۀ اجرایی دومین نشست جهانی آب» چالش‌های امنیت آب را در قرن 21 در لاهه و در مارس 2000 در هفت محور مطرح کرد: 1- تأمین نیاز‌های اولیه؛ 2- تأمین منابع غذایی؛ 3- حمایت از اکوسیستم؛ 4- تسهیم منابع آبی؛ 5- مدیریت خطرها؛ 6- ارزش‌گذاری آب؛ 7- حاکمیت هوشمندانه بر آب.

پیشینۀ پژوهش

هیندس و اسپارک^[10] (2007) در پژوهشی با عنوان درگیر‌شدن با محیط طبیعی: نقش ارتباط و هویت عاطفی تأکید می‌کنند که هرچه مقدار تعلق احساسی فرد نسبت به محیط‌زیست بیشتر باشد، مشارکت و نیت به مشارکت در محیط‌زیست در‌قالب رفتارهای مسئولانه‌تر بروز می‌کند.

آپی پالکول و همکاران^[11] (2015) پژوهشی با عنوان توسعۀ مشارکت جامعه در رویۀ مدیریت تعارض منابع آب علوم‌اجتماعی و رفتاری انجام دادند. نتایج نشان داد که مزایای اساسی همۀ طرف‌ها باید در شرایط یکسان باشد و جلسه‌های آموزش و مشاوره با طرف‌های درگیرِ مناقشه‌‌های منابع آبی برگزار شود.

عصم و همکاران^[12] (2016) در پژوهشی با عنوان تحلیل جامعه‌شناختی مشارکت جامعه در تأمین آب پایدار در مناطق روستایی پنجاب به این یافته رسیدند که توانمند‌سازی مردم محلی درعمل می‌تواند توسعۀ پروژۀ خط لولۀ آب، احساس مالکیت و پایداری پروژه را افزایش دهد و تحقق‌نیافتن وعده‌ها باعث درک‌نشدن مالکیت پروژه در جامعه و نارضایتی از سیستم عملیات خدمات آبرسانی به روستا می‌شود. محققان بر نیاز برنامۀ تأمین آب روستا با مشارکت فعّالانۀ مردم در اطمینان از کیفیت برنامه تأکید دارند.

مویز^[13] (2019) در پژوهشی با عنوان آب و سیاست‌گذارهای پایداری از درگیری بازیگر رژیم با سازمان‌های حاکم بر سیستم به این نتیجه رسید که خانوارها برحسب پایگاه اقتصادی-اجتماعی خود با پیامدهای بی‌شمار و نگرش‌های متفاوت با کمبود آب روبه‌رو هستند که شامل تفاوت در نوع دسترسی به منبع آب و نحوۀ تأمین آن، نگرانی از کمبود منبع آب و چگونگی حفاظت از آن می‌شود.

سی دانی ویلالبس^[14] (2013) در پژوهشی با عنوان سنجش ارتباط احساسی با طبیعت در‌بین کودکان به این نتیجه رسید که میزان ارتباط احساسی فرد با طبیعت، بر تعلق او به محیط‌زیست اثر می‌گذارد. او در تحقیق خود مقیاسی برای سنجش ارتباط احساسی با طبیعت در‌بین کودکان ایجاد و تأثیر آن را بر رفتارهای حامی محیط‌زیست بررسی می‌کند.

شولتز و همکاران^[15] (2014) در پژوهشی با عنوان ارتباط ضمنی با طبیعت به این نتیجه رسیدند که نوع دغدغه‌های فرد به مسائل زیست‌محیطی در ارتباط با این است که فرد تا چه حد خود را بخشی از محیط طبیعی و جزئی از آن و یا به‌عبارتی، متعلق به آن می‌داند.

طاها و همکاران^[16] (2018) در پژوهشی با عنوان مدیریت محلی آب‌های زیرزمینی در یمن: بنا بر سنت‌ها و توانمندسازی جوامع برای ایجاد قوانین جدید نشان دادند که مدیریت آب‌های زیرزمینی در یمن به‌شدت تحت‌تأثیر بهره‌برداری بی‌رویة فعالیت‌های کشاورزی‌بوده و مدیریت محلّی و ایجاد واحدهایی به‌عنوان حفاظت از منابع آب زیرزمینی در این کشور ضروری است. بیش از 10 % از منابع آب زیرزمینی در مراکش در بخش کشاورزی استفاده می‌شود.

