واژگان و فرهنگ هندی در سروده‌های فارسی مخلص لاهوری

1ـ مقدمه

رای رایان آنندرام لاهوری متخلّص به «مخلص» از شاعران و نویسندگان هندوی هندوستان در سدۀ دوازدهم است که به‌جز زبان مادری، زبان پارسی را نیز پاس می‌داشت؛ چنانکه افزون‌بر دیوان اشعار آثار مفید و مهمی در زمینه‌های گوناگون فرهنگ‌نویسی، تذکره‌نویسی، وقایع‌نویسی، خاطره‌نویسی، سفرنامه‌نویسی، رقعه‌نویسی و... از او برجای مانده است؛ درواقع او با پدیدآوردن آنها زبان و فرهنگ فارسی را وامدار خود کرده است. در کتاب‌های تذکره و تاریخ، بیشتر از او با نامِ «آنندرام مخلص» و گاه با نامِ مخلصِ لاهوری یاد شده است تا از مخلصِ کاشانی جدا ماند.

وی در شعر، شاگرد میرزا عبدالقادر بیدل (د. 1720 م.)، قلّۀ بلند سبک هندی، و از شاگردان و دوستان و هم‌نشینان بسیار نزدیک سراج‌الدین‌علی خانِ آرزو (د. 1756 م.)، شاعر، نویسنده و دانشمند بسیاردان هند بود. با شاعران و دانشمندان دیگر روزگار خود، به‌ویژه حزین لاهیجی (د. 1766 م.) نیز پیوندهای استواری داشت.

شیفتگی او به شعر و ادب فارسی و مطالعات پی‌گیر و بسیار او در این زمینه‌ها، نیز دوستی و هم‌نشینی‌اش با دانشمندان و شاعران و ادیبان، از او شاعر و نویسنده‌ای دانشمند و توانا ساخت و همین امر باعث شد تا نوشته‌های مهم و مفیدی در زمینه‌های گوناگون به زبان فارسی پدید آورد. آثاری مانند دیوان، مرآت‌الاصطلاح، چمنستانِ سخن، رقعات، کارنامۀ عشق، هنگامۀ عشق، پری‌خانه، بدایع و وقایع، تذکره‌الشعرا، سوانح احوال، راحت‌الافراس و... گونه‌گونی این نوشته‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد که زمینه‌های پژوهشی و نوشتاری مخلص چه‌اندازه گسترده و گونه‌گون بوده است.

دیوان مخلص، مجموعۀ اشعار فارسی و ریختۀ (اردو) اوست که دست‌نوشت‌هایی از آن در کتابخانۀ رضا (رامپور، هند)، کتابخانۀ مولانا آزاد (علیگر، هند) و کتابخانۀ موزۀ بریتانیا (لندن) نگهداری می‌شود. سروده‌های او درمجموع 500 غزل، 150 رباعی، شماری ماده‌تاریخ با ارزش‌های تاریخی، شماری ابیات پراکنده و ابیاتی به زبان اردو (ریخته) است.

زبان و فرهنگ مادری‌ مخلص، هندی است و زبان و فرهنگ فارسی، زبان و فرهنگ دوم اوست؛ حال اینکه در سروده‌های فارسی خود گاه از واژگان زبان مادری بهره بگیرد، به‌ویژه در جایی که سخنش از فرهنگ مادری خود مایه می‌گیرد، چیز شگفت و ناروایی نیست و یکی از زیرگروه‌های بده‌بستان‌های رایج فرهنگی است. بر همین بنیاد است که نه‌تنها فارسی‌گویانِ هندی که فارسی‌گویانِ ایرانیِ به‌هند‌رفته نیز گاه در سروده‌های خود واژگان هندی را آورده‌اند. با این همه، کسانی این کار را نمی‌پسندیدند و آن را درست نمی‌دانستند؛ همین دیدگاه زمینۀ جروبحث‌هایی دربارۀ روایی یا ناروایی این شیوه شد؛ چنانکه خان آرزو اصل بیست‌و‌هفتم کتاب مُثمر خود را به این بحث اختصاص، و به روایی آن فتوا داد؛ گرچه آن را بر قدر سماع مقصور دانست و افراط را ناروا شمرد (آرزو، 1399: 153)؛ همانگونه که در اصل بیست‌و‌هشتم، از دست‌کاری‌های فارسی‌زبانان در واژگان هندی و... سخن گفت. مخلص نیز که شاگرد آرزوست، فتوای استاد را در مرآت‌الاصطلاح چنین بازگفت و ناروایی را ویژۀ خامان و تازه‌کاران دانست: «اینکه اعتقاد بعضی از عزیزان است که الفاظ هندی را در اشعار فارسی آوردن درست نیست، لانسلّم؛ زیراکه این چیزها برای خامان و مبتدیان مضایقه دارد و اهل قدرت و استعداد مختارند...» (مخلص‌لاهوری، 1395: 418؛ نیز همان: 447).

مخلص بر بنیاد چنین باوری، بی آنکه افراط کند، در سروده‌های خود از واژگان هندی بهره گرفته است؛ به‌ویژه در جاهایی که سخنش از فرهنگ هندی مایه می‌گرفته و برای بیان آن در فارسی واژه‌ای نبوده است؛ همچنین، در سخن او برخی واژگان فارسی نیز هست که در فارسی ایران یا به کار نمی‌روند و یا در معانی دیگری به کار می‌روند؛ ازاین‌روی، چه‌بسا برای ایرانیان می‌توانند غلط‌انداز و فریب‌کار باشند. گفتنی است اینگونه کاربردها نیز برخاسته از این‌اند که فارسی زبان دوم اوست و آن را نه از زبان مردم عادی و عامی یعنی گویشوران اصلی، که بیشتر از کتاب و زبان شاعران و ادیبان آموخته و همین زمینه شده است تا فارسی او، هم در واژگان و هم در ساختار، گاه با فارسی ایران دگرگونی‌هایی بیابد؛ دگرگونی‌هایی که از یک‌سو راه اعتراض و انتقاد برخی ادیبان فارسی‌زبان را می‌گشاید و از دیگرسو او را در این دگرگونی‌ها بی‌گناه می‌شمارد؛ زیرا هرکه زبان را به‌شیوۀ سماعی و از زبان گویشوران عادی و عامی نشنود و به‌شیوۀ قیاسی و از کتاب و دیوان بیاموزد، ناگزیر از پاره‌ای دگرگونی‌ها خواهد بود. از آنجا که در اینجا مجالی برای بررسی این بحث نیست، آن را به‌جای خود وامی‌گذاریم و با یادکرد گزارشی از خان آرزو در مُثمر، که برخاسته از چنین زمینه‌ای است، از آن می‌گذریم: «بعضی از فضلای شاعر هند به یکی از شعرای ایران گفته که: ملا! شما فارسی را از پیره‌زال‌های خود آموخته‌اید و ما از فصحای شما مثل خاقانی و انوری» (آرزو، 1399: 31).

در این گفتار ما کوشیده‌ایم تا بازتاب واژگان هندی و نیز واژگان فارسی و برخی از آداب و رسوم و باورهای هندی را در سروده‌های مخلص نشان دهیم.

 

2ـ واژگان هندی در سروده‌های مخلص

ارگجه: واژه‌ای هندی به معنی عطری فراهم‌آمده از مواد خوش‌بوی گوناگون است. «خوشبویی است مرکب که از صندل و گلاب و کافور و مشک وعنبر و روغن سمن سازند» (رامپوری، 1337: ذیل ارگجه). در فارسی آن را پرگنه، مثلث و بیشتر غالیه می‌گفته‌اند. «پرگنه: مرکبی باشد از عطریات و بوی‌های خوش و آن را در هندوستان ارگجه گویند و در عربی ذریره خوانند» (برهان، 1342: ذیل پرگنه). «مثلث: خوشبویی که از عنبر و مشک و دیگر عطریات سازند و آن را به عربی غالیه و به هندی ارگجه خوانند» (شاد، 1335: ذیل مثلث). «غالیه: بوی خوشی است مرکب از مشک و عنبر و جز آن سیاه‌رنگ که موی را به وی خضاب کنند» (دهخدا، 1377: ذیل غالیه). «عطر مشهوری است مرکب از صندل، گلاب، مشک، کافور و عنبر» (فیروزالدین، 2010: ذیل ارگجه).

