تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,658 |
تعداد مقالات | 13,568 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,233,875 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,303,745 |
واژگان و فرهنگ هندی در سرودههای فارسی مخلص لاهوری | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
متن شناسی ادب فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 4، دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 58، تیر 1402، صفحه 37-55 اصل مقاله (1.26 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/rpll.2023.135182.2146 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سمیه شکری1؛ محمد راستگو* 2؛ سعید خیرخواه3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان، کاشان، اصفهان، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و زبانهای خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، اصفهان، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کاشان، کاشان، اصفهان، ایران، | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رای رایان آنندرام لاهوری (1107‑1164 ق.) متخلّص به «مخلص»، از شاعران و نویسندگان زبردست هندوی هند در سدۀ دوازدهم است که زبان پارسی را پاس میداشته است. از او بهجز دیوان اشعار، نوشتههای مفید و مهمی در زمینههای گوناگون فرهنگنویسی، تذکرهنویسی، وقایعنویسی، خاطرهنویسی، سفرنامهنویسی و... برجای مانده است. دیوان مخلص، مجموعۀ اشعار فارسی و ریختۀ اوست که دستنوشتهایی از آن در کتابخانۀ رضا (رامپور، هند)، کتابخانۀ مولانا آزاد (علیگر، هند) و کتابخانة موزۀ بریتانیا (لندن) نگهداری میشود و نگارندگان آن را تصحیح کرده و تعلیقاتی بر آن نگاشتهاند. از جلوههای کموبیش برجستۀ سرودههای او عبارت است از: کاربرد برخی واژگان هندی که در سرودههای دیگران کمتر دیده میشود؛ کاربرد برخی واژگان فارسی و عربی با معنایی بهجز آنچه در فارسی ایرانی شناخته و رایج است؛ بازتاب برخی از آداب و رسوم هندی. در این پژوهش کوشش شده ست تا بهشیوۀ استقرایی، بازتاب اینگونه واژهها و آیینها در سرودههای مخلص لاهوری، بررسی و گزارش شود و به این پرسش پاسخ داده شود که زبان و فرهنگ هندی تا چه اندازه در سرودههای فارسی این شاعر هندوی هندیزبان پارسیگوی، بازتاب داشته است. این پژوهش در زمینة فرهنگنویسی و فرهنگپژوهشی و واژهشناسی در زبان و ادب هندی و فارسی کاربرد دارد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
دیوان مخلص لاهوری؛ واژگان هندی؛ فرهنگ هندی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1ـ مقدمه رای رایان آنندرام لاهوری متخلّص به «مخلص» از شاعران و نویسندگان هندوی هندوستان در سدۀ دوازدهم است که بهجز زبان مادری، زبان پارسی را نیز پاس میداشت؛ چنانکه افزونبر دیوان اشعار آثار مفید و مهمی در زمینههای گوناگون فرهنگنویسی، تذکرهنویسی، وقایعنویسی، خاطرهنویسی، سفرنامهنویسی، رقعهنویسی و... از او برجای مانده است؛ درواقع او با پدیدآوردن آنها زبان و فرهنگ فارسی را وامدار خود کرده است. در کتابهای تذکره و تاریخ، بیشتر از او با نامِ «آنندرام مخلص» و گاه با نامِ مخلصِ لاهوری یاد شده است تا از مخلصِ کاشانی جدا ماند. وی در شعر، شاگرد میرزا عبدالقادر بیدل (د. 1720 م.)، قلّۀ بلند سبک هندی، و از شاگردان و دوستان و همنشینان بسیار نزدیک سراجالدینعلی خانِ آرزو (د. 1756 م.)، شاعر، نویسنده و دانشمند بسیاردان هند بود. با شاعران و دانشمندان دیگر روزگار خود، بهویژه حزین لاهیجی (د. 1766 م.) نیز پیوندهای استواری داشت. شیفتگی او به شعر و ادب فارسی و مطالعات پیگیر و بسیار او در این زمینهها، نیز دوستی و همنشینیاش با دانشمندان و شاعران و ادیبان، از او شاعر و نویسندهای دانشمند و توانا ساخت و همین امر باعث شد تا نوشتههای مهم و مفیدی در زمینههای گوناگون به زبان فارسی پدید آورد. آثاری مانند دیوان، مرآتالاصطلاح، چمنستانِ سخن، رقعات، کارنامۀ عشق، هنگامۀ عشق، پریخانه، بدایع و وقایع، تذکرهالشعرا، سوانح احوال، راحتالافراس و... گونهگونی این نوشتهها بهخوبی نشان میدهد که زمینههای پژوهشی و نوشتاری مخلص چهاندازه گسترده و گونهگون بوده است. دیوان مخلص، مجموعۀ اشعار فارسی و ریختۀ (اردو) اوست که دستنوشتهایی از آن در کتابخانۀ رضا (رامپور، هند)، کتابخانۀ مولانا آزاد (علیگر، هند) و کتابخانۀ موزۀ بریتانیا (لندن) نگهداری میشود. سرودههای او درمجموع 500 غزل، 150 رباعی، شماری مادهتاریخ با ارزشهای تاریخی، شماری ابیات پراکنده و ابیاتی به زبان اردو (ریخته) است. زبان و فرهنگ مادری مخلص، هندی است و زبان و فرهنگ فارسی، زبان و فرهنگ دوم اوست؛ حال اینکه در سرودههای فارسی خود گاه از واژگان زبان مادری بهره بگیرد، بهویژه در جایی که سخنش از فرهنگ مادری خود مایه میگیرد، چیز شگفت و ناروایی نیست و یکی از زیرگروههای بدهبستانهای رایج فرهنگی است. بر همین بنیاد است که نهتنها فارسیگویانِ هندی که فارسیگویانِ ایرانیِ بههندرفته نیز گاه در سرودههای خود واژگان هندی را آوردهاند. با این همه، کسانی این کار را نمیپسندیدند و آن را درست نمیدانستند؛ همین دیدگاه زمینۀ جروبحثهایی دربارۀ روایی یا ناروایی این شیوه شد؛ چنانکه خان آرزو اصل بیستوهفتم کتاب مُثمر خود را به این بحث اختصاص، و به روایی آن فتوا داد؛ گرچه آن را بر قدر سماع مقصور دانست و افراط را ناروا شمرد (آرزو، 1399: 153)؛ همانگونه که در اصل بیستوهشتم، از دستکاریهای فارسیزبانان در واژگان هندی و... سخن گفت. مخلص نیز که شاگرد آرزوست، فتوای استاد را در مرآتالاصطلاح چنین بازگفت و ناروایی را ویژۀ خامان و تازهکاران دانست: «اینکه اعتقاد بعضی از عزیزان است که الفاظ هندی را در اشعار فارسی آوردن درست نیست، لانسلّم؛ زیراکه این چیزها برای خامان و مبتدیان مضایقه دارد و اهل قدرت و استعداد مختارند...» (مخلصلاهوری، 