اجرای قانون با‌توجه به گستردگی و تنوع استفاده از آن و مدیریت آن با جوامع محلّی، بسیار مشکل است؛ بنابراین استفاده از پلیسِ آب مد‌نظر قرار گرفت (Brown & Wakeou, 2018: 652). در شهر کیپ تاون آفریقای جنوبی با‌توجه به مشکلات عمده در تأمین آب، پلیس آب در برخی مناطق شهری ایجاد شد که مأموریت آنها نظارت در برخی مناطق شهری برای دستگیری و تذکر به شهروندانی بود که قوانین جدید آب را نادیده می‌گرفتند. نتایج، رضایت‌بخش بود؛ به‌طوری که در یکی از روزها مقدار مصرف آب 318 میلیون لیتر کاهش یافت. قوانین جدید آب و همکاری شهروندان در این امر تأثیر بسیار مهمی داشته است (Robins, 2018: 27).

توحیدی (1401) در پژوهشی با عنوان تحلیل جامعه‌شناختی نقش آب در جریان توسعۀ ایران و حوزۀ زاینده رود به نقش خرده‌فرهنگ‌ها، نگرش‌های محلی کشاورزان و ساکنان و بهره‌برداران محلی حوزۀ زاینده‌رود و تعامل آنها با پلیس آب در مدیریت مصرف و عدالت آبی تأکید‌داشته و به این نتیجه رسیده است که مهم‌ترین ابزار جمهوری‌اسلامی برای تعادل آبی، نهادینه‌کردن و هنجارمند‌کردن تعامل پلیس آب و بهره‌برداران محلی است.

عابدی (1399) در پژوهشی با عنوان حکمروایی آب و ارزیابی آثار آن بر تأمین امنیت آب و غذا، آب و توسعۀ پایدار ضمن پرداختن به ابعاد مختلف حکمرانی آب و نقش آن در امنیت آب و امنیت غذایی به بیان روش‌های ابتکاری حکمرانی در‌زمینۀ امنیت آب نسبت به روش‌های مرسوم مدیریت یکپارچه منابع آب پرداخته است. ‌

اکبرزاده و همکاران (1398) در پژوهشی با عنوان بررسی ضرورت ایجاد پلیس آب به‌منظور نظارت بر منابع آب زیرزمینی در روستاهای ایج، جوین و صوفی‌آباد شهرستان سرخۀ سمنان که با روش پیمایش انجام شده است به این نتیجه رسیدند که مهم‌ترین دلیل کاهش سفره‌های آب زیرزمینی در این روستاها، بهره‌برداری بی‌رویه و بدون نظارت، حفر چاه‌های غیر‌مجاز و کشت محصولات با نیاز آبی فراوان است؛ بنابراین استفاده از پلیس آب به‌مثابۀ راهکاری کارآمد برای نظارت و کنترل بهره‌برداری غیر‌اصولی از منابع آب زیرزمینی می‌تواند مؤثر باشد. توجه به میزان دانش افراد و فراهم‌کردن امکانات برای این بخش اهمیت زیادی دارد.

روح الامینی (1397) در پژوهشی با عنوان آسیب‌شناسی قوانین ایران در‌قبال صیانت و حفظ منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی معتقد است که کمبود قوانین کارآمد و ضمانت اجرایی کیفری مؤثر سبب شده است که افراد درعمل با استفادة غیرمجاز از آب‌های کشور و حفر چاه‌های غیرمجاز به منابع آبی کشور تعرض کنند. بی‌تردیـد، صـیانت از منابع آبی کشور نیاز فوری به اصلاح قوانین موجود و وضع ضمانت اجراهای کیفری مؤثر، دارد؛ بنابراین تشکیل نهاد و ساختاری مانند پلیس آب و گروه‌های حفاظت می‌تواند به رفع این نقصان کمک کند.

محمدی دینانی و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان اصل بهره‌برداری معقول از منابع آب در حقوق بین‌الملل آب و رویۀ مورد عمل در ایران معتقدند، با‌وجود بازبینی مکرر ضوابط و معیارهای موجود در قوانین گذشته، ضوابط حاکم بر تعیین مصرف بهینه به‌دلیل تحقق‌نیافتن پیش‌نیازهای ضوابط و مقررات (از‌جمله وجود تشکل‌های آب‌بران و تحویل حجمی آب، ضمانت اجراهای کارآمد و ناهماهنگی دستگاه‌های اجرایی) منتج به هدف‌های لازم قانون‌گذار نشده است.

