دفاع کراجکی از حقانیت اسلام (با تکیه بر داده‎‍های تاریخی کتاب کنزالفوائد)

مقدمه

ظهور و فعالیت برخی اندیشمندان امامی در مناطقی که مسلمانان در تعامل با اصحاب دیگر ادیان بودند، این وظیفه را برای آنان ایجاد می‎‍کرد که علاوه بر حفظ انسجام و اعتقاد شیعیان امامی، حراست از کیان اسلام را نیز مدنظر قرار دهند. حوزۀ مصر و شام به‌واسطۀ پیشینۀ تاریخی، موقعیت جغرافیایی و تساهل مذهبی فاطمیان از آن جمله بود. صرف‌نظر از مناظره‎‍ها- که امری شفاهی بود- علمای امامی مستقر در این مناطق، این مهم را در مکتوبات خود نیز دنبال می‎‍کردند؛ از این رو به نظر می‎‍رسد بررسی آثار اندیشمندانی همانند ابوالفتح کراجکی (م.۴۴۹)- که در آن مقطع زمانی، در شام و مصر فعالیت داشته است- از این منظر درخور توجه باشد. فردی که علاوه بر تاریخ، حدیث و کلام، در بسیاری از علوم دیگر همانند نجوم نیز متبحر بوده و آثاری را به رشته تحریر درآورده‎‍ است.

با این مقدمه، اگر روش متکلمان آن دوره، یعنی استفاده از داده‎‍های تاریخی- در کنار حدیث و استدلال عقلانی- برای اثبات عقاید را مدنظر قرار دهیم، با محوریت تألیفات به جا مانده از کراجکی- خاصه کنزالفوائد- می‎‍توان نحوۀ بهره‎‍گیری او از داده‎‍های تاریخی برای دفاع از اسلام، را به‌عنوان مسئله‎‍ای درخور تأمل مطرح کرد. معطوف‌بودن اندیشۀ کراجکی به این مهم، با دقت در آثار او و وجود ردیه‎‍ای با عنوان رساله الدامغه للنصاری در فهرست تألیفاتش آشکار می‎‍شود (محدث نوری، 1408: 21/ 129). بر این اساس در پژوهش حاضر، کوشش شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که کراجکی چگونه در نگارش آثار خود از داده‎‍های تاریخی برای دفاع از حقانیت اسلام بهره برده‌ است؟

برای پژوهش حاضر پیشینه‎‍ای وجود ندارد. به این معنا که اندک آثاری که دربارۀ کراجکی منتشر شده‎‍اند، از پرداختن به معرفی او به‌صورت کلی و در قالب اثری مستقل (المهاجر، بی‎‍تا)، مقدمۀ تألیفاتش (مقدمۀ النعمه بر کنزالفوائد، ۱۴۰۵؛ مقدمۀ کمره‎‍ای بر کنزالفوائد، بی‎‍تا؛ مقدمۀ قمی بر معدن‌الجواهر، ۱۳۸۸ش)، بررسی آرای کلامی ‌کلی و جزئی او (زارع‎‍پور، ۱۳۹۲؛ توکلی بینا، ۱۳۹۶) و یا استادانش در مکتب عراق (محدثی و دیگران، 1399) فراتر نرفته‎‍اند. امری که اهمیت پرداختن به این تحقیق را دو چندان می‌کند.

برای انجام این پژوهش از رویکرد معناکاوی[1] استفاده شده ‎‍است (نک. به: ساسانی، 1389: 112-116). رویکردی که تولید هر متن را محصول تأثیر زیست‎‍جهان مؤلف، یعنی نحوۀ زندگی و پیش‎‍فرض‎‍های ذهنی او (همان: 193، 196) و بافت[2] سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می‎‍داند که بر مؤلف محیط است (همان: 197، 189، 216)؛ بنابراین چگونگی و چرایی نگارش به شیوه‎‍ای خاص همانند برجسته‎‍سازی، حاشیه‎‍رانی و یا حذف و گزینش داده‎‍ها، در ارتباطِ میان متن، مؤلف و زیست‎‍جهان سیاسی-اندیشه‎‍ای او معنا می‎‍شود؛ از این ‎‍رو در پژوهش حاضر، ابتدا اطلاعات موجود دربارۀ زندگی و زمانۀ کراجکی مرور شده ‎‍است، سپس ضمن دسته‎‍بندی گزارش‎‍های تاریخی استخراج‌شده از کتب چاپی او، تأثیر بافت و پیش‎‍فرض‎‍ها و دغدغه‎‍های کراجکی در چگونگی بهره‎‍گیری او از داده‎‍های تاریخی برای دفاع از حقانیت اسلام، تحلیل شده ‎‍است.