1395: 418؛ نیز همان: 447). مخلص بر بنیاد چنین باوری، بی آنکه افراط کند، در سرودههای خود از واژگان هندی بهره گرفته است؛ بهویژه در جاهایی که سخنش از فرهنگ هندی مایه میگرفته و برای بیان آن در فارسی واژهای نبوده است؛ همچنین، در سخن او برخی واژگان فارسی نیز هست که در فارسی ایران یا به کار نمیروند و یا در معانی دیگری به کار میروند؛ ازاینروی، چهبسا برای ایرانیان میتوانند غلطانداز و فریبکار باشند. گفتنی است اینگونه کاربردها نیز برخاسته از ایناند که فارسی زبان دوم اوست و آن را نه از زبان مردم عادی و عامی یعنی گویشوران اصلی، که بیشتر از کتاب و زبان شاعران و ادیبان آموخته و همین زمینه شده است تا فارسی او، هم در واژگان و هم در ساختار، گاه با فارسی ایران دگرگونیهایی بیابد؛ دگرگونیهایی که از یکسو راه اعتراض و انتقاد برخی ادیبان فارسیزبان را میگشاید و از دیگرسو او را در این دگرگونیها بیگناه میشمارد؛ زیرا هرکه زبان را بهشیوۀ سماعی و از زبان گویشوران عادی و عامی نشنود و بهشیوۀ قیاسی و از کتاب و دیوان بیاموزد، ناگزیر از پارهای دگرگونیها خواهد بود. از آنجا که در اینجا مجالی برای بررسی این بحث نیست، آن را بهجای خود وامیگذاریم و با یادکرد گزارشی از خان آرزو در مُثمر، که برخاسته از چنین زمینهای است، از آن میگذریم: «بعضی از فضلای شاعر هند به یکی از شعرای ایران گفته که: ملا! شما فارسی را از پیرهزالهای خود آموختهاید و ما از فصحای شما مثل خاقانی و انوری» (آرزو، 1399: 31). در این گفتار ما کوشیدهایم تا بازتاب واژگان هندی و نیز واژگان فارسی و برخی از آداب و رسوم و باورهای هندی را در سرودههای مخلص نشان دهیم.
2ـ واژگان هندی در سرودههای مخلص ارگجه: واژهای هندی به معنی عطری فراهمآمده از مواد خوشبوی گوناگون است. «خوشبویی است مرکب که از صندل و گلاب و کافور و مشک وعنبر و روغن سمن سازند» (رامپوری، 1337: ذیل ارگجه). در فارسی آن را پرگنه، مثلث و بیشتر غالیه میگفتهاند. «پرگنه: مرکبی باشد از عطریات و بویهای خوش و آن را در هندوستان ارگجه گویند و در عربی ذریره خوانند» (برهان، 1342: ذیل پرگنه). «مثلث: خوشبویی که از عنبر و مشک و دیگر عطریات سازند و آن را به عربی غالیه و به هندی ارگجه خوانند» (شاد، 1335: ذیل مثلث). «غالیه: بوی خوشی است مرکب از مشک و عنبر و جز آن سیاهرنگ که موی را به وی خضاب کنند» (دهخدا، 1377: ذیل غالیه). «عطر مشهوری است مرکب از صندل، گلاب، مشک، کافور و عنبر» (فیروزالدین، 2010: ذیل ارگجه). این عطر چنانکه از نام دیگرش غالیه برمیآید، گران و اشرافی بوده و از همینروی یکی از اقلام هدایای شاهان به بزرگان و درباریان (رک. بیرۀ پان در همین گفتار) بوده است. مخلص که خود در فرهنگش، مرآتالاصطلاح (1395: 502) شیوۀ ساخت گونهای از ارگجه را به دست داده، در دیوان نیز دو بار این واژه را به کار برده است:
امرسی: انبهای. زرد. این واژه که در ساخت و معنی، با واژگان فارسی نارنجی، پرتقالی و... سنجیدنی است، صفت نسبی امرس است و امرس در هندی آب انبه، نیز آب غلیظشدۀ انبه است و به مجاز رنگ زرد است (فیروزالدین، 2010: ذیل امرسی). مخلص این واژه را تنها یک بار به گونۀ «امرسیچیره» (دستار زرد) در بیت زیر به کار برده است:
بانکه: به معنی دلیر، بهادر، سرکش، جنگی، لوطی، زیرک، حیلهگر است؛ نیز به معنی خوشتیپ و شیکپوش هم کاربرد داشته است (فیروزالدین، 2010: ذیل بانکه؛ دهلوی، 2010: ذیل بنکه). این واژه را مخلص یک بار در کنار دلوالی و تکبند که معانی نزدیک به هم دارند، چنین به کار برده است:
گفتنی است ما نخست این واژه را «به آنکه» خوانده و پنداشته بودیم؛ خوانشی که وزن را آسیب میزد؛ تا آنکه اتفاقی و ناگهانی با دیدن آن در کتابی به خوانش درست آن راه بردیم. بَرشکال/ برشگال: «واژهای هندی است به معنیِ فصلِ باران» (بهار، 1398 و فیروزالدین، 2010: ذیل برشکال)؛ بارانهایِ تند و تابستانیِ هند. ساختهشده از «بَرش» ـ همان بارش و باران است و فارسیشدۀ «برسِ» هندی است ـ و «کال» به معنیِ هنگام است. این واژه با واژۀ «برسات» که آن نیز هندی و به معنی بارانهای تند تابستانی است، همریشه و رده است. واژۀ برشکال را که در شعر سبک هندی پر بسامد است، مخلص ده بار به کار برده است که از آن میان هفت بار، ردیف یک غزل است. اینک دو نمونه که در هر دو با کدو پیوند یافته است:
بسنتی: زردرنگ. زعفرانی (فیروزالدین، 2010: ذیل بسنتی). مخلص دو بار آن را در رباعیهای زیر به کار برده است:
بیرۀ پان: پان آماده برای خوردن (که بهشکل مربع یا مثلث تهیه شده باشد)؛ گِلوری نیز گویند (فیروزالدین، 2010: ذیل بیره). مخلص خود در مرآتالاصطلاح در بارۀ آن چنین نوشته است: «به معنی چند برگ تنبول یکجا پیچیده است که فوفل و آهک دارد و این مخصوص هندوستان است و در ولایت نمیباشد و اگر باشد هم در بعض جزایر، در این صورت هم به مقتضای "النادرُ کالمَعدوم" گویا که نیست» (مخلص لاهوری، 1395: 94). بیرۀ پان مادّهای گویا گران و اشرافی بوده و ازاینروی یکی از اقلامی بوده است که شاهان به بزرگان و درباریان هدیه میدادهاند. از خود مخلص بشنویم: «به هندوستان در ایّام جشن و شادیها انواع تکلّف بر برگ بالای آن که پان در آن میباشد، میکنند. چه به قدر برگ پان ورقی از طلا و نقره ساخته، آن را میناکار و مرصّعکار میسازند و نامش پکهروته (pakhrota) است و بعض اوراق مذکور را ساده نگاه میدارند؛ یعنی به حالت اصلی میگذارند و این قسم پان را در جشنی که سلاطین هند میکنند، به امرای عظام علیقدرحال مرحمت میشود و همراه آن ارگجه نیز عنایت میشود و آنها در کورنشگاه رفته، آداب بهجا میآرند، و تقسیم این هر دو چیز عهدهداران میکنند، و به عمدههای دولت که عبارت است از هفتهزاریها پان و پیالۀ ارگجه پادشاه به دست خاص عنایت میفرمایند. و علیالعموم که به منصبداران پان مکرمت میشود در برگ کیله پیچیده میباشد و چند تار گلابتون و ابریشم سرخ بر آن بسته. هر ملکی و رسمی» (مخلص لاهوری، 1395: 94).