میرنظامی و باقری (1396) پژوهشی با عنوان ارزیابی سیستم حکمرانی آب در فرآیند حفاظت از منابع آب زیرزمینی ایران انجام دادند. نتایج نشان داد که سیستم حکمرانی از‌منظر همبستگی، هماهنگی، جامعیت‌نداشتن و توسعه‌یافتگی در تمام مؤلفه‌های پنجگانه شرایط نامطلوبی دارد. حکمرانی فعلی آب برای حمایت از اجرایی‌شدن سیاست حفاظت، ظرفیت مناسبی ندارد؛ در‌نتیجه هدف اصلی برای تقویت پایداری در منابع آب زیرزمینی باید اصلاح و بهبود ساختار حکمرانی باشد.

توکل و همکاران (1394) در پژوهشی با عنوان مطالعۀ درک و تصور زیست‌محیطی کنشگران فعّال درحیطۀ محیط‌زیست نشان دادند که درک و تصور فعّالان زیست‌محیطی در دو دسته نگرش خاص‌گرایانه (نگرش استعلایی زیست‌محیطی، اثر‌های بومرانگی) و نگرش عام‌گرایانه (نگرش انسان‌محوری و جامع‌نگرانه) قرار دارد.

مختاری و همکاران (1393) پژوهشی با عنوان تحلیل و بازشناسی رفتارهای زیست‌محیطی شهری انجام دادند. نتایج نشان داد که رفتار زیست‌محیطی شهروندان اصفهانی نسبت به دهۀ قبل رفتارهایی مسئولانه‌تـر بوده است. ارتباط افراد با طبیعت مهم‌ترین عامل پیش‌بینی‌کنندۀ رفتار زیست‌محیطی از‌بین دیگر عوامل است. افراد مسن و زنان، رفتارهایی مانند تفکیک زباله و استفاده از حمل‌و‌نقل را بیشتر از مردان انجام می‌دهند. موقعیت اجتماعی و اقتصادی، پیش‌بینی‌کنندۀ استفادۀ افراد از حمل‌و‌نقل دوستدار محیط‌زیست و خرید‌هایی است که در حمایت از محیط‌زیست انجام می‌شود؛ البته ارتباط اول منفی اسـت.

جیحونی و دهقان (1390) در پژوهشی با عنوان مدیریت بهره‌برداری از منابع آب با تأکید بر نقش عوامل فرهنگی و اجتماعی نشان دادند که به‌علت وجود‌نداشتن پتانسیل‌های آب سطحی در منطقه و برای جلوگیری از روند بیلان منفی دشت، مدیریت بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی امری ضروری است که این امر به‌علت مشکلات فرهنگی و اجتماعی تاکنون صورت نگرفته است.

مبانی نظری پژوهش

برای بررسی ابعاد اجتماعی تغییر آب‌و‌هوا، جامعه‌شناسی دو رویکرد متمایز و مفید را آغاز کرده است (Drsaean & O’Connor, 2000: 715). رویکرد اول: جامعه‌شناسی به‌خوبی مجهز شده است تا علت‌ها، پیامدها و راه‌حل‌های ممکن تغییر آب‌و‌هوا را بررسی کند تا از این طریق بتواند بینش‌های چشمگیری را برای این پدیده‌ها فراهم کند (Dunlap & Van Liere, 2015: 16 ). رویکرد دوم: جامعه‌شناسی مبتنی بر فراهم‌سازی صورتی از نقد اجتماعی است. محدودیت مشترک در همۀ تحلیل‌های موجود تغییر آب‌و‌هوا بر‌حسب نظام‌های باور شبه‌هژمونی است (Dunlap & Van Liere, 2015: 17).

از‌دیدگاه الریک بک^[17] در تئوری جامعۀ مخاطره‌آمیز، دانش و آگاهی‌دادن به شهروندان دربارۀ خطر‌ها مهم است. اصل احتیاط جنبۀ مهمی از ارتباط میان نظریۀ اجتماعی و خطر‌های زیست‌محیطی را تشکیل می‌دهد. این اصل در سال‌های اخیر به نظر‌های ارزیابی خطر و مدیریت توجه کرده است و بر این محور می‌چرخد که در شرایط تعیین‌نشدن، عقلانیت حکم می‌کند که محتاط باشیم و به اعمال خطر‌آفرین دست نزنیم. این اصل بر آن است تا بستر را از شکل‌های جبران‌نشدنی دخالت در محیط‌زیست منع کند (صالحی و همکاران، 1394: 17).