شایان ذکر است مفهوم «انگاره»[3] را- که در ادامه و برای تحلیل بهتر در این پژوهش معناکاوانه از آن استفاده شده است- می‎‍توان به‌مثابۀ یک سازه تعریف کرد که مضمون آن مجموعه‎‍ای از تصاویری است که از جنبه‎‍های گوناگونِ واقعیت، در ذهن فرد شکل می‎‍گیرد (مولانا، 1375ش: 10-17)؛ این امر می‎‍تواند صورت نزدیک به واقع داشته و یا تصاویر القائی یا توهمی باشد.

انگاره‎‍های ذهنی در شکل‎‍گیری مفاهیمی همانند «خود» و «دیگری» نقش مهمی دارند (گیدنز، 1378: 261). آنها در ادراک ذهنیت ما به سه شکل هستند: 1- آنها هم مثل ما هستند؛ 2- با ما فرق دارند؛ 3- از ما بدتر هستند؛ بنابراین، در اغلب شرایط، هر گروه‎‍بندی براساس «ما»، بهتر از هر گروه‎‍بندی براساس «آنها» است (ایروانی و باقریان، 1383: 65). باید دانست انگاره‎‍های القائیِ مربوط به اشخاص، فهمی است که دربارۀ روان‌شناسیِ فردی خاص ایجاد شده است و بر صفات و اهداف او تأکید دارد (عاملی و حجاری، 1397: 108).

زندگی و حیات علمی کراجکی

ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی (م.449ق) از فقها و متکلمان برجستۀ امامی است که در منابع اهل سنت، گاه او را «الرافضی» خوانده‎‍اند (ذهبی، 1427ق: 13/ 310، 341؛ ابن حجر عسقلانی، 1390ق: 5/ 300). در منابع متقدم شیعی نیز نام او با القاب و عناوینی همانند «شیخ‌العالم»، «الثقه»، «فقیه الاصحاب» (منتجب‌‌الدین، 1366: 100) و «القاضی» (ابن شهرآشوب مازندرانی، 1433ق: 256) آورده شده ‎‍است.

تاریخ تولد کراجکی نامشخص است. نعمه با توجه به کتاب کنزالفوائد- که مشهورترین اثر اوست- و استناد به اولین حدیثی که در سال 399 هجری در میافارقین روایت کرده است (کراجکی، 1405: 1/ 333)، تولد او را سال 374 هجری دانسته ‎‍است (همان، مقدمه: 1/ 13).

در منابع نام او به‌صورت «الکَراجِکی» (ابن حجر عسقلانی، 1390ق: 5/ 300) و «الکراجُکی» (قمی، 1429: 3/ 109؛ ممقانی، بی‌تا: 22/ 232؛ آقا بزرگ تهرانی، 1430: 2/ 179) ثبت شده‎‍ است. وجود ترکیبات متفاوت مانند «الکراجکی الخَیمی» (ابن عماد حنبلی، 1406: 5/ 214) و «الکراجکی الکرخی» (یافعی، 1417ق: 3/ 54) در ادامۀ نامش و توضیحات مؤلفین در این خصوص، از اختلاف‌نظر دربارۀ چرایی انتساب او به این عنوان حکایت دارد؛ به‌طوری‎‍ که برخی او را برخاسته از روستایی در مصر (طریحی، 1362ش: 2/ 399؛ صدر، 1375ش: 387) یا طرابلس دانسته‎‍اند (مجلسی، 1403ق: 105/ 76). این در حالی است که برخی دیگر شهرت کراجکی را به این نام نه به‌علت مکان تولد، بلکه نشئت‌گرفته از انتساب خاندان او به شغل خیمه‎‍دوزی بیان کرده‎‍اند (امین، 1403ق: 9/ 400‌؛ کحاله، بی‎‍تا: 11/ 27). با این حال به نظر می‎‍رسد که استنادات موجود در پژوهشی جدید دربارۀ برخاستن این عالم امامی از میافارقین و انتساب او به «کراجَکی» به‌واسطۀ اشتغال خاندانش به خیمه‎‍دوزی، پذیرفتنی‎‍تر است (محدثی و دیگران، ۱۳۹۹: 136-137).