مخلص ساخت مصغر بیره یعنی بیرچه به معنی بیرۀ کوچک را نیز در رباعی زیر به کار برده است:
بیسن: آرد نخود. آرد گرم (فیروزالدین، 2010: ذیل بیسن). مخلص یک بار این واژه را در رباعی زیر همراه با سنبوسه (گونهای قطاب) به کار برده و بهشیوۀ لغز و معما و شیرینکاری از سنبوسۀ بیسن، بوسه را خواسته است؛ زیرا چون سنبوسه بیسن شود، یعنی «سن» آن حذف شود، بوسه میماند:
گفتنی است این شیرینکاری مخلص پیشینه دارد و گویا در میان اهل ذوق شناختهشده بوده است؛ چنانکه خان آرزو در تذکرۀ خود، در گزارش حال و کار سیّد اشرف مازندرانی و شوخطبعیهای او نوشته است: «با بیگم (زیبالنسا دختر اورنگزیب) شوخیها در پرده میکرد. از آن جمله است که به بیگم نوشته بود: سنبوسۀ بیسن دل میخواهد، و در هندی آرد نخود را بیسن گویند... و چون از لفظ سنبوسه، سن دور کنند، بوسه میماند. بیگم این را دریافته به او نوشت که: به پیغام راست نیاید» (آرزو، 1383، ج 1: 124). پان: برگ درختی گرمسیری بهاندازۀ یک کف دست است که روی آن خمیر پوست اقاقیا و کمی آهک خیسکرده میمالند و روی آن هل، فوفل (گونهای میوۀ گرمسیری) و برگ توتون خردکرده میریزند و برگ را سهگوش یا چارگوش میپیچند و در دهان مینهند و میجوند؛ جویدن آن لب و دندان و دهان و زبان را قرمز میکند. «اسم هندی تنبول/ تامبول است، و آن برگی باشد به مقدار کف دست و کوچکتر از کف نیز بشود از قسمی فلفل که آن را در هندوستان با آهک و فلفل خایند تا لبها را سرخ گرداند و دندان را پاک کند» (برهان، 1342: ذیل پان) «مخلوطی از تانبول و فلفل و توتون که هندوان در دهان گیرند و آب آن بیرون کنند» (دهخدا، 1377: ذیل پان). این واژه که در شعر سبک هندی کاربردی آشنا دارد، ده باری در سخن مخلص به کار رفته و با آن تصویرسازی شده است. اینک چند نمونه:
تهیهبند/ پهنتهبند: پارچهای که دور کمر پیچده باشد. اصل آن تَهبند است (فیروزالدین، 2010: ذیل تهبند و دهلوی، 2010: ذیل تهبند). بعید نیست این واژه تصحیف پهنتهبند باشد که بهجز نقطه، سیمای نوشتاری همانندی دارند و بهآسانی به یکدیگر دگرگون میشوند. پهنته که تلفظ آن پِنتَه است، به گفتۀ خود مخلص (مخلص لاهوری، 1395: 132) همان تخفیفه است: گونهای دستار سبک که در خانه بر سر میپیچیدهاند (رک. تخفیفه در همین گفتار). باری مخلص یک بار آن را در بیت زیر به کار برده است:
تیکی/ تیکه: تیکه و تیکی گونهای زیور از مروارید و... است که میانِ دو ابرو یا میان پیشانی میچسبانند. تیکه بزرگتر و تیکی کوچکتر است و به هندی مانگ نیز گفته میشود (مخلص لاهوری، 1395: 205)؛ نیز نقشی از صندل و... که در میان ابرو میکشند (رک. قشقه در همین مقاله) این واژه را مخلص دو بار در بیتهای زیر به کار برده است. گفتنی است که همانندی نوشتاری این واژه با واژۀ «تنگی» زمینهساز تصحیف و بدخوانی نیز هست؛ چنانکه ما نیز نخست آن را تنگی خوانده بودیم و معنایی نیز برای آن تراشیده بودیم.
جوکی/ جوگی: مرتاضِ هندو که از راهِ یوگا به توانهایِ شگفتی دست مییابد (فیروزالدین، 2010: ذیل جوکی). مخلص این واژه را که با یوگا همریشه است، تنها یک بار در بیت زیر به کار برده است و در آن، بر بنیادِ این خیالِ شاعرانه تکیه دارد که دلِ عاشق در گیسویِ معشوق جای دارد؛ نیز این پندار است که زلف کافر است و دلهایِ جایگرفته در کافرستانِ گیسو را جوکیانی پنداشتهاند که در بتخانه جای دارند.