گیدنز^[18] در نظریۀ جهـانی‌شدن به محیط‌زیست توجه کرده است. گیدنز سیاست‌های زیست‌محیطی را پیشرفت‌هایی می‌داند که به‌سمت اخلاقی‌شدن نظـم اجتماعی، نهادها و روابط گرایش پیدا می‌کنند و این نکته برای او بسیار با‌ارزش است. او جنبش‌هـای زیست‌محیطی را کوششی برای استقرار فردیِ بنیادهای اخلاقـی و امنیـت هنجـاری در زندگی مردم می‌داند. اخلاقیاتی که وی آن‌ را مـی‌پسـندد، اصـولی است کـه در دنیـای امـروزی و شهرنشینی از‌بین رفته است. «یکی از پدیده‌های نوسازی شهری از‌دست‌رفتن حـس زنـدگی درمیان نظم طبیعی می‌باشد. زندگی در محیط شهری، مردم را از واقعیات دنیـای طبیعـی و وابسـتگی جامعه به آن دور می کند» (صالحی و همکاران، 1394: 17).

سه تبیین مختلف از سیاست‌های زیست‌محیطی را می‌توان در آثار گیدنز مشاهده کرد:

1- دیدگاه محافظه‌کارانه: به‌نظر وی جنبش‌های زیست‌محیطی با بازسازی شیوه‌های سنتیِ مربوط به محیط سروکار دارند. در اینجا محیط زیست‌شهری، جنبش‌های زیست‌محیطی را ایجاد کرده است که زائدۀ بیگانگی فرهنگی و خلاء چشم‌انداز شهری نوست.

2- دیدگاه روانشناسی اجتماعی: سیاست‌های زیست‌محیطی پاسخی به خطر‌های زیست‌محیطی هستند که برمبنای این توجیه، سیاست‌های زیست‌محیطی به موازات آشکارتر و مشخص‌تر‌شدن مسائل و معماهای بوم‌شناختی برای مردم پدید آمده‌اند.

3- دیدگاه مقاومت فرهنگی: سیاست‌های زیست‌محیطی، شیوۀ زندگی سیاسی خاصی هستند که مرتبط با جنبش‌های اجتماعی جدید شکل گرفته‌اند. به‌نظر گیدنز سیاست‌های سبز یا سیاست‌های زیست‌محیطی بیشتر به اینکه شخص چگونه زندگی می‌کند و به موضوعات مربوط با هویت شخصی مرتبط هستند تا به موضوعاتی که سیاست‌های جریان اصلی (اعم از سطح‌های درآمد، استخدام و رشد اقتصادی) را حاکم می‌کنند. بدین ترتیب گیدنز توجه روز‌افزون به موضوعات زیست‌محیطی و بروز سیاست‌های زیست‌محیطی را پیشرفت‌هایی می‌داند که به‌طور آشکار از‌لحاظ مطرح‌شدن پرسش‌های اخلاقی، در‌بارۀ نظام اجتماعی نو، نهاد‌ها و اصول اخلاقی آن هستند (صالحی و همکاران، 1394: 9).

تومه در مقام نویسنده‌ای محیط‌گرا اعتقاد دارد که میزان احترام شهروندان هر جامعـه بـه اخلاق محیطی و حفاظت از محیط طبیعی از‌جمله معیارهای سنجش میزان توسعۀ فرهنگی در آن جامعه بستگی دارد (تومه، 1380: 15). همچنین، تومه معتقد است که فرهنگ و جامعه با یکدیگر در تعامـل هسـتند و فرهنـگ، هـدایت‌کننـده عملکرد افراد جامعه است. با تغییر فرهنگ، می‌توان رفتار مردم را تغییر داد؛ اما فرهنـگ فقـط یک عامل یا یک واژه و عبارت نیست، بلکه دنیای گسترده‌ای است. فرهنگ متشکل از عادت‌ها و آداب است. عادات‌هایی که در طی زمان شکل گرفته‌اند و مردم مطابق آنهـا رفتـار مـی‌کننـد (تومه، 1380: 5).

میلتون معتقد است اگر به زندگینامـه‌هـای خود‌نوشتۀ هـر‌یـک از حافظـان برجسـته و ذی‌نفـوذ محیط‌زیسـت مراجعـه کنیم، احتمـال اینکـه ببینیـد زنــدگی آنهــا به‌خصوص دوران اولیــۀ زندگی‌شــان در تمـاس مسـتقیم و مملـو از تجربـه‌هـای شخصـی از طبیعت است، بسیار زیاد است. میلتون شواهد بسیاری برای گفتۀ خود بیان می‌کنـد. تجــربه‌های دوران اولیــۀ کــودکی در جهــان طبیعــی و تجربه‌های حاصل از صرف‌وقت در فضای آزاد به‌طـور کلی اهمیـت حیـاتی در نگـرش مثبـت زیسـت‌محیطی دارد (میلتون، 1382: 147).