این عطر چنانکه از نام دیگرش غالیه برمی‌آید، گران و اشرافی بوده و از همین‌روی یکی از اقلام هدایای شاهان به بزرگان و درباریان (رک. بیرۀ پان در همین گفتار) بوده است. مخلص که خود در فرهنگش، مرآت‌الاصطلاح (1395: 502) شیوۀ ساخت گونه‌ای از ارگجه را به دست داده، در دیوان نیز دو بار این واژه را به کار برده است:

در گلِ آجین توان سر تا سرِ خاکم گرفت		قاتلم رعناجوانِ ارگجه‌مالیده است
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 92)
زان نیم‌رنگ ارگجه شد کار ما تمام		از خیلِ کشتگان خودآرایی توایم
		(همان: 267)

امرسی: انبه‌ای. زرد. این واژه که در ساخت و معنی، با واژگان فارسی نارنجی، پرتقالی و... سنجیدنی است، صفت نسبی امرس است و امرس در هندی آب انبه، نیز آب غلیظ‌شدۀ انبه است و به مجاز رنگ زرد است (فیروزالدین، 2010: ذیل امرسی). مخلص این واژه را تنها یک بار به گونۀ «امرسی‌چیره» (دستار زرد) در بیت زیر به کار برده است:

من به قربان سرِ نازِ تو شیرین‌حرکات		امرسی‌چیره به سر می‌آیی
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 263)

بانکه: به معنی دلیر، بهادر، سرکش، جنگی، لوطی، زیرک، حیله‌گر است؛ نیز به معنی خوش‌تیپ و شیک‌پوش هم کاربرد داشته است (فیروزالدین، 2010: ذیل بانکه؛ دهلوی، 2010: ذیل بنکه). این واژه را مخلص یک بار در کنار دلوالی و تک‌بند که معانی نزدیک به هم دارند، چنین به کار برده است:

هرچند چو گل تمام رنگی ای لال		هنگامه‌طراز و شوخ و شنگی ای لال
گر بانکۀ دلوالی تُک‌بند نه‌ای		خود گو به چه وجه خانه‌جنگی ای لال
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 293)

گفتنی است ما نخست این واژه را «به آن‌که» خوانده و پنداشته بودیم؛ خوانشی که وزن را آسیب می‌زد؛ تا آنکه اتفاقی و ناگهانی با دیدن آن در کتابی به خوانش درست آن راه بردیم.

بَرشکال/ برشگال: «واژه‌ای هندی است به معنیِ فصلِ باران» (بهار، 1398 و فیروزالدین، 2010: ذیل برشکال)؛ باران‌هایِ تند و تابستانیِ هند. ساخته‌شده از «بَرش» ـ همان بارش و باران است و فارسی‌شدۀ «برسِ» هندی‌ است ـ و «کال» به معنیِ هنگام است. این واژه با واژۀ «برسات» که آن نیز هندی و به معنی باران‌های تند تابستانی است، هم‌ریشه و رده است. واژۀ برشکال را که در شعر سبک هندی پر بسامد است، مخلص ده بار به کار برده است که از آن میان هفت بار، ردیف یک غزل است. اینک دو نمونه که در هر دو با کدو پیوند یافته است:

بی گریه خرّمی ز دلِ می‌کشان مجو		جز برشکال نیست بهارِ گلِ کدو
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 252)
بی تو چشمم ز گریه گشت سفید		بشکفد فصلِ برشکال، کدو
		(همان: 253)

بسنتی: زردرنگ. زعفرانی (فیروزالدین، 2010: ذیل بسنتی). مخلص دو بار آن را در رباعی‌های زیر به کار برده است:

کشت سرشف که جلوه دارد به نظر		رعنایی او راست بهار دیگر
باشد هر بته از بسنتی گل‌ها		سبزینۀ طرۀ مقیّش بر سر
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 287)
کشت سرشف که زعفران‌زار بود		محسود بهار و رشک گلزار بود
این قطعه ز گل‌های بسنتی مخلص		تا کار کند نظر طلاکار بود
		(همان: 281)

بیرۀ پان: پان آماده برای خوردن (که به‌شکل مربع یا مثلث تهیه شده باشد)؛ گِلوری نیز گویند (فیروزالدین، 2010: ذیل بیره). مخلص خود در مرآت‌الاصطلاح در بارۀ آن چنین نوشته است: «به معنی چند برگ تنبول یک‌جا پیچیده است که فوفل و آهک دارد و این مخصوص هندوستان است و در ولایت نمی‌باشد و اگر باشد هم در بعض جزایر، در این صورت هم به مقتضای "النادرُ کالمَعدوم" گویا که نیست» (مخلص لاهوری، 1395: 94).

بیرۀ پان مادّه‌ای گویا گران و اشرافی بوده و ازاین‌روی یکی از اقلامی بوده است که شاهان به بزرگان و درباریان هدیه می‌داده‌اند. از خود مخلص بشنویم: «به هندوستان در ایّام جشن و شادی‌ها انواع تکلّف بر برگ بالای آن که پان در آن می‌باشد، می‌کنند. چه به قدر برگ پان ورقی از طلا و نقره ساخته، آن را میناکار و مرصّع‌کار می‌سازند و نامش پکهروته (pakhrota) است و بعض اوراق مذکور را ساده نگاه می‌دارند؛ یعنی به حالت اصلی می‌گذارند و این قسم پان را در جشنی که سلاطین هند می‌کنند، به امرای عظام علی‌قدر‌حال مرحمت می‌شود و همراه آن ارگجه نیز عنایت می‌شود و آنها در کورنش‌گاه رفته، آداب به‌جا می‌آرند، و تقسیم این هر دو چیز عهده‌داران می‌کنند، و به عمده‌های دولت که عبارت است از هفت‌هزاری‌ها پان و پیالۀ ارگجه پادشاه به دست خاص عنایت می‌فرمایند. و علی‌العموم که به منصبداران پان مکرمت می‌شود در برگ کیله پیچیده می‌باشد و چند تار گلابتون و ابریشم سرخ بر آن بسته. هر ملکی و رسمی» (مخلص لاهوری، 1395: 94).

بازداد امشب دلِ صد لختم از تحریک ناز		زان گلم شرمندة این بیرة پانی و بس
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 185)

مخلص ساخت مصغر بیره یعنی بیرچه به معنی بیرۀ کوچک را نیز در رباعی زیر به کار برده است:

چیزی که دل از حضرت او می‌خواهد		در دیدة خلق آبرو می‌خواهد
مانند هلالی که بود در اَنجم		یک بیرچه پان با کس و کو می‌خواهد

بی‌سن: آرد نخود. آرد گرم (فیروزالدین، 2010: ذیل بیسن). مخلص یک بار این واژه را در رباعی زیر همراه با سنبوسه (گونه‌ای قطاب) به کار برده و به‌شیوۀ لغز و معما و شیرین‌کاری از سنبوسۀ بی‌سن، بوسه را خواسته است؛ زیرا چون سنبوسه بی‌سن شود، یعنی «سن» آن حذف شود، بوسه می‌ماند:

دی آن بت نانبای شوخِ رعنا		آورد ز راه لطف صحن حلوا
گفتیم به کار ما نیاید، یعنی		سنبوسۀ بی‌سن از تو خواهد دل ما
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 272)

گفتنی است این شیرین‌کاری مخلص پیشینه دارد و گویا در میان اهل ذوق شناخته‌شده بوده است؛ چنانکه خان آرزو در تذکرۀ خود، در گزارش حال و کار سیّد اشرف مازندرانی و شوخ‌طبعی‌های او نوشته است: «با بیگم (زیب‌النسا دختر اورنگ‌زیب) شوخی‌ها در پرده می‌کرد. از آن جمله است که به بیگم نوشته بود: سنبوسۀ بیسن دل می‌خواهد، و در هندی آرد نخود را بیسن گویند... و چون از لفظ سنبوسه، سن دور کنند، بوسه می‌ماند. بیگم این را دریافته به او نوشت که: به پیغام راست نیاید» (آرزو، 1383، ج 1: 124).