چاندنی چوک: بازاری در شاه جهانآباد. چاندی نام محله است و چوک به زبان اردو میدان و چارسوست. اینک گزارشی از این بازار به نقل از ویکیپیدیا: «Chandni Chowk منطقهای شلوغ و پررفتوآمد در دهلی که بسیاری از مردم برای خرید روزانه به آنجا میروند. منطقة چاندنی چوک برای سیصد سال مرکز اصلی خرید مردم شهر محسوب میشده و هنوز هم نقش اصلی و محوری خود را حفظ کرده است. میوه و سبزیجات، ادویه و کتابفروشیهای این ناحیه مشهورند. تقریباً هر نوع خوراکی و پوشاکی را میتوانید در بازار شلوغ این منطقه با قیمت مناسب پیدا کنید. این بازار در قرن هفدهم بهوسیلة امپراطور گورکانیان ـ شاهجهان ـ بنا شد و به دختر وی ـ بانو جهانآرا ـ تقدیم شد. این بازار دارای کانالهای آبی بوده که سبب منعکسشدن نور ماه میشدند». باری، مخلص این واژه را تنها یک بار در بیت زیر به کار برده است و در آن، شلوغی و ازدحام مردم در جلوهگاه یار را به شلوغی و ازدحام چاندنی چوک مانند کرده است:
چوده: چوده همان چوبک/ اشنان است؛ ریشۀ گیاهی که با آن، دست، بدن و جامه را میشستهاند. دهخدا در گزارش اشنان این سخنان را نیز از فرهنگهای گوناگون آورده است: «و در "زفان گویا" مذکور است که گیاهی است از جنس شورگیاه که از شخار سازند، به هندی چوکا گویند. به هندی چوک است. آن را چوبه و چوده هم گویند» (دهخدا، 1377: ذیل اشنان). «گیاهی است شور که در زمین شور روید؛ چون بدان جامه شویند مثل صابون سفید گرداند و رهگاه آن را میسوزند، شخار میشود یعنی سجی گردد» (رامپوری، 1337: ذیل اشنان). مخلص یک بار آن را در بیت زیر به کار برده است:
و بار دیگر در ترکیب «چودهمالیده» در این بیت که میتوان آن را به معنی صابونزده و شسته و تروُتمیز گرفت:
چوری: دستبند؛ النگوی شیشهای است؛ نیز دزدی و دستبرد است (فیروزالدین، 2010 و دهلوی، 2010، ذیل چوری). مخلص یک بار آن را به گونۀ «چوری دست» در بیت زیر به کار برده است که با هر دو معنی یادشده میخواند. هماهنگی آن با معنی دستبند آشکار است و با معنی دزدی، «چوری دست» یعنی دزدی دست؛ همانکه در فارسی دستبرد گفته میشود و پیداست که خواستۀ شاعر از دزدی، دزدی دل و دستبرد زدن به دل است:
چهری/ چری: ترکه؛ چوبدست؛ چوب تعلیمی. چوبی که سوار مرکب را بدان ادب کند و آن را در عرف هند چهری گویند (دهخدا، 1377: ذیل چهری). تلفظ این واژه در فارسی، به گواهی وزن نمونههای زیر «چری» است؛ «چهری» تلفظ هندی آن است و «چه» (چ مخلوط التلفظ به ه) در هندی، رویهم یک واج است که تلفظ آن بر غیرهندیان دشوار و یا نشدنی است. گفتنی است پیشترها گویا بیشتر مردم چوبدست با خود میداشتهاند. در این باره مخلص در فرهنگش، مرآتالاصطلاح، در گزارش «چوبدست» از این رسم یاد کرده و چنین نوشته است: «این قاعدۀ ایران است که اکثر مردم آنجا، بلکه عمدههای دولت نیز چوب مختصری بعض بهشکل چماق، بعض بهطور چهری هندوستان ساده و رنگین و نقاشی به دست نگاه میدارند؛ چنانکه در ایامی که شاه جمجاه نادرشاه فرمانروای ایران به هندوستان مسلط شده بود، این معنی به رأیالعین مشاهده کرده شد. در این روزها که سال هجری یک هزار و یک صد و پنجاه و هفتم است، در شاهجهانآباد رایج است چوب مختصری که سرش خم دارد بهشکل چوگان، از مردم عوام تا امرای عظام همهکس در دست نگاه میدارند؛ و در آرایش آن از عالم نقاشی و طلاکاری و دیگر اقسام بسیار مبالغه به کار میبرند، و کُهندی (khundi) نام آن است. چندتا فقیر هم دارم که از آن جمله نام یکی بنابر نقاشی بتۀ گل «شاخ گل» و نام دیگری بهسبب نقشبندی خوشۀ انگور «چوب تاک» است و نقاشی آنها در کمال نجابت و نازکیپرداز است» (مخلص لاهوری، 1395: 188). باری مخلص بر بنیاد همین رسم چهری، در بیت زیر لالههای دشت و هامون را چوبدستهایی در دست بهار پنداشته است:
مخلص یک بار دیگر این واژه را در رباعی زیر در معنی شاخ گل به کار برده (چوبی که گل بر آن میروید) و مژۀ اشکآلود خود را به آن مانند کرده است:
چهیت/چیت: گونهای پارچه و جامه که در فارسی چیت گفته میشود. «چیت، به یای معروف و فوقانی، جامۀ معروف که در هند رنگ کنند و در اصل به جیم مخلوط الهاست» (بهار، 1398: ذیل چهیت). چهیت نیز در فارسی چیت تلفظ میشود و چرایی این تلفظ همان است که کمی پیشتر دربارۀ تلفظ چهری و چری گفته شد. باری، مخلص چهار بار این واژه را به کار برده است؛ از آن جمله است:
چیره: واژهای هندی است به معنیِ دستار و عمامه که بستن آن در میان هندوان بهویژه سیکها رواج داشته و هنور نیز رواج دارد. مخلص هشت بار این واژه را به کار برده و گاه صفاتی مانند کرکیدار و نوکدار برای آن آورده و بر بنیاد شکل و رنگ آن تصویرهایی ساخته است.
چیرۀ کرکیدار: گونهای دستارِ دریچهدار که هندوان و گرجیها بر سر میبستهاند. چیره دستار است و کرکیدار مرکّب است از واژۀ هندیِ «کِرکی/ کهرکی khirki» به معنیِ دریچه و «دارِ» فارسی، و رویِهم به معنیِ دریچهدار است (مخلص لاهوری، 1395: 257). شاید همان چیرۀ نوکدار باشد که مخلص خود آن را نیز به کار برده است.