نیزبت و همکاران^[19] (2009) اعتقاد دارند کـه ارتبـاط بـا طبیعت برخی از تفاوت‌ها را در رفتارهای مسئولانۀ زیست‌محیطی تبیین می‌کند. روابط شخصـی بـا طبیعـت ممکن است بینشـی را در مـردم بـرای رویـارویی بـا محیط‌زیست فراهم کند؛ در‌حالی کـه ارتبـاط‌نداشتن بـا جهان طبیعی به تخریب سیارۀ ما منجـر می‌شود. حفاظت از محیط‌زیست به‌طور مسـتقیم با درجه‌ای که فرد خودش را جزئی از جهان طبیعـی می‌بیند، ارتباط مستقیمی دارد (مختاری و همکاران، 1393: 6).

یک دوراهی اجتماعی شامل تداخل انگیزه‌های خودخواهانه و دگرخواهانه است که می‌‌طلبد فرد، نفع شخصی کوتاه‌مدت خود را فدای منفعت همۀ افراد در بلندمدت کند. دیویس^[20] (1980) نیز دوراهی‌های اجتماعی را با دو ویژگی مشخص می‌کند: الف) بازدهی اجتماعی منع همکاری گریز: بدون توجه به چیزی یا کاری که دیگر اعضای جامعه انجام می‌دهند، بیش از بازدهی رفتار مشارکتی است؛ ب) بهره‌مندی مردم در‌صورت مشارکت کمتر از امتناع است (پازوکی‌نژاد، 1396: 213). یکی از سخت‌ترین دوراهی‌های اجتماعی دربارۀ حفاظت، محیط‌طبیعی و منابع‌طبیعی است  (Gardner, & Stern, 2002).

بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی، دوراهی‌های اجتماعی است؛ زیرا مستلزم تضاد بین منافع فردی و جمعی خواهد بود (فان لانگه و ام دانیل، ۱۳۹۵: ۲۶7).

از‌دیدگاه استرن^[21] (2000) رفتارهای زیست‌محیطی انواع و اشکال مختلفی دارند. وی چهار نوع رفتار را معرفی می‌کند: 1- رفتار فعّالانۀ زیست‌محیطی (از‌قبیل درگیری فعّال در سازمان‌ها یا گروه‌های زیست‌محیطی)؛ 2- رفتارهای اخلاقی غیر‌فعّال در‌حوزۀ عمومی (از‌قبیل شهروندان زیست‌محیطی‌بودن، حمایت یا پذیرش سیاست‌های عمومی)؛ 3- محیط زیست‌گرایی در‌حوزۀ خاص (از‌قبیل خرید، استفاده و دفع تولید‌های فردی و خانواده‌ای که اثر‌های زیست‌محیطی دارند)؛ 4- فعالیت‌های سازمانی (از‌قبیل طرح و برنامه‌ریزی تولیدهای بی‌خطر از‌نظر زیست‌محیطی). در‌واقع، بیشتر پژوهش‌های اولیه دربارۀ رفتارهای اخلاقی با محیط‌زیست بر این فرض استوار بودند که رفتار، یک طبقۀ واحد و غیر‌تمایز‌یافته است؛ اما طبق این تئوری، چند نوع رفتار زیست‌محیطی فعّال و غیرفعّال در‌حوزه‌های عمومی وخصوصی وجود دارد (فان لانگه و ام دانیل، ۱۳۹۵: 107).

روش‌شناسی پژوهش

در پژوهش حاضر با دو هدف توصیف و تبیین از روش پیمایشیِ مقطعی^[22] استفاده شد که در‌سطح توصیف، هدف نشان‌دادن تصویری از شرایط یا پدیده‌های بررسی‌شده برای شناخت بیشتر شرایط موجود در نمونه است. در‌سطح تحلیل، هدف یافتن روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته و تلاش برای تبیین تغییرات با واریانس متغیر وابسته با‌توجه به متغیرهای مستقل است. جامعۀ آماری بررسی‌شده در این پژوهش کلیۀ نیروهای سازمانی و نیروهای شرکت‌های وابسته به معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان است که به‌شکل گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری کمّی و کیفی با اقشار مختلف مشترکان و مصرف‌کنندگان انواع منابع آب در‌سطح استان اصفهان در ارتباط هستند. تعداد کل جامعۀ آماری و نمونۀ آماری362 نفر بود. فرآیند جمع‌آوری داده‌ها به‌علت شرایط کرونایی کشور حدود 3 ماه طول کشید و تعداد 394 پرسشنامه تکمیل شد که از این تعداد 362 نمونه تکمیل و بدون اشکال در تجزیه‌و‌تحلیل استفاده شد. ابزار جمع‌آوری داده‌ها نیز پرسشنامۀ محقق‌ساخته است که با نمونۀ آماری 15 نفره پیش‌آزمون شد. برای به‌دست‌آوردن اعتبار و روایی پرسشنامه علاوه‌بر استفاده از آزمون کرونباخ که نتایج آن در جدول 1 آمده است از اعتبار صوری و نظر محققان دانشگاهی نیز استفاده شد که منجر به انجام‌دادن اصلاحات، حذف و اضافه‌کردن گویه‌ها و یا ویراستاری در‌نحوۀ طراحی سؤال‌ها شد. برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها علاوه‌بر استفاده از آماره‌های توصیفی و پارامتریک و آماره‌های مرکزی از آمار استنباطی و مدل معادله‌های ساختاری و نرم‌افزار Amos استفاده شد.