پان: برگ درختی گرمسیری به‌اندازۀ یک کف دست است که روی آن خمیر پوست اقاقیا و کمی آهک خیس‌کرده می‌مالند و روی آن هل، فوفل (گونه‌ای میوۀ گرمسیری) و برگ توتون خردکرده می‌ریزند و برگ را سه‌گوش یا چارگوش می‌پیچند و در دهان می‌نهند و می‌جوند؛ جویدن آن لب و دندان و دهان و زبان را قرمز می‌کند. «اسم هندی تنبول/ تامبول است، و آن برگی باشد به مقدار کف دست و کوچک‌تر از کف نیز بشود از قسمی فلفل که آن را در هندوستان با آهک و فلفل خایند تا لب‌ها را سرخ گرداند و دندان را پاک کند» (برهان، 1342: ذیل پان) «مخلوطی از تانبول و فلفل و توتون که هندوان در دهان گیرند و آب آن بیرون کنند» (دهخدا، 1377: ذیل پان).

این واژه که در شعر سبک هندی کاربردی آشنا دارد، ده باری در سخن مخلص به کار رفته و با آن تصویرسازی شده است. اینک چند نمونه:

در حیاتم گرچه استعداد پنهان ماند، لیک		گل کند جوهر پس از من همچو برگِ پان مرا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 2)
شکستِ رنگِ عاشق نیست ای گل بی تماشایی		بهاری هم‌چو برگِ پان بود پنهان خزانم را
		(همان: 4)

تهیه‌بند/ پهنته‌بند: پارچه‌ای که دور کمر پیچده باشد. اصل آن تَه‌بند است (فیروزالدین، 2010: ذیل ته‌بند و دهلوی، 2010: ذیل ته‌بند). بعید نیست این واژه تصحیف پهنته‌بند باشد که به‌جز نقطه، سیمای نوشتاری همانندی دارند و به‌آسانی به یکدیگر دگرگون می‌شوند. پهنته که تلفظ آن پِنتَه است، به گفتۀ خود مخلص (مخلص لاهوری، 1395: 132) همان تخفیفه است: گونه‌ای دستار سبک که در خانه بر سر می‌پیچیده‌اند (رک. تخفیفه در همین گفتار). باری مخلص یک بار آن را در بیت زیر به کار برده است:

بود شاخِ گلِ گلزارِ خوبی		گلابی تهیه‌بند آن نازنین سبز
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 182)

تیکی/ تیکه: تیکه و تیکی گونه‌ای زیور از مروارید و... است که میانِ دو ابرو یا میان پیشانی می‌چسبانند. تیکه بزرگ‌تر و تیکی کوچک‌تر است و به هندی مانگ نیز گفته می‌شود (مخلص لاهوری، 1395: 205)؛ نیز نقشی از صندل و... که در میان ابرو می‌کشند (رک. قشقه در همین مقاله) این واژه را مخلص دو بار در بیت‌های زیر به کار برده است. گفتنی است که همانندی نوشتاری این واژه با واژۀ «تنگی» زمینه‌ساز تصحیف و بدخوانی نیز هست؛ چنانکه ما نیز نخست آن را تنگی خوانده بودیم و معنایی نیز برای آن تراشیده بودیم.

نیست در ابرویِ او تیکی، که هست		قبضه میناکار این شمشیر را
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 5)
ابرویش را زینتی از تیکی ای مشاطه ده		بیت دلچسبی است باید بر سر این صاد کرد
		(همان: 149)

جوکی/ جوگی: مرتاضِ هندو که از راهِ یوگا به توان‌هایِ شگفتی دست می‌یابد (فیروزالدین، 2010: ذیل جوکی). مخلص این واژه را که با یوگا هم‌ریشه است، تنها یک بار در بیت زیر به کار برده است و در آن، بر بنیادِ این خیالِ شاعرانه تکیه دارد که دلِ عاشق در گیسویِ معشوق جای دارد؛ نیز این پندار است که زلف کافر است و دل‌هایِ جای‌گرفته در کافرستانِ گیسو را جوکیانی پنداشته‌اند که در بتخانه جای دارند.

در دو زلفِ کافرش مشتی دلی دارد مقام		جوکیان زان‌سان که می‌باشند در بتخانه‌ها
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 51)

چاندنی چوک: بازاری در شاه جهان‌آباد. چاندی نام محله است و چوک به زبان اردو میدان و چارسوست. اینک گزارشی از این بازار به نقل از ویکی‌پیدیا: «Chandni Chowk منطقه‌ای شلوغ و پررفت‌و‌آمد در دهلی که بسیاری از مردم برای خرید روزانه به آنجا می‌روند. منطقة چاندنی چوک برای سیصد سال مرکز اصلی خرید مردم شهر محسوب می‌شده و هنوز هم نقش اصلی و محوری خود را حفظ کرده است. میوه و سبزیجات، ادویه و کتاب‌فروشی‌های این ناحیه مشهورند. تقریباً هر نوع خوراکی و پوشاکی را می‌توانید در بازار شلوغ این منطقه با قیمت مناسب پیدا کنید. این بازار در قرن هفدهم به‌وسیلة امپراطور گورکانیان ـ شاه‌جهان ـ بنا شد و به دختر وی ـ بانو جهان‌آرا ـ تقدیم شد. این بازار دارای کانال‌های آبی بوده که سبب منعکس‌شدن نور ماه می‌شدند».

باری، مخلص این واژه را تنها یک ‌بار در بیت زیر به کار برده است و در آن، شلوغی و ازدحام مردم در جلوه‌گاه یار را به شلوغی و ازدحام چاندنی چوک مانند کرده است:

برگرفت آن مه نقاب و از هجومِ عاشقان		جلوه‌گاهش چاندنی چوک جهان‌آباد شد
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 171)

چوده: چوده همان چوبک/ اشنان است؛ ریشۀ گیاهی که با آن، دست، بدن و جامه را می‌شسته‌اند. دهخدا در گزارش اشنان این سخنان را نیز از فرهنگ‌های گوناگون آورده است: «و در "زفان گویا" مذکور است که گیاهی است از جنس شورگیاه که از شخار سازند، به هندی چوکا گویند. به هندی چوک است. آن را چوبه و چوده هم گویند» (دهخدا، 1377: ذیل اشنان). «گیاهی است شور که در زمین شور روید؛ چون بدان جامه شویند مثل صابون سفید گرداند و رهگاه آن را می‌سوزند، شخار می‌شود یعنی سجی گردد» (رامپوری، 1337: ذیل اشنان). مخلص یک بار آن را در بیت زیر به کار برده است:

لاله‌سان بر نیمۀ رنگی به هند		هر که مالد چوده میرزا می‌شود
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 113)

و بار دیگر در ترکیب «چوده‌مالیده» در این بیت که می‌توان آن را به معنی صابون‌زده و شسته و تر‌وُ‌تمیز گرفت:

می‌توان در برگ‌های لاله خاکِ ما گرفت		کشتۀ آن چوده‌مالیده بر و دوشیم ما
		(همان: 16)

چوری: دست‌بند؛ النگوی شیشه‌ای است؛ نیز دزدی و دست‌برد است (فیروزالدین، 2010 و دهلوی، 2010، ذیل چوری). مخلص یک بار آن را به گونۀ «چوری دست» در بیت زیر به کار برده است که با هر دو معنی یادشده می‌خواند. هماهنگی آن با معنی دست‌بند آشکار است و با معنی دزدی، «چوری دست» یعنی دزدی دست؛ همانکه در فارسی دست‌برد گفته می‌شود و پیداست که خواستۀ شاعر از دزدی، دزدی دل و دست‌برد زدن به دل است:

دل حذر از چوری دستش، مباد		با بلای آسمانی برخوری
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 267)

چهری/ چری: ترکه؛ چوبدست؛ چوب تعلیمی. چوبی که سوار مرکب را بدان ادب کند و آن را در عرف هند چهری گویند (دهخدا، 1377: ذیل چهری). تلفظ این واژه در فارسی، به گواهی وزن نمونه‌های زیر «چری» است؛ «چهری» تلفظ هندی آن است و «چه» (چ مخلوط التلفظ به ه) در هندی، روی‌هم یک واج است که تلفظ آن بر غیرهندیان دشوار و یا نشدنی است.