دِلوالی (delvaly) : بهادر؛ دلیر؛ سرکش؛ ماجراجو (فیروزالدین؛ 2010: 640؛ دهلوی، 2010، ذیل دلوالی)؛ نیز اهل دهلی، دگرگونشدۀ دهلوی و دلهوی است. مخلص این واژه را دو بار در بیتهای زیر بهگونهای به کار برده است که با همۀ معانی یادشده میخواند:
دودامی: نوعی پارچهی ململ گلدار (دهخدا، 1377: ذیل دودامی). مخلص یک بار آن را در این بیت به کار برده است:
دوشاله: شال دولا؛ همانکه در فارسی دولایی گفته میشده است: «جامهای دوته از ابره و آستر که با هم دوزند... در هندوستان نوعی از رداست که مانند شال بر سر میکشند و گاهی بر دوش اندازند و آن نیز دوته باشد و یک ته هم میباشد قسم اول را در سرما استعمال کنند و دوم را در گرما» (شاد، 1335: ذیل دوشاله). «به هندوستان عبارت است از آن دو پارچه ابره و آستر که با هم دوخته، بر سر و دوش میگیرند در موسمی که هوا به اعتدال میباشد، مثل شال» (فیروزالدین، 2010: ذیل دوشاله). دوشاله گویا جامۀ شیکپوشان بوده است؛ زیرا «دوشالهپوش» به معنی خوشلباس و شیکپوش نیز آمده است (دهلوی، 2010: ذیل دوشالهپوش). مخلص این واژه را یک بار در بیت زیر در پیوند با گل رعنا به کار برده است و از آنجا که گل رعنا دورنگ است، از سخن او برمیآید که دوشالهها نیز چهبسا دورنگ بودهاند: زیر به رنگی و رو به رنگی دیگر:
گلال: رنگ سرخ، گونهای گرد سرخ که هندوها در جشن هولی به یکدیگر میپاشند. «سفوف (= گرد) سرخ که در هولی با پاشیدن بر یکدیگر با آن بازی میکنند» (فیروزالدین، 2010 و دهلوی، 2010: ذیل گلال). مخلص این واژه را چهار بار همراه با هولی به کار برده است (برای دیدن نمونهها رک. هولی در همین گفتار).
لالپری: لال که با لاله و لعل همریشه است، به معنی سرخ است و لال پری، پری سرخپوش (دهلوی، 2010: ذیل لالپری). جز این، لالپری نام یکی از قهرمانان برجستۀ اِندرسَبها (INDER SABHA) افسانۀ کهن و زبانزد هندیان نیز هست. این داستان دربارۀ اندر، خدای برق و باران است که در سَبها، محفلی از فرشتگان بهشتی برپا میکند که در آن، فرشتگان با رنگهای گونگون به رقص و شادی و آواز میپردازند. آقاحسن امانت لکنوی (د. سال 1274 ق.) این افسانه را در سال 1268 ق. به اردو بازسرود و سروۀ او در هند و پاکستان آوازه و بازار بسیار یافت (منظر امام، 1384: ذیل مدخل امانت سید آقا حسن). در سرودههای شاعران هند و پاکستانی، اشاره به این داستان بسامد بسیار دارد. باری مخلص یک بار در رباعی زیر این واژه را به کار برده و گل سرخ را در باغ و میان مرغان چمن به لالپری یا پری سرخپوش مانند کرده است:
مسی: گونهای مادۀ گیاهی که هندوان در دهان گیرند و با جویدن آن دندانهایشان رنگین میشود. به گفتۀ لاله تیکچند «نوعی از سنون متعارف هندوستان که بدان دندان را رنگ کنند» (بهار، 1398: ذیل مسی). همو در جایی دیگر (همان، ج 2: 1010) «دندان سیاه کردن» را به معنی «دندان مسیمال کردن» گفته و این بیت آشکار میرزا عبدالغنی قبول را گواه آورده است:
مسی که بهجز معنی یادشده، به معنی سیاهی نیز هست (فیروزالدین، 2010: ذیل مسی) به این معانی، واژهای هندی است و از مسی فارسی به معنی از جنس مس و به رنگ مس، جداست. مخلص چهارپنج بار این واژه را به کار برده است:
مِکّهن: به زبان اردو و لهجۀ پنجابی که لهجۀ مخلص نیز بوده است، یار و معشوق را گویند. این واژه تنها یک بار در سخن مخلص، در بیت زیر آمده است:
هار: حلقه؛ گردنآویز؛ حلقۀ گل، مروارید و... که به گردن آویزند. «در سانسکریت هاره (مروارید، حلقۀ مروارید، گردن بند) از ریشۀ «هره» (بردن، پوشیدن، گرفتن). گویند که به این معنی لغت هندی است و «هار سنگهار» علاقهای است از گل که زنان در رشته کشند و برای زینت به گردن اندازند» (شاد، 1335: ذیل هار). «در هندی به معنی حمایل گل است و در فارسی نیز استعمال می شود» (رامپوری، 1337: ذیل هار). «سلک مروارید و گلها و مانند آن که در گلو اندازند» (بهار، 1398: ذیل هار). بر بنیاد معنی هاره که حلقه است، دور نیست حلقه با دگرگونی «ه» به «ح» و «ر» به «ل» از همان ریشۀ هاره و هره باشد و گویشی عربی از آن: هره حله/ حلک حلق حلقه. باری مخلص گویا این واژه را تنها یک بار در بیت زیر به کار برده است:
هندوله: گهواره؛ تاب (فیروزالدین، 2010: ذیل هندولا؛ دهلوی، 2010: ذیل هندوله). گویا گونهای گاژه باشد: «نشستگاهی که پالیزبانان از چوب و گیاه سازند جهت آنکه به وقت باران در آنجا نشینند. خانۀ خرگاهی که از چوب و نی و علف سازند» (شاد، 1335: ذیل گاژه). در هند گویا به معنی تاببازی نیز بوده است. مخلص خود چنین آورده است: «گاژه: به کاف مفتوح فارسی و زای فارسی، عبارت است از رسنی که اطفال یا بعض زنان صاحبجمال بیشتر در ایّام برشکال با شاخ درختی یا به سه چوب مستحکمی که بهشکل دروازه نصب نمایند، آویزند، و گاه دو کس و گاه یک کس بر آن نشینند و یک کس ریسمان را به دست جنبشی دهد و شکل حرکتش مثل جزر و مدّ دریاست و به اقسام تکلّف میشود، ریسمانش را از ابریشم و چوبها را رنگین و نقاشی سازند. هندویزبانان جهوله نامند. و از همین عالم به نوعی دیگر از چوب سازند و آن را اکثر در مجمع عرسها و میلهها در بازار برپا کنند و به هند نامش هندوله است» (مخلص لاهوری، 1395: 413). باری، مخلص این واژه را تنها یک بار در رباعی زیر به کار برده است:
3ـ واژهای فارسی یا عربی با معانی متفاوت یا غیرمتداول در سرودههای مخلص تخفیفه: مخلص خود دربارۀ این واژه چنین نوشته است: «به هر دو فا، لفظ عربی است و آن عبارت است از دستار مختصری که در خانه یا صحبتهای بیتکلّفانه بر سر پیچند و هندیزبانان پهنته نامند. باری هر قدر مختصر دردسر کمتر» (مخلص لاهوری، 1395: 132) و یک بار در بیت زیر آن را به کار برده است:
تکبند: گونهای کمربند. «کمری را گویند که از ابریشم و یا پشم شتر و امثال آن ببافند و بر یک سر آن تکمه یا مهره و بر سر دیگر آن انگله اندازند تا بر میان بند شود» (برهان، 1342: ذیل تکبند)؛ چنانکه از این بیت بابافغانی برمیآید، گویا بیشتر جوانان و شیکپوشان با آن، تیپ میزدهاند.