برآورد و آزمون الگوهای اندازه‌گیری (الگوهای عاملی تأییدی)

جدول1: میزان آلفای کرونباخ متغیرهای تحقیق

Table 1: Of Cronach's Alpha Of The Research Variables

منبع: سراج همدانی، 1401

ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نمونۀ پژوهش

در پژوهش حاضر بررسی عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر عملکرد مطلوب گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان اصفهان بررسی شد. این تحقیق در سال 1400-1399 بر‌روی 362 نفر (پرسنل معاونت حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب در شرکت آب منطقه‌ای) از ساکنان اصفهان انجام گرفته است که 4/19% از نمونه، زنان و 6/80 % از کل نمونه نیز مردان هستند. 3/66 % از نمونه 30 تا 40 ساله، 32.7 % از نمونه 41 تا50 ساله و 1% از نمونه  نیز بالای 50 سال هستند. همچنین، 9/17% از کل نمونه مجرد و 1/82% نیز متأهل هستند. 3/65 % از پاسخگویان مدرک تحصیلی لیسانس و 6/78 % از کل پاسخگویان ساکن اصفهان هستند. براساس نتایج به‌دست‌آمده 7/61 % از کل نمونه از شغلشان راضی و یا خیلی‌راضی هستند و 38 % نیز از شغلشان اظهار نا‌رضایتی کردند. 71.9% از پاسخگویان از‌سوی معارضان منابع آبی تهدید شدند و 1/28 % نیز اظهار کردند که از‌سوی معارضان منابع آبی تهدید نشدند.

جدول2: آماره‌های توصیفی متغیرهای تحقیق

Table 2: Descriptive Statistics Of Research Variables

منبع: سراج همدانی، 1401

در جدول 2 توزیع فراوانی پاسخگویان بر‌حسب شاخص‌های توصیفی متغیرهای تحقیق نشان داده شده است. بالاترین میانگین مربوط به آگاهی زیست‌محیطی (87/3) و پایین‌ترین میانگین مربوط به اعتماد اجتماعی (48/2) است. کسب آگاهی زیست‌محیطی نخسـتین گـام در راه پایـداری است. افرادی کـه آگاهی‌هـای بیشـتری راجـع بـه محیـط‌زیسـت دارنـد، حساسـیت بیشـتری نیـز بـه محیط‌زیسـت اطـراف خـود دارنـد. پـس به ‌احتمال زیـاد ایـن افـراد نگـرش مثبت‌تـری بـه محیط زیسـت دارند؛ درنتیجه رفتارهـای آنـان در راستای حفـظ محیـط خواهـد بـود.

جدول3: ماتریس همبستگی بین متغیرهای فرضیۀ اصلی پژوهش

Table 6: Correlation Matrix Between The Variables Of The Main Research Hypothesis

منبع: سراج همدانی، 1401

همان‌طور که در جدول 3 از ماتریس فوق مشخص است، علامت** نشان‌دهندۀ وجود همبستگی بین متغیرهای پژوهش در‌سطح 01/0 است؛ یعنی بین عوامل فرهنگی، اجتماعی و عملکرد مطلوب گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان اصفهان ارتباط معناداری وجود دارد.

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

ارزیابی و برآورد الگو

پس از تدوین نظری الگو برای تبیین پدیدۀ پژوهش‌شده و اندازه‌گیری متغیرهای پنهان تعریف‌شده، لازم است تا به بحث برآورد الگو و تحلیل شاخص‌های کلی و جرئی الگو پرداخت تا مشخص شود که آیا داده‌های تجربی در‌مجموع، حمایت‌کنندۀ الگوی نظری تدوین‌شده هستند یا خیر؟ وجود اجزای متعدّد در الگوی تدوین‌شده نشان می‌دهد که قبل از آنکه الگوهای تدوین‌شده در همان گام اول برآورد و آزمون شوند در ابتدا الگوهای اندازه‌گیری حاضر در الگوها برآورد و آزمون می‌شوند. مهم‌ترین مرحله در تجزیه‌و‌تحلیل آماری SEM ارزیابی برازش الگو نسبت به داده‌هاست. پیش از انجام‌دادن هرگونه روابط علّی میان سازه‌ها لازم است برازش الگو به داده‌ها تأیید شود. قبل از انجام‌دادن این کار به آزمونِ نرمال‌بودن جامعۀ آماری پرداخته می‌شود.