کراجکی از محضر برخی عالمان برجستۀ شیعه همچون شیخ مفید سود برده (محدثی و دیگران، 1399: 150) و به‌واسطۀ تعلقش به مکتب متکلمان[4]، در پاسخگویی به پرسش‎‍های غامض فقهی گاه با سید مرتضی مکاتبه داشته ‎‍است، برخی از آثار او را تلخیص کرده و یا از آرائش دفاع کرده ‎‍است.[5] کراجکی اندیشمندی پرتألیف بوده است که در ادامه و به فراخور بحث، به بعضی از آثار او اشاره می‎‍شود.

از تفاوت‎‍های مهم او با دیگر علمای هم‎‍دوره‎‍اش، نه‌تنها کثرت سفرها، سکونت‌نداشتن در مکانی ثابت نیز بوده است. اگرچه مجلسی به سکونت او در رمله تصریح دارد (1403ق: 104/ 199)، مستندی بر این امر، وجود ندارد. تنها با توجه به یادکرد او از زمان و مکانِ استماعِ برخی روایات و یا محل نگارش بعضی از آثارش، می‎‍توان به حوزۀ فعالیت و محل‎‍های اقامت او پی برد. اگر از مکان اولین روایت او یعنی میافارقین و اشارات موجود به اقامت هفت سالۀ او در بغداد )401-407ق)- که روایتی نقل نکرده است- بگذریم (نک.به: محدثی و دیگران، 1399: 138-139)، اولین خبر از استماع حدیث کراجکی به سال 407 هجری در مصر بازمی‎‍گردد (محدث نوری، 1408: 21/144). پس از آن می‎‍توان به ترتیب، به موارد زیر اشاره کرد: استماع چندین حدیث در رمله (۴۱۰ق) (همان: 144؛ آقا بزرگ تهرانی، 1430ق:2/ 177؛ مقدمه نعمه بر کنزالفوائد، 1405ق:1/16-18)، نگارش کتاب مختصر دعائم الاسلام در مصر (411ق) (مقدمۀ مقدس بر التفضیل، 1383ش: 22)، استماع حدیث در رمله (411) (مقدمه نعمه، 1405ق:1/16-18) و مکه (412ق) (محدث نوری، 1408: 21/140)، نگارش کتاب الاصول فی مذهب آل الرسول در صور (418ق) (همان: 21/133)، استماع حدیث در بلبیس[6] (418ق) (کراجکی، بی‎‍تا: 1/351) و مصر (426ق)، نگارش رساله ناصریه در دمشق (در فاصلۀ سال‎‍های 433-436ق)[7] (محدث نوری، 1408: 21/ 127- 135)، استماع حدیث در طرابلس (436ق) و نگارش چندین کتاب در طول اقامتش در این شهر[8] به درخواست بزرگان بنی عمار همانند نهج‌البیان، عده البصیر فی حج یوم الغدیر، التلقین لاولاد المؤمنین و نگارش کتاب الایضاح عن احکام النکاح در صیداء (441ق) (همان‌جا). این جدای از روایاتی است که در شهرهایی همانند قاهره، رمله، حلب و صیدا شنیده است و تاریخ آنها مشخص نیست (همان: 21/138-145؛ آقا بزرگ تهرانی،1430ق:2/177؛ مقدمه نعمه، 1405ق:1/16-18). به زمان تألیف برخی از آثارش در شهرهای طبریه، قاهره، رمله و صور نیز اشاره‎‍ای نکرده است و همچنین معلوم نیست که نگارش آثار متعددش برای امیر عسقلان یعنی صارم‎‍الدوله در کدام شهر بوده ‎‍است (نک.به: محدث نوری، همان: 21/ 127-135). با این ‎‍حال با آنچه گفته شد، می‎‍توان دریافت که حوزۀ فعالیت او شرق مدیترانه و مصر بوده‎‍ است. شهرهایی که احتمالاً همگی در قلمرو خلافت فاطمیان(297-567) بوده‎‍اند.[9]