گفتنی است پیشترها گویا بیشتر مردم چوب‌دست با خود می‌داشته‌اند. در این باره مخلص در فرهنگش، مرآت‌الاصطلاح، در گزارش «چوبدست» از این رسم یاد کرده و چنین نوشته است: «این قاعدۀ ایران است که اکثر مردم آنجا، بلکه عمده‌های دولت نیز چوب مختصری بعض به‌شکل چماق، بعض به‌طور چهری هندوستان ساده و رنگین و نقاشی به دست نگاه می‌دارند؛ چنانکه در ایامی که شاه جم‌جاه نادرشاه فرمانروای ایران به هندوستان مسلط شده بود، این معنی به رأی‌العین مشاهده کرده شد. در این روزها که سال هجری یک ‌هزار و یک‌ صد و پنجاه و هفتم است، در شاه‌جهان‌آباد رایج است چوب مختصری که سرش خم دارد به‌شکل چوگان، از مردم عوام تا امرای عظام همه‌کس در دست نگاه می‌دارند؛ و در آرایش آن از عالم نقاشی و طلاکاری و دیگر اقسام بسیار مبالغه به کار می‌برند، و کُهندی (khundi) نام آن است. چندتا فقیر هم دارم که از آن جمله نام یکی بنابر نقاشی بتۀ گل «شاخ گل» و نام دیگری به‌سبب نقشبندی خوشۀ انگور «چوب تاک» است و نقاشی آنها در کمال نجابت و نازکی‌پرداز است» (مخلص لاهوری، 1395: 188).

باری مخلص بر بنیاد همین رسم چهری، در بیت زیر لاله‌های دشت و هامون را چوب‌دست‌هایی در دست بهار پنداشته است:

به دستوری که در هندوستان رسم چهری باشد		بهار از لاله هر جانب علم در کوه و هامون زد
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 156)

مخلص یک بار دیگر این واژه را در رباعی زیر در معنی شاخ گل به کار برده (چوبی که گل بر آن می‌روید) و مژۀ اشک‌آلود خود را به آن مانند کرده است:

میل دلت از بس به تغافل باشد		فریادِ مَنت چه‌چه بلبل باشد
قدر مژة سرشک‌آلودة من		در پیش تو کم از چهری گل باشد
		(همان: 283)

چهیت/چیت: گونه‌ای پارچه و جامه که در فارسی چیت گفته می‌شود. «چیت، به یای معروف و فوقانی، جامۀ معروف که در هند رنگ کنند و در اصل به جیم مخلوط الهاست» (بهار، 1398: ذیل چهیت). چهیت نیز در فارسی چیت تلفظ می‌شود و چرایی این تلفظ همان است که کمی پیشتر دربارۀ تلفظ چهری و چری گفته شد. باری، مخلص چهار بار این واژه را به کار برده است؛ از آن جمله است:

قرب کم جو با تلوّن‌مشربان		لطف چهیت از دور پیدا می‌شود
		(همان: 115)

چیره: واژه‌ای هندی است به معنیِ دستار و عمامه که بستن آن در میان هندوان به‌ویژه سیک‌ها رواج داشته و هنور نیز رواج دارد. مخلص هشت بار این واژه را به کار برده و گاه صفاتی مانند کرکی‌دار و نوک‌دار برای آن آورده و بر بنیاد شکل و رنگ آن تصویرهایی ساخته است.

سیرِ گل نیست در این فصل اگر قسمت من		سَرِ آن چیره گلنار سلامت باشد
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 165)
مائیم و خارخارِ بت ذرّه‌پروری		مانند آفتاب الفی چیره بر سری
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3700، 67)

چیرۀ کرکی‌دار: گونه‌ای دستارِ دریچه‌دار که هندوان و گرجی‌ها بر سر می‌بسته‌اند. چیره دستار است و کرکی‌دار مرکّب است از واژۀ هندیِ «کِرکی/ کهرکی khirki» به معنیِ دریچه و «دارِ» فارسی، و رویِ‌هم به معنیِ دریچه‌دار است (مخلص لاهوری، 1395: 257). شاید همان چیرۀ نوک‌دار باشد که مخلص خود آن را نیز به کار برده است.

از دلِ صدچاکِ من واقف کنید		آن جوانِ چیره کرکی‌دار را
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 53)
این‌قدر رنگین نباشد رخنۀ دیوارِ باغ		گل به قربانِ سرِ آن چیره کرکی‌دار باد
		(همان: 151)
تا نیفتد به کارِ غنچه گره		این قدر چیرۀ نوک‌دار مپیچ
		(همان: 108)

دِلوالی (delvaly) : بهادر؛ دلیر؛ سرکش؛ ماجراجو (فیروزالدین؛ 2010: 640؛ دهلوی، 2010، ذیل دلوالی)؛ نیز اهل دهلی، دگرگون‌شدۀ دهلوی و دلهوی است. مخلص این واژه را دو بار در بیت‌های زیر به‌گونه‌ای به کار برده است که با همۀ معانی یادشده می‌خواند:

عاقبت پیرانه‌سر رسوا میان شهر کرد		عشقِ آن رعناجوان تک‌بند دلوالی مرا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 35)
هر چند چو گل تمام رنگی ای لال		هنگامه‌طراز و شوخ و شنگی ای لال
گر بانکۀ دلوالی تک‌بند نه‌ای		خود گو به چه وجه خانه‌جنگی ای لال
		(همان: 293)

دودامی: نوعی پارچه‌ی ململ گلدار (دهخدا، 1377: ذیل دودامی). مخلص یک بار آن را در این بیت به کار برده است:

مضطرب دارد دلم را هم‌چو فانوسِ خیال		عشقِ آن شوخِ دودامی‌پیرهن در بر چو شمع
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 199)

دوشاله: شال دولا؛ همانکه در فارسی دولایی گفته می‌شده است: «جامه‌ای دوته از ابره و آستر که با هم دوزند... در هندوستان نوعی از رداست که مانند شال بر سر می‌کشند و گاهی بر دوش اندازند و آن نیز دوته باشد و یک ته هم می‌باشد قسم اول را در سرما استعمال کنند و دوم را در گرما» (شاد، 1335: ذیل دوشاله). «به هندوستان عبارت است از آن دو پارچه ابره و آستر که با هم دوخته، بر سر و دوش می‌گیرند در موسمی که هوا به اعتدال می‌باشد، مثل شال» (فیروزالدین، 2010: ذیل دوشاله). دوشاله گویا جامۀ شیک‌پوشان بوده است؛ زیرا «دوشاله‌پوش» به معنی خوش‌لباس و شیک‌پوش نیز آمده است (دهلوی، 2010: ذیل دوشاله‌پوش). مخلص این واژه را یک بار در بیت زیر در پیوند با گل رعنا به کار برده است و از آنجا که گل رعنا دورنگ است، از سخن او برمی‌آید که دوشاله‌ها نیز چه‌بسا دورنگ بوده‌اند: زیر به رنگی و رو به رنگی دیگر:

مخلص ز چشمِ او گلِ رعنا فتاده است		یک ‌بار هر که سیر نمود آن دوشاله را
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 27)

گلال: رنگ سرخ، گونه‌ای گرد سرخ که هندوها در جشن هولی به یکدیگر می‌پاشند. «سفوف (= گرد) سرخ که در هولی با پاشیدن بر یکدیگر با آن بازی می‌کنند» (فیروزالدین، 2010 و دهلوی، 2010: ذیل گلال). مخلص این واژه را چهار بار همراه با هولی به کار برده است (برای دیدن نمونه‌ها رک. هولی در همین گفتار).