آزمون کولموگروف–اسمیرنف

با استفاده از آزمون کولموگروف–اسمیرنف می‌توان توزیع (نرمال، یکنواخت و نمایی) داده‌های یک متغیر کمّی را بررسی کرد. در پژوهش حاضر از این آزمون برای بررسی نرمال‌بودن سؤال‌های پرسشنامه استفاده شده است تا در‌صورت برقرار‌بودن این شرط بتوان از آزمون‌های آماری پارامتریک و همچنین از روش حداکثر درست‌نمایی در معادله‌های ساختاری استفاده کرد.

جدول4: نتایج آزمون کلموگروف–اسمیرنف در نمونه

Table 4: Results Of The Kolmogorov-Smirnov Test In The Sample

منبع: سراج همدانی، 1401

با‌توجه به اینکه سطح معناداری آزمون بیشتر از 05/0 است، ادعای نرمال‌بودن سؤال‌های پرسشنامه پذیرفته شده است؛ بنابراین می‌توان از آزمون‌های پارامتریک و از روشML  در مدل‌سازی معادله‌های ساختاری استفاده کرد.

برآورد و آزمون الگوهای اندازه‌گیری (الگوهای عاملی تأییدی)

برای مشخص‌کردن اینکه شاخص‌ها تا چه اندازه برای الگوهای اندازه‌گیری پذیرفتنی هستند، ابتدا باید تمام الگوهای اندازه‌گیری جداگانه تحلیل شود. برمبنای اتخاذ چنین روشی ابتدا الگو‌های اندازه‌گیری که مربوط به متغیرهاست، به‌طور مجزا آزمون می‌شوند.

جدول5: شاخص‌های کلی برازش الگوهای اندازه‌گیری متغیرهای پژوهش

Table 5: Of The General Fit Indices Of The Measurement Models Of The Research Variables

منبع: سراج همدانی، 1401

نتایج جدول 5 گویای این مطلب است که شاخص‌های کلی برازش الگوهای اندازه‌گیری در‌سطح پذیرفتنی قرار دارند و الگوهای اندازه‌گیری برازش خوبی دارند و به‌عبارتی، شاخص‌های کلی این نمونه را تأیید می‌کنند که داده‌ها به‌خوبی از الگوها حمایت می‌کنند.

جدول6: شاخص‌های کلی برازش الگوهای اندازه‌گیری خرده‌مقیاس‌های (مؤلفه‌های) متغیرهای پژوهش

Table 6: General Fit Indices Of Measurement Patterns Of Subscales (Components) Of Research Variables

منبع: سراج همدانی، 1401

نتایج جدول 6 گویای این مطلب است که شاخص‌های کلی برازش الگوهای اندازه‌گیری در‌سطح پذیرفتنی قرار دارند و الگوهای اندازه‌گیری برازش خوبی دارند. به‌عبارتی، شاخص‌های کلی این نمونه را تأیید می‌کنند که داده‌ها به‌خوبی از الگوها حمایت می‌کنند.

جدول7: شاخص‌های کلی برازش تحلیل مدل معادله‌های ساختاری فرضیۀ اصلی

Table 7: Of The General Fit Indices Of The Structural Equation Model Analysis Of The Main Hypothesis

منبع: سراج همدانی، 1401

نتایج جدول 7 گویای این مطلب است که شاخص‌های نسبت خی دو به درجۀ آزادی CMIN/DF برابر با 05/2، شاخص برازش مطلق RMR کمتر از 05/0، شاخص‌های برازش تطبیقی CFI و IFI بیشتر از 90/0، شاخص نیکویی برازش مقتصد PGFI برابر با 74/0 و شاخص RMSEA برابر با 071/0 در‌سطح پذیرفتنی قرار دارند؛ بدین معنا که مدل تحقیق، برازش مطلوبی دارد و ساختار عاملی در‌نظر‌گرفته‌شده برای آن پذیرفتنی است.