تنوع فراوان آثار کراجکی از تبحر او در علوم مختلف حکایت دارد؛ زیرا حیطۀ فعالیت او تنها به حوزۀ علوم انسانی و نگارش در زمینۀ تاریخ، کلام، حدیث، انساب، لغت، اخلاق و فقه محدود نبوده ‎‍است. او آثاری در زمینۀ نجوم، ریاضی و حتی سنگ‎‍ها نیز داشته ‎‍است؛ امری که با آگاهی از آن می‎‍توان جایگاه او را تا مرتبۀ یک علامه بالا برد. احاطۀ او به آموزه‎‍های غیراسلامی، غیر شیعی و استفاده از آنها در راستای دفاع از اسلام نیز گویای تبحر او در شناخت دیگر ادیان و مذاهب است. برای نمونه در اثری مانند الابانه، مناظره‎‍ای خیالی میان سه فرد یهودی، معتزلی و شیعۀ امامی با این هدف تصویرسازی شده است که سؤالات مختلف فرد یهودی توسط شیعه‎‍ای امامی پاسخ داده شود.

ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که کنز الفوائد- که این پژوهش با تکیه بر آن انجام شده است- مهم‌ترین اثر کراجکی است؛ به‌طوری ‎‍که او با کتاب کنز و گاه با عنوان صاحب کنز شناخته می‎‍شود. این کتاب مشتمل بر شش رساله با عنوان رسالۀ کنزالفوائد، البیان، وجوب الائمه، اصول فقه، البرهان و التعجب است که عنوان اولین رساله یعنی کنزالفوائد بر نام این مجموعه گذارده شده‎‍ است. در این اثر مباحث مختلفی از علوم گوناگون همانند فقه، کلام، اخلاق، نجوم، حدیث، تفسیر، تاریخ و... به چشم می‌خورد (محدثی، 1399: 16).

وفات کراجکی در بسیاری از منابع، دوم ربیع الثانی سال 449ق در شهر صور ثبت شده ‌است (ذهبی، 1405ق: 2/ 294؛ ابن عماد حنبلی، 1406: 5/ 214؛ یافعی، 1417ق: 3/ 52-54).

زمانۀ کراجکی

هنگامی‎‍ که از زمانۀ یک اندیشمند مسلمان در شامات سخن به میان می‎‍آید، باید جایگاه او را در بافتی بزرگ‌تر یعنی تعامل و تقابل دنیای مسیحیت با مسلمانان بررسی کرد. تقابل مسیحیان با اسلام و مسلمانان، ابتدا در ساحت سیاسی و سپس فکری بود؛ اما به‌تدریج مسیحیان در هر دو ساحت یعنی برای حفظ قلمرو و نیز عقیده دست به قلم بردند.

برخی محققان بر این امر تأکید دارند که تصرف سوریه در زمان فتوح، با استقبال و همکاری مسیحیان یعقوبی همراه بود؛ چون رهایی آنها از فشارهای امپراطوری بیزانس را به‌دنبال داشت (عطیه، 2005: 235). ویلیام صوری نیز با بیانی کلی‎‍تر، تداوم این امر را تا اواخر قرن چهارم و دوران خلافت حاکم بامرالله (حک.386-411) تأیید کرده ‎‍است (صوری، 1991: 1/147). با این ‎‍حال لازم است جامعۀ مسیحیت فارغ از اختلافات عقیدتی میان کلیسای روم و بیزانس و به‌عنوان یک کل منسجم در این دوره دیده شود؛ زیرا باور به ماهیت خداگونۀ حضرت عیسی(ع)، وجه اشتراک تمام مسیحیان بود و پذیرش ظهور پیامبر و دینی جدید، که تثلیث را نفی می‎‍کرد، دنیای مسیحیت را با چالش روبه‌رو می‌کرد. چون این پذیرش به آن معنا بود که تجسد زمینی خداوند بشر را نجات نداده و این ناکامی سبب شده است که خداوند پیامبری را از جنس ابنای بشر برای هدایت انسان‎‍ها برگزیند (سیروسی، ولوی، 1399: 143). نظر به اینکه این امر، ناکارآمدی مسیحیت و تعالیم کلیسا را عیان می‎‍کرد، دست‎‍اندرکاران این دین را به دفاع از حقانیت مسیحیت وا می‎‍داشت. امری که انگاره‎‍سازی نسبت‌به حضرت محمد(ص) را در دو ساحت فردی و اجتماعی سبب می‎‍شد. دوقطبی‎‍سازی افکار مخاطبان مسیحی و نفی حقانیت دین اسلام از نتایج پنهان این تألیفات بود که تداوم قدرت کلیسا و گردانندگان آن را به‌دنبال داشت.