هم‌چو آن سطری که از شنجرف تحریرش کنند		از گُلال هُولی امشب بود زلفِ یار سرخ
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 112)

لال‌پری: لال که با لاله و لعل هم‌ریشه است، به معنی سرخ است و لال پری، پری سرخ‌پوش (دهلوی، 2010: ذیل لال‌پری). جز این، لال‌پری نام یکی از قهرمانان برجستۀ اِندرسَبها (INDER SABHA) افسانۀ کهن و زبان‌زد هندیان نیز هست. این داستان دربارۀ اندر، خدای برق و باران است که در سَبها، محفلی از فرشتگان بهشتی برپا می‌کند که در آن، فرشتگان با رنگ‌های گون‌گون به رقص و شادی و آواز می‌پردازند. آقاحسن امانت لکنوی (د. سال 1274 ق.) این افسانه را در سال 1268 ق. به اردو بازسرود و سروۀ او در هند و پاکستان آوازه و بازار بسیار یافت (منظر امام، 1384: ذیل مدخل امانت سید آقا حسن). در سروده‌های شاعران هند و پاکستانی، اشاره به این داستان بسامد بسیار دارد. باری مخلص یک بار در رباعی زیر این واژه را به کار برده و گل سرخ را در باغ و میان مرغان چمن به لال‌پری یا پری سرخ‌پوش مانند کرده است:

این گل که ز آلایش هر عیب بری‌ست		شوخی به لباس سرخ در جلوه‌گری‌ست
دارد ز هندوله قفس تخت روان		در جرگه مرغان چمن لال‌پری‌ست
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 279)

مسی: گونه‌ای مادۀ گیاهی که هندوان در دهان گیرند و با جویدن آن دندان‌هایشان رنگین می‌شود. به گفتۀ لاله تیک‌چند «نوعی از سنون متعارف هندوستان که بدان دندان را رنگ کنند» (بهار، 1398: ذیل مسی). همو در جایی دیگر (همان، ج 2: 1010) «دندان سیاه کردن» را به معنی «دندان مسی‌مال کردن» گفته و این بیت آشکار میرزا عبدالغنی قبول را گواه آورده است:

برای ماتم نان است، دیگر نیست منظوری		سیه در هند اگر احباب می‌سازند دندان را
		(بهار، 1398: ذیل دندان سیاه‌کردن)‌

مسی که به‌جز معنی یادشده، به معنی سیاهی نیز هست (فیروزالدین، 2010: ذیل مسی) به این معانی، واژه‌ای هندی است و از مسی فارسی به معنی از جنس مس و به رنگ مس، جداست. مخلص چهارپنج بار این واژه را به کار برده است:

تیره‌کوکب‌تر ز من در جرگۀ عشاق نیست		کرد روزم شب، مسی‌مالیده دندانِ کسی
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 263)

مِکّهن: به زبان اردو و لهجۀ پنجابی که لهجۀ مخلص نیز بوده است، یار و معشوق را گویند. این واژه تنها یک بار در سخن مخلص، در بیت زیر آمده است:

هر طرف برخاست شورِ «برخوری یارب ز عمر»		چون به بزم آن شاخِ گل یعنی مکهن آمد به رقص
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 194)

هار: حلقه؛ گردن‌آویز؛ حلقۀ گل، مروارید و... که به گردن آویزند. «در سانسکریت هاره (مروارید، حلقۀ مروارید، گردن بند) از ریشۀ «هره» (بردن، پوشیدن، گرفتن). گویند که به این معنی لغت هندی است و «هار سنگهار» علاقه‌ای است از گل که زنان در رشته کشند و برای زینت به گردن اندازند» (شاد، 1335: ذیل هار). «در هندی به معنی حمایل گل است و در فارسی نیز استعمال می شود» (رامپوری، 1337: ذیل هار). «سلک مروارید و گل‌ها و مانند آن که در گلو اندازند» (بهار، 1398: ذیل هار). بر بنیاد معنی هاره که حلقه است، دور نیست حلقه با دگرگونی «ه» به «ح» و «ر» به «ل» از همان ریشۀ هاره و هره باشد و گویشی عربی از آن: هره ‌ حله/ حلک‌ حلق ‌ حلقه. باری مخلص گویا این واژه را تنها یک بار در بیت زیر به کار برده است:

ما و زلف تا کمر افتاده‌اش		هار گل مخلص از آنِ گل‌فروش
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 188)

هندوله: گهواره؛ تاب (فیروزالدین، 2010: ذیل هندولا؛ دهلوی، 2010: ذیل هندوله). گویا گونه‌ای گاژه باشد: «نشستگاهی که پالیزبانان از چوب و گیاه سازند جهت آنکه به وقت باران در آنجا نشینند. خانۀ خرگاهی که از چوب و نی و علف سازند» (شاد، 1335: ذیل گاژه). در هند گویا به معنی تاب‌بازی نیز بوده است. مخلص خود چنین آورده است: «گاژه: به کاف مفتوح فارسی و زای فارسی، عبارت است از رسنی که اطفال یا بعض زنان صاحب‌جمال بیشتر در ایّام برشکال با شاخ درختی یا به سه چوب مستحکمی که به‌شکل دروازه نصب نمایند، آویزند، و گاه دو کس و گاه یک کس بر آن نشینند و یک کس ریسمان را به دست جنبشی دهد و شکل حرکتش مثل جزر و مدّ دریاست و به اقسام تکلّف می‌شود، ریسمانش را از ابریشم و چوب‌ها را رنگین و نقاشی سازند. هندوی‌زبانان جهوله نامند. و از همین عالم به نوعی دیگر از چوب سازند و آن را اکثر در مجمع عرس‌ها و میله‌ها در بازار برپا کنند و به هند نامش هندوله است» (مخلص لاهوری، 1395: 413).

باری، مخلص این واژه را تنها یک ‌بار در رباعی زیر به کار برده است:

این گل که ز آلایش هر عیب بری‌ست		شوخی به لباس سرخ در جلوه‌گری‌ست
دارد ز هندوله قفس تخت روان		در جرگۀ مرغان چمن لال‌پری‌ست
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 279)

 

3ـ واژهای فارسی یا عربی با معانی متفاوت یا غیرمتداول در سروده‌های مخلص

تخفیفه: مخلص خود دربارۀ این واژه چنین نوشته است: «به هر دو فا، لفظ عربی است و آن عبارت است از دستار مختصری که در خانه یا صحبت‌های بی‌تکلّفانه بر سر پیچند و هندی‌زبانان پهنته نامند. باری هر قدر مختصر دردسر کمتر» (مخلص لاهوری، 1395: 132) و یک بار در بیت زیر آن را به کار برده است:

به خودپیچیده دیدم غنچه‌ها را		به سر تخفیفه‌ای پیچیده باشی
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3700، 68)

تک‌بند: گونه‌ای کمربند. «کمری را گویند که از ابریشم و یا پشم شتر و امثال آن ببافند و بر یک سر آن تکمه یا مهره و بر سر دیگر آن انگله اندازند تا بر میان بند شود» (برهان، 1342: ذیل تک‌بند)؛ چنانکه از این بیت بابافغانی برمی‌آید، گویا بیشتر جوانان و شیک‌پوشان با آن، تیپ می‌زده‌اند.

همه‌چیز تو محبوبانه و عاشق‌کش است اما		قیامت در قبای چست و تک‌بند دلاویز است
		(بابافغانی شیرازی، 1340: 136)

مخلص دو بار این ترکیب را در بیت‌های زیر چنین به کار برده است:

عاقبت پیرانه‌سر رسوا میان شهر کرد		عشقِ آن رعناجوان تک‌بند دلوالی مرا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 35)
تک‌بند جوانان سراسر شر و شور		کز جبهه‌شان صریح پیداست قتور
از بس که نی‌اند مردِ میدان، هستند		مانند کمان به خانه‌جنگی مشهور
		(همان: 282)

گفتنی است که در اردو تُک به معنی قافیه است و تک‌بند به معنی قافیه‌پرداز، یعنی شاعر و به سخن بهتر شاعری با سروده‌هایی سست و ناتندرست و آبکی (فیروزالدین، 2010: ذیل تک) و از آنجا که «ت» «تک‌بند» در رباعی یادشده از مخلص، در یکی از دست‌نوشت‌ها ضمه دارد، شاید بتوان آن را بدین معنی نیز گرفت.