شکل1: مدل معادله‌های ساختاری پژوهش در‌حالت ضرایب استاندارد (منبع: سراج همدانی، 1401)

Figure 1: Structural Equation Model Of Research In Standard Mode

نتیجه‌گیری

جدول ماتریس وجود همبستگی بین متغیرهای پژوهش را در‌سطح 01/0 نشان داد؛ یعنی بین عوامل اجتماعی (اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعارضات آبی) و عملکرد مطلوب گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان اصفهان ارتباط معناداری وجود دارد.

شاخص‌های کلی برازش تحلیل مدل معادله‌های ساختاری، گویای این مطلب بود که شاخص‌های نسبت خی دو به درجۀ آزادی CMIN/DF برابر با 27/2، شاخص برازش مطلق RMR کمتر از 05/0، شاخص‌های برازش تطبیقی CFI و IFI بیشتر از 90/0، شاخص نیکویی برازش مقتصد PGFI برابر با 81/0 و شاخص RMSEA برابر با 036/0 در‌سطح پذیرفتنی هستند؛ بدین معنا که پژوهش مدل برازش مطلوبی دارد و ساختار عاملی در‌نظر‌گرفته‌شده برای آن پذیرفتنی است. ضرایب رگرسیونی به‌همراه مقادیر بحرانی گویای این مطلب بود که ارتباط بین متغیرها، پذیرفته شده است. با افزایش عوامل اجتماعی (مشارکت اجتماعی) به‌مراتب، عملکرد مطلوب گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری بهبود پیدا می‌کند؛ بنابراین می‌توان گفت که عوامل اجتماعی (مشارکت اجتماعی) بر عملکرد مطلوب گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان اصفهان اثر دارد.

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که بر‌اساس سه رویکرد اقتصادی، اجتماعی و فنی بخش کشاورزی با بیشترین وزن در اولویت اول قرار دارد؛ بنابراین وزن بخش کشاورزی در رویکردهای مذکور به‌ترتیب 851/0، 710/0 و 789/0 به دست آمد. در رویکرد زیست­محیطی، بخش محیط­زیست (تالاب هامون) به‌عنوان گزینۀ برتر با وزن 603/0 و بخش کشاورزی و شرب به‌ترتیب با وزن 364/0 و 033/0 در اولویت دوم و سوم قرار گرفتند.

نتایج پژوهش حاضر با پژوهش‌های صالحی و ابراهیم‌خانی (1397)، توکل و همکاران (1394)، محمدی دینانی و همکاران (1397)، عباسی و همکاران (1396)، میرنظامی و باقری (1396) و بیسونگنو و همکاران (2018) هم‌راستاست.

به‌لحاظ نظری نیز نتایج این مقاله با دیدگاه گیدنز و مور و مارانز همخوانی دارد که در تبیین همخوانی آن دو دیدگاه می‌توان گفت، تلاش‌های زیست‌محیطی باید زیست‌بوم‌گرا و بر ارزش‌ها، باورها و آگاهی زیست‌محیطی مردم استوار باشد. واقعیت این است که ریشۀ اصلی بحران‌های زیست‌محیطی در زمان حاضر را باید در نگاه و تفسیر فرهنگی بشر از محیط‌زیست طبیعی جست‌وجو کرد؛ از این رو دیدگاه جدید در پایداری باید علاوه‌بر عوامل فنی، متوجه انسان و ابعاد فرهنگی رفتارهای او باشد. همبستگی اجتماعی برای زیستن در یک جامعۀ پایدار، انگیزۀ اصلی برای ایجاد فرهنگ محیط‌زیست می‌شود که در سایۀ آن افراد همچون اعضای یک خانوادۀ جهانی برای حفظ حیات و دستیابی به پایداری تلاش می‌کنند.

با‌توجه به مطالب ذکر‌شده و مقایسۀ نتایج پژوهش حاضر با پژوهش‌های داخلی و خارجی می‌توان گفت که عوامل فرهنگی و اجتماعی بر عملکرد مطلوب گروه‌های حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب استان اصفهان اثر دارد. هـر‌چند نکات گوناگونی در ایـن زمینه وجـود دارد که در آینده باید مطالعه و پژوهش شود.

[1]. Wolker

[2]. Lespcootez

[3]. Environmental Awareness

[4]. Gamberon Souetzekey

[5]. Social Trust

[6]. Fukuyama

[7]. Social Participation

[8]. Water Justice

[9]. Water security

[10]. Hinds & Sparks

[11]. Apipalakul et al.

[12]. Aasim et al.

[13]. Moeaz

[14]. Villalobos Silvas

[15]. Schultz et al.

[16]. Taha et al.

[17]. Ulrich Beck

[18]. Giddens

[19]. Nisbet et al.

[20]. Deaves

[21]. Estern

[22] .cross-Sectional