پژوهشی که مبتنی بر بیست و هشت منبع لاتین قرون وسطی در فاصلۀ قرون هشتم تا چهاردهم میلادی انجام شده است، نشان می‎‍دهد که در این منابع کوشش شده است تا با برجسته‌کردن چهار فاکتور فردی توهم، ابتلا به صرع، خودشیفتگی و شهوت‎‍طلبی حضرت محمد(ص)، نبوت ایشان زیر سؤال برده شود (همو، 1397). همین پژوهش ازنظر اجتماعی حاکی از آن است که این هدف در منابع لاتین، در بازۀ اخیر با تأکید بر پنج فاکتور انجام شده و نسبت ساخت قانون به رسول خدا، انکار وحیانی‌بودن قرآن و نبوت پیامبر(ص) را در خود مستتر داشته است. اثرپذیری از یهود و نصارا، آموزش دیدن پیامبر خدا از اصحاب دیگر ادیان به‌ویژه مسیحیان (بحیرا/ سرجیوس) را به مخاطب القا می‎‍کرد. فریبکاری نیز بر نفی معجزات آن حضرت و نزول وحی بر ایشان تمرکز داشت. دزدی، پرخاشگری و درنهایت غارتگری، بر گسترش اسلام با شمشیر و بهره‎‍گیری از وعده‎‍های بهشتی قرآن دلالت داشت. اگر مورد اخیر در پیوند با ساخت قانون بررسی شود، می‎‍توان در تأکید بر این ویژگی اجتماعی نیز القای برساخته‌بودن قرآن را فهمید. نکتۀ درخور توجه در نتایج این پژوهش، تعلق بیشترین فراوانی به انگارۀ فریبکاری و وابستگی همۀ مؤلفان به ساختار قدرت دینی بود (همو، 1399: 167، 169). ضمن آنکه هیچ‎‍یک از متون بررسی‌شده در فاصلۀ قرن چهار تا نیمۀ اول قرن پنجم هجری به حوزۀ شامات و حتی امپراطوری روم شرقی تعلق نداشت.

دو امر دیگر در ساحت عقیده بر این موضع‎‍گیری‎‍ها اثر می‎‍گذارد: تغییر جایگاه بیت‌المقدس در کلیسای روم از قرن نهم میلادی و پیوندخوردن اندیشه‎‍های آخرالزمانی مسیحیان با بیت‌المقدس. در مورد اول این امر با توسعۀ سنت‎‍های مراسم عید پاک، در کلیساهایی انجام می‌شد که شبیه کلیسای قیامت در بیت‌المقدس ساخته شده بودند (ده جستار، 1393: 45). علاوه بر آن، برای ایجاد یک بیت‌المقدس نصرانی که با توبه و دادن کفاره ارتباطی تنگاتنگ داشت، کوشش می‎‍شد. ظهور زوار در قالب معصیت‌کنندگانی توبه‎‍کار، از نتایج این امر بود. در این شرایط، کمک به حفظ جاده‎‍های زیارتی بیت‌المقدس و امنیت زائران ضروری بود (کاردینی، 1393: 155-156). تأکید بر اهمیت توبه و طلب مغفرت در سدۀ پنجم (دورۀ حیات کراجکی) نیز تداوم یافت (لاپیدوس، 1376ش: 463).

در مورد دوم، براساس آموزه‎‍های مسیحیان در بیت‌المقدس، آخرین امیر مسیحی، نقش نیابتی خود را به صاحب آخرالزمان تسلیم می‎‍کرد؛ بنابراین در سال 1033م که با هزارمین سالگرد مرگ مسیح مصادف بود، انتظارات آخرالزمانی و مکاشفات رستاخیزی افزایش یافت؛ در حالی‌ که مسیحیان در بازسازی کلیسای مقبره می‌کوشیدند، زائران به‌سوی فلسطین روانه شدند تا پایان دنیا را در اورشلیم تجربه کنند (کاردینی، 1393: 160)

در عرصۀ سیاست نیز کوششِ بدون توقف امپراطوران روم برای بازپس‎‍گیری متصرفاتشان در شام، از زمان ضمیمه‌شدن آنان به خلافت فاطمی در دورۀ معزلدین الله (حک.341-365) ادامه داشت. تبادل این مناطق میان خلفای فاطمی و امپراطوران روم شرقی تا دورۀ خلافت حاکم بامر الله (386-411) در سال 388 هجری ادامه داشت (نک.به: دادفر و دیگران، 1400: 77-82؛ لاپیدوس، 1376ش: 1/ 462). تحرکاتِ رومیان در این دوره با انتشار متونی برای جمعیت مسیحی بومی سوریه و فلسطین، با هدف یادآوری غلبۀ سیاسی بیزانس بر منطقه همراه بود (ده جستار، 1393: 22).