مخلص دو بار این ترکیب را در بیتهای زیر چنین به کار برده است:
گفتنی است که در اردو تُک به معنی قافیه است و تکبند به معنی قافیهپرداز، یعنی شاعر و به سخن بهتر شاعری با سرودههایی سست و ناتندرست و آبکی (فیروزالدین، 2010: ذیل تک) و از آنجا که «ت» «تکبند» در رباعی یادشده از مخلص، در یکی از دستنوشتها ضمه دارد، شاید بتوان آن را بدین معنی نیز گرفت. تیر تخش: تخش را فرهنگهای فارسی، هم به معنی تیر نوشتهاند و هم به معنی کمان. برخی نیز آن را تیر هوایی و تیری گفتهاند که در آتشبازیها به کار میرفته است؛ «تیر تخش تیر هوائی و آتشبازی را گویند» (برهان، 1342: ذیل تیر تخش)؛ «تیر هوائی و تیر ناوک و تیر آتشبازی...» (رامپوری، 1337: ذیل تیر تخش)؛ «تیر هوائی آتشبازی شبهای عید و عروسی را گویند» (شاد، 1335: ذیل تیر تخش)؛ مخلص خود در مرآتالاصطلاح کاملترین و درستترین گزارش را در این باره آورده است: «تیر تخش نوعی است از آتش بازی که هرگاه آن را آتش میزنند شوری میکند و جانب آسمان سری میکند و هر قدر که بلند شود، لطف اوست. و اهل هند هوایی نامند» (مخلص لاهوری، 1395: 153). بر این بنیاد که بیشتر فرهنگها آن را تیر آتشبازی گفتهاند، به گمان بسیار، همانگونه که «تش» کوتاهشدۀ «آتش» است، «تخش» میتواند کوتاهشدۀ «آتخش» باشد که در زبان پهلوی و فارسی کهن به معنی آتش است و به سخن درستتر گویشی از آتش است. میدانیم که واژۀ آتش از گذشته تاکنون چندین گویش داشته است: آترش؛ آتور؛ آدر؛ آذر؛ آتخش؛ آتش. بر بنیاد این گمان، تیر تخش یعنی تیر آتش؛ تیری که به گفتۀ فرهنگنویسان در آتشبازی به کار میرفته است. کموبیش همان فشفشۀ امروزی است. مخلص این واژه را تنها یک بار در بیت زیر به کار برده است:
جگیجگی: «به هر دو جیم مکسور، لفظی است که هنگام نهایت عجز و اضطرار گویند مطلقاً، خواه در جلب منفعت و خواه در دفع مضرت. از اینجاست که زنان به هنگام مباشرت از راه غنج و دلال بر زبان رانند» (آرزو، نسخه خطی 2513: 198). «کلمۀ حیرت، کلمۀ مسرّت، اظهار عجز، های های، واه واه» (فیروزالدین، 2010: ذیل جگیجگی). از این توضیحها برمیآید که جگیجگی گونهای اسم صوت است که هنگام اوج درخواست و التماس گفته میشده است؛ همانکه امروزه در زبان مردم، بیشتر با عبارتی مانند تو رو خدا، تو رو حضرت عباس، جون هرکی دوس داری، خواهش میکنم، التماست میکنم و... گفته میشود. به سخن دیگر، عبارتی است برای چانهزدن/ چک و چانه زدن که همان درخواست التماسآمیز همراه با پیگیری و پافشاری است؛ بهویژه که «جگ» آن و «چک» این ساختار لفظی همانندی نیز دارند و به گمان بسیار دو گویش از یک واژهاند. کاربرد دیگر آن، نشاندادن اوج شادی و خوشآمدن از چیزی است؛ همانکه امروزه، بیشتر با عباراتی مانند آخجون، آخیش و... گفته میشود. باری مخلص یک بار این واژه را در بیت زیر به کار برده است:
گفتنی است که مخلص خود، آن را به معنی «منت» گفته است (مخلص لاهوری، 1395: 169) و بر بنیاد آنچه گفتیم، گویا باید منتنهادن برای قبول درخواست باشد: منت بگذار و درخواست مرا بپذیر. داه: کنیز؛ پرستار؛ مخفف دایه (دهخدا، 1377: ذیل داه). واژهای که امروزه کاربرد ندارد و مخلص گویا یک باری که آن را در بیت زیر، بهگونۀ «داه فرنگ» به کار برده است، به مجاز معنی دختران و زیبارویان فرنگی، بهویژه انگلیسی را از آن خواسته است؛ زیبارویان و دختران و زنانی انگلیسی که در روزگار مخلص و پس از نفوذ روزافزون انگلیسیان، در هند کم نبودهاند:
گفتنی است که این واژه در هندی و اردو به معنی داغ، آتش، سوختن، نیز رشک و حسد است (فیروزالدین، 2010: ذیل داه)؛ معانیای که با بیت مخلص نمیخوانند. سالگره: سالروز تولد فرزند؛ جشن تولد. رسم بوده بهویژه میان بزرگان که هر سال در زادروز فرزند جشنی میگرفتند و بر رشته و ریسمانی که سالگره نام خود را از آن گرفته بودند، گرهای میزدند. این گرهها نشان میداد که آن فرزند چندساله است. «روز شروع سال نو از عمر طبیعی و در این روز جشن هم کنند خاصه سلاطین و امرا... و این تسمیه برای آن است که رشتهای باشد که هر سال از عمر مولود بر آن گره میزنند تا سالهای عمر بدان معلوم شود (شاد، 1335: ذیل سالگره). در ایران این کلمه را تبدیل به «سالگرد» کردهاند (معین، 1381: ذیل سالگره). مخلص دو بار این واژه را در رباعیهای زیر به کار برده است:
سرپیچ: به معنیِ دستاری که بر سر میپیچند؛ عمامه؛ تاج (دهخدا، 1377: ذیل سرپیچ). هرچند امروزه در معنای دیگری به کار میرود؛ نیز زینتی از زر و سیم و جواهر است که در جلو عمامه و دستار جای میدهند (معین، 1381: ذیل سرپیچ). مخلص خود دربارۀ جوانی زیباروی، از سرپیچ الماس او چنین یاد کرده است: «هرگاه یک پیچة نقرهای بادله بر سر میپیچد و سرپیچ الماس میبندد...» (مخلص لاهوری، 1395: 400). در بیت زیر نیر آن را به کار برده است:
سرکوب: کوتاهشدۀ سرکوبنده؛ کوبندۀ سر. کسی که سرِ دیگری را بکوبد و به کنایه یعنی او را از میدان بیرون راند یا از میان بردارد. نیز کنایه از خجل و شرمسارساختن؛ نیز به معنی سرزنش و طعنه (دهخدا، 1377: ذیل سرکوب)؛ همانکه امروزه سرکوفت گفته میشود. مخلص تنها یک بار در بیت زیر آن را به کار برده است:
میگوید: پرده از رخ بردار و بر بام جلوه کن تا رخسارِ رخشانِ تو آفتاب را شرمسار کند و از میدان بیرون راند؛ یعنی آب و تاب و جلوه و جمالِ تو از آفتاب نیز بیشتر است. همنشینی سرکوب با «بام» در این بیت ایهام و اشارتی نیز به معنی دیگر آن دارد: «عمارتی بلند که مشرف بر عمارتی دیگر باشد و لهذا پشته که مقابل قلعه سازند برای گرفتن قلعه آن را نیز سرکوب گویند» (شاد، 1335: ذیل سرکوب). صحن: صحن در فارسی ایران بهویژه در سدههای اخیر با مکانهایی مانند خانه، زیارتگاه، باغ و... پیوند دارد و به معانی میان سرای، ساحت خانه، عرصۀ باغ و... به کار میرود؛ اما در فارسی هندی چنانکه در فارسی ایران سدههای پیشین به معنی بشقاب بزرگ، قدح بزرگ، سینی و ظروفی از این دست نیز به کار میرود. مخلص نیز دو بار آن را در معنی آشنای مکانی به کار برده و یک بار نیز در رباعی زیر معنی بشقاب از آن خواسته است:
صحن در معنی بشقاب و سینی، دور نیست گویش عربی همان سینی/ سئنی باشد. قَشقَه: نقشی که هندوان بر پیشانی کشند؛ خال هندو. مخلص دو بار آن را در بیتهای زیر به کار برده و خود در بارۀ آن چنین نوشته است: «به معنیِ یک چیزی که هنود و براهمه از صندل و امثالِ آن بر پیشانی نقش کنند، و به هندی آن را تیکه نامند» (مخلص لاهوری، 1395: 383).