تیر تخش: تخش را فرهنگ‌های فارسی، هم به معنی تیر نوشته‌اند و هم به معنی کمان. برخی نیز آن را تیر هوایی و تیری گفته‌اند که در آتش‌بازی‌ها به کار می‌رفته است؛ «تیر تخش تیر هوائی و آتشبازی را گویند» (برهان، 1342: ذیل تیر تخش)؛ «تیر هوائی و تیر ناوک و تیر آتشبازی...» (رامپوری، 1337: ذیل تیر تخش)؛ «تیر هوائی آتشبازی شب‌های عید و عروسی را گویند» (شاد، 1335: ذیل تیر تخش)؛ مخلص خود در مرآت‌الاصطلاح کامل‌ترین و درست‌ترین گزارش را در این باره آورده است: «تیر تخش نوعی است از آتش بازی که هرگاه آن را آتش می‌زنند شوری می‌کند و جانب آسمان سری می‌کند و هر قدر که بلند شود، لطف اوست. و اهل هند هوایی نامند» (مخلص لاهوری، 1395: 153).

بر این بنیاد که بیشتر فرهنگ‌ها آن را تیر آتش‌بازی گفته‌اند، به گمان بسیار، همانگونه که «تش» کوتاه‌شدۀ «آتش» است، «تخش» می‌تواند کوتاه‌شدۀ «آتخش» باشد که در زبان پهلوی و فارسی کهن به معنی آتش است و به سخن درست‌تر گویشی از آتش است. می‌دانیم که واژۀ آتش از گذشته تاکنون چندین گویش داشته است: آترش؛ آتور؛ آدر؛ آذر؛ آتخش؛ آتش. بر بنیاد این گمان، تیر تخش یعنی تیر آتش؛ تیری که به گفتۀ فرهنگ‌نویسان در آتش‌بازی به کار می‌رفته است. کم‌وبیش همان فشفشۀ امروزی است. مخلص این واژه را تنها یک بار در بیت زیر به کار برده است:

در هوایِ آن کمان‌ابرو پسر چون تیر تخش		شب به صد رنگم شرر از آهِ آتشناک ریخت
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 80)

جگی‌جگی: «به هر دو جیم مکسور، لفظی است که هنگام نهایت عجز و اضطرار گویند مطلقاً، خواه در جلب منفعت و خواه در دفع مضرت. از اینجاست که زنان به هنگام مباشرت از راه غنج و دلال بر زبان رانند» (آرزو، نسخه خطی 2513: 198). «کلمۀ حیرت، کلمۀ مسرّت، اظهار عجز، های های، واه واه» (فیروزالدین، 2010: ذیل جگی‌جگی). از این توضیح‌ها برمی‌آید که جگی‌جگی گونه‌ای اسم صوت است که هنگام اوج درخواست و التماس گفته می‌شده است؛ همانکه امروزه در زبان مردم، بیشتر با عبارتی مانند تو رو خدا، تو رو حضرت عباس، جون هرکی دوس داری، خواهش می‌کنم، التماست می‌کنم و... گفته می‌شود. به سخن دیگر، عبارتی است برای چانه‌زدن/ چک و چانه زدن که همان درخواست التماس‌آمیز همراه با پی‌گیری و پافشاری است؛ به‌ویژه که «جگ» آن و «چک» این ساختار لفظی همانندی نیز دارند و به گمان بسیار دو گویش از یک واژه‌اند. کاربرد دیگر آن، نشان‌دادن اوج شادی و خوش‌آمدن از چیزی است؛ همانکه امروزه، بیشتر با عباراتی مانند آخ‌جون، آخیش و... گفته می‌شود. باری مخلص یک بار این واژه را در بیت زیر به کار برده است:

پرده از رو جگی‌جگی برگیر		خاطرم سیر باغ می‌خواهد
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 121)

گفتنی است که مخلص خود، آن را به معنی «منت» گفته است (مخلص لاهوری، 1395: 169) و بر بنیاد آنچه گفتیم، گویا باید منت‌نهادن برای قبول درخواست باشد: منت بگذار و درخواست مرا بپذیر.

داه: کنیز؛ پرستار؛ مخفف دایه (دهخدا، 1377: ذیل داه). واژه‌ای که امروزه کاربرد ندارد و مخلص گویا یک باری که آن را در بیت زیر، به‌گونۀ «داه فرنگ» به کار برده است، به مجاز معنی دختران و زیبارویان فرنگی، به‌ویژه انگلیسی را از آن خواسته است؛ زیبارویان و ‌دختران و زنانی انگلیسی که در روزگار مخلص و پس از نفوذ روزافزون انگلیسیان، در هند کم نبوده‌اند:

چه‌گونه شیفتۀ صحبتش دلم نبود		به حسنِ دخترِ رز نیست هیچ داهِ فرنگ
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 294)

گفتنی است که این واژه در هندی و اردو به معنی داغ، آتش، سوختن، نیز رشک و حسد است (فیروزالدین، 2010: ذیل داه)؛ معانی‌ای که با بیت مخلص نمی‌خوانند.

سال‌گره: سال‌روز تولد فرزند؛ جشن تولد. رسم بوده به‌ویژه میان بزرگان که هر سال در زادروز فرزند جشنی می‌گرفتند و بر رشته و ریسمانی که سالگره نام خود را از آن گرفته بودند، گره‌ای می‌زدند. این گره‌ها نشان می‌داد که آن فرزند چندساله است. «روز شروع سال نو از عمر طبیعی و در این روز جشن هم کنند خاصه سلاطین و امرا... و این تسمیه برای آن است که رشته‌ای باشد که هر سال از عمر مولود بر آن گره می‌زنند تا سال‌های عمر بدان معلوم شود (شاد، 1335: ذیل سال‌گره). در ایران این کلمه را تبدیل به «سالگرد» کرده‌اند (معین، 1381: ذیل سال‌گره). مخلص دو بار این واژه را در رباعی‌های زیر به کار برده است:

گردون به مراد بندگان می‌گردد		مالامال از طرب جهان می‌گردد
از فرط گهر رشتۀ سال گره‌ات		ان شاالله کهکشان می‌گردد
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 284)
از شادی سال‌گره این کهنه رباط		رونق بگرفت در کمال افراط
این رشته ز کثرت گره افزاید		زانسان که الف هزار گردد ز نقاط
		(همان: 291)

سرپیچ: به معنیِ دستاری که بر سر می‌پیچند؛ عمامه؛ تاج (دهخدا، 1377: ذیل سرپیچ). هرچند امروزه در معنای دیگری به کار می‌رود؛ نیز زینتی از زر و سیم و جواهر است که در جلو عمامه و دستار جای می‌دهند (معین، 1381: ذیل سرپیچ). مخلص خود دربارۀ جوانی زیباروی، از سرپیچ الماس او چنین یاد کرده است: «هرگاه یک پیچة نقره‌ای بادله بر سر می‌پیچد و سرپیچ الماس می‌بندد...» (مخلص لاهوری، 1395: 400). در بیت زیر نیر آن را به کار برده است:

آن داغ که چون لاله ز سودایِ تو داریم		کم نیست ز سرپیچِ مرصّع به سرِ ما
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 19)

سرکوب: کوتاه‌شدۀ سرکوبنده؛ کوبندۀ سر. کسی که سرِ دیگری را بکوبد و به کنایه یعنی او را از میدان بیرون راند یا از میان بردارد. نیز کنایه از خجل و شرمسارساختن؛ نیز به معنی سرزنش و طعنه (دهخدا، 1377: ذیل سرکوب)؛ همانکه امروزه سرکوفت گفته می‌شود. مخلص تنها یک ‌بار در بیت زیر آن را به کار برده است:

بر گیر پرده از رخ و بر بام جلوه کن		سرکوبِ آفتاب نباشد کسی چرا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 42)

می‌گوید: پرده از رخ بردار و بر بام جلوه کن تا رخسارِ رخشانِ تو آفتاب را شرمسار کند و از میدان بیرون راند؛ یعنی آب و تاب و جلوه و جمالِ تو از آفتاب نیز بیشتر است.