با این ‎‍حال نه صلح ناپایدار حاکم و باسیلیوس دوم (976-1025م.) (مقریزی، 1416: 2/39-40)، بلکه دستور حاکم‎‍ بالله برای تخریب کلیسای قیامت در سال 398ق/ 1009م، امری بود که به‌سبب جایگاه این کلیسا و جهت‎‍گیری‎‍های عقیدتی مسیحیان در آن دوره برجسته شد. یحیی بن سعید مسیحی انطاکیه‎‍ای (قرن11م) از تداوم سخت‌گیری‎‍های حاکم به اهل کتاب در اجرای مناسک دینی، تخریب کلیساها در قاهره و دیگر شهرها در سال‎‍های بعد خبر می‎‍دهد که کوچ دسته‎‍جمعی مسیحیان مصر و فلسطین را به‌دنبال داشت (همان: 28). امری که بنا به گزارش‎‍های ویلیام صوری (ق12م) تداوم می‎‍یابد (همان: 29). از طرف دیگر در اثر یحیی بن سعید به مانند زندگی‎‍نامۀ لازاروس، علاوه بر جزئیات تخریب کلیسای قیامت، تهدید زندگی رهبانی در ضمن شرح اعمال فشار حاکم‎‍ بامر الله به اهل کتاب نیز برجسته شد (همان: 32)؛ به‌طوری‌ که می‎‍توان گفت تهدید رهبانیت در مدیترانۀ شرقی به‌عنوان عنصری مهم در نوشته‎‍های سنتی ضد اسلامی در قرون یازده و دوازدهم میلادی ظاهر شد (همان: 20)؛ از این ‎‍رو است که از این دوره- میانۀ قرن نهم تا پایان قرن دهم میلادی- شصت کتاب به دست ما رسیده است که به زبان عربی و توسط مسیحیان فلسطین نگاشته شده است و مشخصۀ اصلی آنها تأکید بر اهمیت رهبانیت است؛ همچنین ضمن توجه به معجزات رخ‌داده در کلیسای قیامت (همان: 23-25)، بر لزوم برگزاری مراسم و حضور زائران در آنها برای پرداخت مالیات‎‍هایی که حاکم مطالبه می‎‍کرده است نیز، تأکید شده ‎‍است. به این ‎‍ترتیب مرور منابع قرن دهم عربی و یونانی از کوشش برای ایجاد یک هویت بومیِ فلسطینیِ مسیحی حکایت دارند (همان: 36).

با آنچه گفته شد، اگر عقاید بسط‌یافته در غرب مسیحی، در متون نگاشته‌شده توسط مسیحیان شام پیگیری شده باشد تا هویتی مستقل برای مسیحیان شام ایجاد کند، دور از ذهن نیست که انگاره‎‍سازی با هدف نفی نبوت پیامبر خدا و حقانیت دین اسلام نیز علاوه بر غرب، در میان مسیحیان شام نیز تداوم یافته باشد؛ با این تفاوت که به‌دلیل اهمیت کلیسای قیامت در منظومۀ عقیدتی مسیحیان آن دوره و تخریب آن توسط حاکم، نگارش آثاری در این زمینه در اولویت بوده باشد. این حلقۀ مفقودی است که مطالعۀ آثار کراجکی ما را به‌سوی آن رهنمون می‎کند؛ زیرا انگاره‎‍سازی دربارۀ پیامبر(ص) نیز با یوحنای دمشقی (645-750م) در شرق مسیحی شروع شده و با تئوفانس (752-818م) تداوم یافته است و سپس با فاصله در قرون بعدی توسط ویلیام تایر (1130-1187م)، صدراعظم اورشلیم و ویلیام طرابلسی (1220-1273م)، که دومینیکنی ساکن صور بوده است، دنبال شده ‎‍است (سیروسی و ولوی، 1397: 22-25؛ همو، 1399: 164-165).