کاوش: کاوش که در فارسی ایرانی از ریشۀ کاویدن است به معنی کندن، سوراخکردن و به مجاز به معنی جستجو، تجسس، بررسی و... است. در فارسی هندی و نیز در اردو به معنی ستیز و دشمنی و رشک و حسد نیز هست (فیروزالدین، 2010: ذیل کاوش). مخلص دوسه بار این واژه را در معنی شناختۀ آن به کار برده و یک بار نیز آن را در بیت زیر، به معنی ستیز و دشمنی استفاده کرده است:
کمخاب: پارچۀ زربافت. «نوعی است از پارچة ابریشمی زرباف که در هندوستان به احمدآباد خوب یافت میشود» (مخلص لاهوری، 1395: 402). «کمخاب: نوعی از پارچه یا پیراهن ابریشم که زردوزی شده باشد، زربافت» (فیروزالدین، 2010: ذیل کمخاب). مخلص این واژه را یک بار در بیت زیر با تشبیهی تازه به کار برده است:
و دیگر بار با ایهامی نغز و نازک (یک بار به معنی همین پارچه و دیگر بار به معنی کمخواب و بیخواب) در این بیت به کار برده است:
گلابی: گلابی که در فارسی ایرانی میوهای شناختهشده است، در فارسی هندی و شعر مخلص، واژهای فریبنده است؛ زیرا بیشتر به دو معنی دیگر به کار میرود: الف) گونهای شیشۀ شراب و گلاب؛ همانکه در فارسی ایران گلابپاش و گلابافشان گفته میشود. به گفتۀ خود مخلص عبارت است از: «مختصر ظرفی که در آن گلاب یا شراب پر کنند» (مخلص لاهوری، 1395: 417)؛ گلابی به این معنی، ساختۀ فارسیزبانان هندی مینماید و به گفتۀ لالهتیک بهار، «از اهل ایران شنیده شد که بدین معنی محاورۀ ولایت نیست، لفظ تراشیدۀ اهل هند است و شعرای به هندآمده بستهاند. در ایران گلابافشان گویند» (بهار، 1398: ذیل گلابی)؛ ب) رنگ سرخِ صورتی که چهرهای نیز گفته میشود. به گفتۀ خود مخلص: «به هندی گلابی رنگی را گویند که سرخی آن سیر نباشد، مانند بعض گل گلاب که نیمرنگ میباشد و در فارسی رنگ مذکور را چهرهای گویند» (مخلص لاهوری، 1395: 417). مخلص گلابی را سه بار در معنی شیشۀ باده به کار برده است:
چهار بار نیز در معنی رنگ صورتی در این بیتها به کار رفته است:
گلریز: این واژه که در فارسی ایرانی بیشتر به معنی پارچهای است که گلهای سرخ در آن بافند، در فارسی هندی و نیز در اردو، گونهای از آتشبازی است که آن را گلریزِ آتشبار نیز گویند و به هندی بحولجهری گویند (شاد، 1335: ذیل گلریز). به معنی پاییز و فصل برگریزان نیز هست (فیروزالدین، 2010: ذیل گلریز). مخلص این واژه را تنها یک بار در بیت زیر و در تشبیهی تازه چنین به کار برده است:
نیمه: «جامۀ کوتاه. و این متعارف هندوستان است» (بهار، 1398: ذیل نیمه)؛ «جامه که نیم تن را پوشد» (رشیدی)؛ همانکه در فارسی ایرانی نیمتنه گفته میشود. مخلص یک بار در بیت زیر این واژه را به کار برده است:
4ـ آداب و رسوم هندی در سرودههای مخلص دستاربندی هندوان: دستاربندی از آداب رایج هندوان بوده که هنوز نیز کموبیش رواج دارد. مخلص بارها در سخنان خود از این رسم و گونههای دستار یاد کرده است (رک. واژههای چیره، چیره کرکیدار در همین مقاله). خود او نیز دستار میبسته و دربارۀ شیوه و گونۀ دستاربندی خود گزارشی در مرآتالاصطلاح (ص 279) آورده است. چوبدست در دست داشتن (در این باره رک. چهری در همین مقاله) خوردن و در دهان داشتن پان، بیرۀ پان و مسی (رک. همین واژهها در همین مقاله) سَتی: از سنتهای بسیار شگفت هندوان ستیگشتن است و ستی زنی هندوست که از روی وفاداری خود را همراه شوهر مردۀ خود میسوزاند. دولت انگلیس این رسم را در سال 1799 ممنوع کرد (در این باره رک. جعفری، 1376: 284 و 334). مخلص خود در این باره چنین نوشته است: «ستی به سین مهملۀ مفتوح، به معنی هندوزنی که زنده به همراه شوهر مردۀ خود از کمال وفا میسوزد و این رسم هندوستان است و لفظ مذکور نیز هندی است (مخلص لاهوری، 1395: 288). مخلص سپس به مثنوی سوز و گداز نوعی خبوشانی و نیز مثنوی بیدل در این باره اشاره کرده و آنگاه گزارشی از ستیگشتن زنی آورده که خود شاهد بوده است و دیدار آن صحنه او را چنان آشفته کرده که سر به صحرا گذاشته و زمینهساز چند رباعی در این باره شده است.