هم‌نشینی سرکوب با «بام» در این بیت ایهام و اشارتی نیز به معنی دیگر آن دارد: «عمارتی بلند که مشرف بر عمارتی دیگر باشد و لهذا پشته که مقابل قلعه سازند برای گرفتن قلعه آن را نیز سرکوب گویند» (شاد، 1335: ذیل سرکوب).

صحن: صحن در فارسی ایران به‌ویژه در سده‌های اخیر با مکان‌هایی مانند خانه، زیارت‌گاه، باغ و... پیوند دارد و به معانی میان سرای، ساحت خانه، عرصۀ باغ و... به کار می‌رود؛ اما در فارسی هندی چنانکه در فارسی ایران سده‌های پیشین به معنی بشقاب بزرگ، قدح بزرگ، سینی و ظروفی از این دست نیز به کار می‌رود. مخلص نیز دو بار آن را در معنی آشنای مکانی به کار برده و یک ‌بار نیز در رباعی زیر معنی بشقاب از آن خواسته است:

دی آن بت نانبای شوخِ رعنا		آورد ز راه لطف صحن حلوا
گفتیم به کار ما نیاید یعنی		سنبوسۀ بی‌سن از تو خواهد دل ما
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 272)

صحن در معنی بشقاب و سینی، دور نیست گویش عربی همان سینی/ سئنی باشد.

قَشقَه: نقشی که هندوان بر پیشانی کشند؛ خال هندو. مخلص دو بار آن را در بیت‌های زیر به کار برده و خود در بارۀ آن چنین نوشته است: «به معنیِ یک چیزی که هنود و براهمه از صندل و امثالِ آن بر پیشانی نقش کنند، و به هندی آن را تیکه نامند» (مخلص لاهوری، 1395: 383).

تا چه سرها دهد به باد چو شمع		حسنِ این قَشقَه‌زعفرانی‌ها
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 14)
شوخی که کبابم ز سخندانی او		سرمشق طوطی‌ست غزلخوانی او
در عالم خود کتاب رعنایی را		سرلوح بود قشقۀ پیشانی او
		(همان: 296)

کاوش: کاوش که در فارسی ایرانی از ریشۀ کاویدن است به معنی کندن، سوراخ‌کردن و به مجاز به معنی جست‌جو، تجسس، بررسی و... است. در فارسی هندی و نیز در اردو به معنی ستیز و دشمنی و رشک و حسد نیز هست (فیروزالدین، 2010: ذیل کاوش). مخلص دوسه بار این واژه را در معنی شناختۀ آن به کار برده و یک بار نیز آن را در بیت زیر، به معنی ستیز و دشمنی استفاده کرده است:

مخلص ار مدتی به من کاوش		چرخ نامرد می‌کند، چه کنم
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 68)

کمخاب: پارچۀ زربافت. «نوعی است از پارچة ابریشمی زرباف که در هندوستان به احمدآباد خوب یافت می‌شود» (مخلص لاهوری، 1395: 402). «کمخاب: نوعی از پارچه یا پیراهن ابریشم که زردوزی شده باشد، زربافت» (فیروزالدین، 2010: ذیل کمخاب). مخلص این واژه را یک بار در بیت زیر با تشبیهی تازه به کار برده است:

همچو کمخابی که اسلیمی خطایی نقش اوست		عقده‌ها در دل از آن بندِ قبا باشد مرا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 27)

و دیگر بار با ایهامی نغز و نازک (یک بار به معنی همین پارچه و دیگر بار به معنی کم‌خواب و بی‌خواب) در این بیت به کار برده است:

خارخار آن قبای بته‌دار		پردۀ چشم مرا کم‌خاب کرد
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 27)

گلابی: گلابی که در فارسی ایرانی میوه‌ای شناخته‌شده است، در فارسی هندی و شعر مخلص، واژه‌ای فریبنده است؛ زیرا بیشتر به دو معنی دیگر به کار می‌رود: الف) گونه‌ای شیشۀ شراب و گلاب؛ همانکه در فارسی ایران گلاب‌پاش و گلاب‌افشان گفته می‌شود. به گفتۀ خود مخلص عبارت است از: «مختصر ظرفی که در آن گلاب یا شراب پر کنند» (مخلص لاهوری، 1395: 417)؛ گلابی به این معنی، ساختۀ فارسی‌زبانان هندی می‌نماید و به گفتۀ لاله‌تیک بهار، «از اهل ایران شنیده شد که بدین معنی محاورۀ ولایت نیست، لفظ تراشیدۀ اهل هند است و شعرای به هندآمده بسته‌اند. در ایران گلاب‌افشان گویند» (بهار، 1398: ذیل گلابی)؛ ب) رنگ سرخِ صورتی که چهره‌ای نیز گفته می‌شود. به گفتۀ خود مخلص: «به هندی گلابی رنگی را گویند که سرخی آن سیر نباشد، مانند بعض گل گلاب که نیم‌رنگ می‌باشد و در فارسی رنگ مذکور را چهره‌ای گویند» (مخلص لاهوری، 1395: 417).

مخلص گلابی را سه بار در معنی شیشۀ باده به کار برده است:

به خدا شیخ می‌شوی آدم		گر خوری باده یک گلابی‌وار
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 179)
این‌قدر آزردنِ دل ای فلک انصاف نیست		فصلِ گل محتاج بهر یک گلابی باده‌ایم
		(همان: 219)
دست بر دوشِ هم از مستی، گلابی در بغل		ما و مخلص شب ز سیرِ باغ یک‌جا آمدیم
		(همان: 216)

چهار بار نیز در معنی رنگ صورتی در این بیت‌ها به کار رفته است:

من و سیر گلابی‌پوش سروی		که نوروزِ نظر، عیدِ نگاه است
		(همان: 101)
خونِ چون مخلص غریبی کرده است		نامِ این سروِ گلابی‌پوش چیست
		(همان: 90)
هرکه ذکرِ آن گلابی جامه در بر می‌کند		پردة گوشِ مرا چون گل معطّر می‌کند
		(همان: 138)
بود شاخِ گلِ گلزارِ خوبی		گلابی تهیه‌بند آن نازنین سبز
		(همان: 182)

گلریز: این واژه که در فارسی ایرانی بیشتر به معنی پارچه‌ای است که گل‌های سرخ در آن بافند، در فارسی هندی و نیز در اردو، گونه‌ای از آتش‌بازی است که آن را گلریزِ آتش‌بار نیز گویند و به هندی بحولجهری گویند (شاد، 1335: ذیل گل‌ریز). به معنی پاییز و فصل برگ‌ریزان نیز هست (فیروزالدین، 2010: ذیل گل‌ریز). مخلص این واژه را تنها یک بار در بیت زیر و در تشبیهی تازه چنین به کار برده است:

پر از آتش بود مانندِ گلریز		محبّت‌نامه‌ام فهمیده بگشا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 24)

نیمه: «جامۀ کوتاه. و این متعارف هندوستان است» (بهار، 1398: ذیل نیمه)؛ «جامه که نیم تن را پوشد» (رشیدی)؛ همانکه در فارسی ایرانی نیم‌تنه گفته می‌شود. مخلص یک بار در بیت زیر این واژه را به کار برده است:

لاله‌سان بر نیمۀ رنگی به هند		هرکه مالد چوده میرزا می‌شود
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 113)

 

4ـ آداب و رسوم هندی در سروده‌های مخلص

دستاربندی هندوان: دستاربندی از آداب رایج هندوان بوده که هنوز نیز کم‌وبیش رواج دارد. مخلص بارها در سخنان خود از این رسم و گونه‌های دستار یاد کرده است (رک. واژه‌های چیره، چیره کرکی‌دار در همین مقاله). خود او نیز دستار می‌بسته و دربارۀ شیوه و گونۀ دستاربندی خود گزارشی در مرآت‌الاصطلاح (ص 279) آورده است.

چوب‌دست در دست داشتن (در این باره رک. چهری در همین مقاله)

خوردن و در دهان داشتن پان، بیرۀ پان و مسی (رک. همین واژه‌ها در همین مقاله)

سَتی: از سنت‌های بسیار شگفت هندوان ستی‌گشتن است و ستی زنی هندوست که از روی وفاداری خود را همراه شوهر مردۀ خود می‌سوزاند. دولت انگلیس این رسم را در سال 1799 ممنوع کرد (در این باره رک. جعفری، 1376: 284 و 334). مخلص خود در این باره چنین نوشته است: «ستی به سین مهملۀ مفتوح، به معنی هندوزنی که زنده به همراه شوهر مردۀ خود از کمال وفا می‌سوزد و این رسم هندوستان است و لفظ مذکور نیز هندی است (مخلص لاهوری، 1395: 288).