سوزاندن مرده: یکی از آیینهای هندوان دربارۀ مردگان که هنوز نیز رایج است، سوزاندن مردگان است (دربارۀ چگونگی این آیین رک. مقالۀ آداب و شعائر مربوط به مرگ در دین هندویی از عبدالحسین لطیفی، فصلنامۀ مطالعات شبهقاره، دورة 6، شمارة 19). مخلص در بیت زیر از این آیین چنین یاد کرده است:
اینکه خواسته او را با چوب گل بسوزانند، ازاینروست که در مصرع نخست خود را شوریده و سودازده خوانده است و به گفتۀ خود او «چوب گل برای دفع سودا نافع است» (مخلص لاهوری، 1395: 188). شکار جرگه: شکارِ انبوه؛ شیوهای شکارِ شاهانه. در این شیوه به فرمانِ شاه شمارِ بسیاری از سربازان و... گرداگردِ شکارگاه حلقه میزدهاند و شکارها را به مرکزِ حلقه میراندهاند و با پیشآمدن، حلقه را تا آنجا تنگتر و تنگتر میکردهاند که شاه بتواند زبانبستههایِ به میانِ حلقه رمیده را بهآسانی و فراوانی شکار کند؛ سپس، افزونبر خرسندسازیِ خویِ خونخواریِ خود، به خود بنازد و به رخِ دیگران کشد که ببینید من چه شکارچیِ چیرهدستی هستم. (رک. مخلص لاهوری، 1395: 322). علامه دهخدا در لغتنامه نیز با شاهد مثالی از تاریخ جهانگشا جوینی، این واژه را با همین معنی آورده است.
غسلکردن در رود گنگ: یکی از مناسک دینی هندوان غسلکردن در رود گنگ است. رودی که آن را مقدس میشمارند و بر این باورند که غسلکردن در آن آدمی را از گناهان پاک میکند. هنوز نیز این آیین در میان هندوان زنده است و هرساله در روزهایی ویژه میلیونها هندو از سراسر هند، در این رود این آیین را بهجا میآورند. هندوان خاکستر و استخوانهای نیمسوختۀ مردگان خود را نیز با مراسمی خاص در آب گنگ میریزند (برای گزارش بیشتر رک. مقالۀ مراسم آیینی و گفتمان آن با فضای شهری در هند، از هدا کاملی و همکاران، فصلنامه هنر و تمدن شرق، سال سوم، شمارة دهم، زمستان 1394). مخلص نیز چنانکه از رباعی زیر برمیآید، هر سال غسل گنگا را بهجا میآورده است:
پرستش شمشیر: از رباعی زیر برمیآید که هندوان شمشیر را مقدس میشمرده و میپرستیدهاند.
هولی: جشنِ بهاریِ هندیان بهویژه هندوان (فیروزالدین، 2010: ذیل هولی) هولی بزرگترین و پرجنبوجوشترین جشنِ هندیان است و در آن، همگان از خرد و کلان، مرد و زن، دارا و ندار و... با پاشیدنِ آب و رنگ به یکدیگر و با رقص و چرخ، آهنگ و آواز، پایکوبی و دستاندازی، عشقبازیها میکنند. ازهمینروی، آن را جشنِ عشق و رنگ نیز میگویند. این جشن که بنیادی اساطیری و پیشینهای دیر و دور دارد و امروزه نیز همچنان برگزار میشود، با جشنهایِ ایرانیِ پایان و آغازِ سال، نوروز و سوری (چهارشنبهسوری)، پیوندهایی استوار و به گمانِ بسیار، خاستگاهی یگانه دارد. فراتر از این، دور نیست که واژههایِ هولی و سوری نیز گویشهایِ دوگانهای از یک واژه باشند. باری مخلص هشت بار این واژه را به کار برده و برخی از ویژگیهای این جشن را نیز یاد کرده است:
5ـ نتیجهگیری از آنچه در این پژوهش گفته شد، برمیآید که:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آرزو، سراجالدین علیخان (1399). مُثمر، تصحیح سیّد محمد راستگو، تهران: میراث مکتوب.
آرزو، سراجالدین علیخان (1383). مجمع النفایس، تصحیح زیبالنسا علیخان، اسلامآباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
آرزو، سراجالدین، سراج اللغه، نسخۀ خطی، کتابخانۀ رضا رامپور، رامپور، هند، ش 2513.
برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی (1342). برهان قاطع، بهاهتمام محمد معین، تهران، کتابفروشی ابنسینا.
بهار، لالهتیکچند (1398). بهار عجم، تصحیح کاظم دزفولیان، تهران: طلایه.
فغانی شیرازی، بابا (1340). دیوان اشعار، تصحیح احمد سهیلی، تهران: اقبال.
جعفری، یونس (1376). ارمغان ادبی، تهران: موقوفات افشار.
جمعی از نویسندگان (1384). دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبهقاره، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خزانهدارلو، محمدعلی (1375). منظومههای فارسی، تهران: روزنه.
دهخدا، علیاکبر (1377). لغتنامه، تهران: مؤسسۀ لغتنامۀ دهخدا و دانشگاه تهران.
دهلوی، مولوی سیّداحمد (2010). فرهنگ آصفیه، لاهور: اردو سائنس بورد.
رامپوری، غیاثالدین محمد بن جلالالدین (1337). فرهنگ غیاث اللغات، بهکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کانون معرفت.
سبحانی، توفیق (1337). نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران: شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی.
شاد، محمد پادشاه (1335). فرهنگ آنندراج، بهکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.
فیروزالدین (2010). فیروزاللغات اردو جامع، لاهور: فیروز سنن لهند.
کاملی، هدا (1394). «مراسم آیینی و گفتمان آن با فضای شهری در هند»، فصلنامۀ هنر و تمدن شرق، 3 (10)، 35‑44.
لطیفی، عبدالحسین (1393). «آداب و شعائر مربوط به مرگ در دین هندویی»، فصلنامۀ مطالعات شبهقاره، 6 (19)، 85‑106.
مخلص لاهوری، آنندارم (1395). مرآت الاصطلاح، تهران: سروش.
مخلص لاهوری، آنندرام، دیوان اشعار، نسخة خطی دیوان، 3699 رامپور ـ 1150/ ردیف کتابخانه 387 م.
معین، محمد (1381). فرهنگ فارسی، تهران: کتاب راه نو. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 528 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 242 |