مخلص سپس به مثنوی سوز و گداز نوعی خبوشانی و نیز مثنوی بیدل در این باره اشاره کرده و آنگاه گزارشی از ستی‌گشتن زنی آورده که خود شاهد بوده است و دیدار آن صحنه او را چنان آشفته کرده که سر به صحرا گذاشته و زمینه‌ساز چند رباعی در این باره شده است.

دیروز درین دایرۀ محنت و درد شد فتنه به پا		یعنی که زنی قصدِ سَتی گشتن کرد از شوق رسا
خود را چو زد آن شعله به مشتی هیمه مانندۀ برق		گفتم که برین پله چه جرأت آورد گفتا که وفا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 273)
دی سوخت زنی زنده فغان‌ها کردیم		دشت و در را ز گریه دریا کردیم
دنیاست عجب مُرقّع رنگینی		تصویر ستی نیز تماشا کردیم
		(همان: 294)

سوزاندن مرده: یکی از آیین‌های هندوان دربارۀ مردگان که هنوز نیز رایج است، سوزاندن مردگان است (دربارۀ چگونگی این آیین رک. مقالۀ آداب و شعائر مربوط به مرگ در دین هندویی از عبدالحسین لطیفی، فصل‌نامۀ مطالعات شبه‌قاره، دورة 6، شمارة 19). مخلص در بیت زیر از این آیین چنین یاد کرده است:

بلبلِ شوریده‌ام صیّاد، ای من هندویت		بعد مردن ها به چوبِ گل بسوزانی مرا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 8)

اینکه خواسته او را با چوب گل بسوزانند، ازاین‌روست که در مصرع نخست خود را شوریده و سودازده خوانده است و به گفتۀ خود او «چوب گل برای دفع سودا نافع است» (مخلص لاهوری، 1395: 188).

شکار جرگه: شکارِ انبوه؛ شیوه‌ای شکارِ شاهانه. در این شیوه به فرمانِ شاه شمارِ بسیاری از سربازان و... گرداگردِ شکارگاه حلقه می‌زده‌اند و شکارها را به مرکزِ حلقه می‌رانده‌اند و با پیش‌آمدن، حلقه را تا آنجا تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌کرده‌اند که شاه بتواند زبان‌بسته‌هایِ به میانِ حلقه رمیده را به‌آسانی و فراوانی شکار کند؛ سپس، افزون‌بر خرسندسازیِ خویِ خون‌خواریِ خود، به خود بنازد و به رخِ دیگران کشد که ببینید من چه شکارچیِ چیره‌دستی هستم. (رک. مخلص لاهوری، 1395: 322). علامه دهخدا در لغت‌نامه نیز با شاهد مثالی از تاریخ جهانگشا جوینی، این واژه را با همین معنی آورده است.

دل در آنی صید کرد از حلقة عشّاق دوش		هست ذوقی با شکارِ جرگه صیادِ مرا
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 36)

غسل‌کردن در رود گنگ: یکی از مناسک دینی هندوان غسل‌کردن در رود گنگ است. رودی که آن را مقدس می‌شمارند و بر این باورند که غسل‌کردن در آن آدمی را از گناهان پاک می‌‌کند. هنوز نیز این آیین در میان هندوان زنده است و هرساله در روزهایی ویژه میلیون‌ها هندو از سراسر هند، در این رود این آیین را به‌جا می‌آورند. هندوان خاکستر و استخوان‌های نیم‌سوختۀ مردگان خود را نیز با مراسمی خاص در آب گنگ می‌ریزند (برای گزارش بیشتر رک. مقالۀ مراسم آیینی و گفتمان آن با فضای شهری در هند، از هدا کاملی و همکاران، فصلنامه هنر و تمدن شرق، سال سوم، شمارة دهم، زمستان 1394).

مخلص نیز چنانکه از رباعی زیر برمی‌آید، هر سال غسل گنگا را به‌جا می‌آورده است:

مخلص از شهر قصد صحرا کردیم		بر خود هرچه سفر گوارا کردیم
در سال هزار و صد و پنجاه و هشت		صد شکر که باز غسل گنگا کردیم
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 295)

پرستش شمشیر: از رباعی زیر برمی‌آید که هندوان شمشیر را مقدس می‌شمرده و می‌پرستیده‌اند.

ترکی که منم زخمی مژگان او		بر گردن چشم اوست خون آهو
دل سجدۀ ابروش به‌جا می‌آرد		شمشیر چنانکه می‌پرستد هندو
		(همان: 296)

هولی: جشنِ بهاریِ هندیان به‌ویژه هندوان (فیروزالدین، 2010: ذیل هولی) هولی بزرگ‌ترین و پرجنب‌وجوش‌ترین جشنِ هندیان است و در آن، همگان از خرد و کلان، مرد و زن، دارا و ندار و... با پاشیدنِ آب و رنگ به یکدیگر و با رقص و چرخ، آهنگ و آواز، پای‌کوبی و دست‌اندازی، عشق‌بازی‌ها می‌کنند. ازهمین‌روی، آن را جشنِ عشق و رنگ نیز می‌گویند. این جشن که بنیادی اساطیری و پیشینه‌ای دیر و دور دارد و امروزه نیز همچنان برگزار می‌شود، با جشن‌هایِ ایرانیِ پایان و آغازِ سال، نوروز و سوری (چهارشنبه‌سوری)، پیوندهایی استوار و به گمانِ بسیار، خاستگاهی یگانه دارد. فراتر از این، دور نیست که واژه‌هایِ هولی و سوری نیز گویش‌هایِ دوگانه‌ای از یک واژه باشند. باری مخلص هشت بار این واژه را به کار برده و برخی از ویژگی‌های این جشن را نیز یاد کرده است:

هم‌چو آن سطری که از شنجرف تحریرش کنند		از گلال هُولی امشب بود زلفِ یار سرخ
		(مخلص لاهوری، نسخه خطی 3699، 112)
مانند شهان شان نگار هولی‌ست		گل نیست به شاخ، چتردار هولی‌ست
در بزم ز جا بلند گردیده گلال		در عالم خود گلال یارِ هولی‌ست
		(همان: 277)

 

5ـ نتیجه‌گیری

از آنچه در این پژوهش گفته شد، برمی‌آید که:

• مخلص لاهوری، هندوی هندی‌زبان پارسی‌گوی، از شاگردان شایستۀ بیدل دهلوی و خان آرزو، شاعر و نویسنده‌ای توانا بوده است که با آثار مفید و مهمی که در زمینه‌های گون‌گون به پارسی پدید آورده، زبان و فرهنگ پارسی را برای همیشه وامدار خود کرده است؛
• مخلص هندو و هندی است و زبان و فرهنگ مادری‌اش فارسی نیست؛ بنابراین آنگاه که به فارسی می‌سراید و می‌نویسد، ناخودآگاه و یا خودآگاه، از واژگان و فرهنگ بومی خود بهره می‌گیرد و آنها را در سروده‌های فارسی خود خوش جا می‌دهد؛
• فارسی هندی با فارسی ایرانی تفاوت‌هایی دارد و مخلص بیشتر، فارسی را از متون فارسی آموخته است و نه از بوم و بر و بومیان ایران؛ بنابراین گاه در سخنان خود واژگانی به کار می‌برد که ویژۀ متون فارسی ادبی و کهن‌اند و در فارسی معیار ایرانی کاربردی ندارند؛ ازهمین‌روی برای ایرانیان چه‌بسا ناآشنا یا فریبنده‌اند؛
• تفاوت‌هایی در معانی برخی واژه‌ها در فارسی و هندی وجود دارد که آگاهی از آنها برای درکِ بهتر شعر مخلص لاهوری و هم‌نسلانش ضروری است.

تعداد مشاهده مقاله: 509

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 232