این مدعا به این دلیل مطرح می‎‍شود که عموماً اندیشمندان در پاسخ به نیاز جامعۀ هدف خود (سؤالات/ شبهات)، رفع یک بحران و یا دغدغۀ رشد یک شبهه، به نگارش می‎‍پردازند؛ از این ‎‍رو با توجه به مطالب گزینش و نقل‌شده در متون آنان، می‎‍توان به‌صورت غیرمستقیم، به وجوهی مسکوت از فضای زمانه و آن چیزی پی برد که انگیزۀ نگارش آنها را شکل داده ‎‍است. اختصاص رساله‎‍ای مستقل توسط کراجکی به رد مسیحیان (رساله الدامغه للنصاری) و دفاع او از حقانیت اسلام و نبوت پیامبر(ص) با استفاده از گزارش‎‍های تاریخی و مددگیری از آیات تاریخی قرآن در برخی آثارش، حضور یک جریان حداقلی را در میان اهل کتاب- هم‎‍زمان با حضور کراجکی در شام- اثبات می‎‍کند که در آن به تداوم دفاع از مسیحیت و نفی حقانیت اسلام توجه داشته‎‍اند. امری که کراجکی در تألیف آثار مختلف خود برای مخاطبان مسلمانش، به ممانعت از رشد آن در اجتماع مسلمانان شام و ایجاد تزلزل اعتقادی در آنها، با توجه به انگاره‎‍سازی مسیحیان عنایت داشته ‎‍است.

روش کراجکی در اثبات حقانیت دین اسلام

با تأملی دقیق در فهرست تألیفات نقل‎‍شده برای کراجکی و محتوای آثار به جا مانده از او، می‎‍توان دریافت که دفاع از حقانیت دین اسلام، یکی از دغدغه‎‍های این عالم امامی بوده ‎‍است. کراجکی این مهم را به دو شیوه انجام داده ‎‍است: در روش اول همانند دیگر متکلمان، استفاده از استدلالات عقلی برای اثبات برتری دین اسلام بر دیگر ادیان را مدنظر قرار داده است که از دایرۀ بحث این پژوهش خارج است.[10] در روش دوم، با احاطه‎‍ای که بر تاریخ و دیگر علوم داشته است، از حقانیت دین اسلام دفاع کرده ‎و به این ترتیب، از گزارش‎‍های تاریخی و نیز آیات تاریخی قرآن دربارۀ ابعاد مختلف زندگانی حضرت محمد(ص) بهره گرفته ‎‍است. در شیوۀ اخیر، اثبات حقانیت قرآن و نبوت حضرت محمد(ص) محور کانونی مؤثر در گزینش و نقل آیات و گزارش‎‍های تاریخی بوده ‎‍است؛ امری که به‌واسطۀ آن می‎‍توانست بر حفظ عقیده و انسجام مسلمانان در منطقۀ شام و مصر یاری برساند و آرا و شبهات مختلف طرح‌شده توسط مسیحیان (انگاره‎‍سازی‎‍ها) را کمرنگ و بی‎‍اثر کند؛ زیرا اثبات حقانیت هریک از این دو، با پذیرش حقانیت دیگری همراه بوده ‎‍است. اینکه او با توجه به تفکرات رایج در منطقه و با هدف تأمین نیاز معاصران خود چگونه از این دو استفاده کرده است تا بیشترین تأثیر را بر مخاطبان مسلمان خود داشته باشد، در ادامه آورده شده ‎‍است.

• دفاع از حقانیت قرآن

کراجکی برای حفظ اعتقادات مسلمانانی که در تعامل دائمی با مسیحیان بوده و از سوی آنها به چالش کشیده می‎‍شده‎‍اند، به قرآن تمسک جسته ‎‍است؛ زیرا بهترین راه برای تحکیم عقیدۀ مسلمانان، تأکید بر اعجاز و وحیانی‌بودن این کتاب است؛ امری که در پسِ آن، باور به ارتباط محمد بن عبدالله با عالم غیب، پیامبری او و راستین‌بودن عقیدۀ مسلمانان است و در نخستین گام، انگاره‎‍های فریبکاری و اثرپذیری ایشان از یهود و نصارا را به حاشیه می‎‍راند. با این هدف، کراجکی عنوانی مستقل یعنی «شرحی از معجزه‌بودن قرآن مجید» (کراجکی، بی‎‍تا: 1/ 204) را در کتاب کنزالفوائد به این موضوع اختصاص داده ‎‍است. او در ذیل این عنوان به گزینش هوشمندانۀ آیات تاریخی، که متناسب با فضا و زمانه بوده است‌، دست زده و برای نیل به مقصود خود، از دو دسته از آیات تاریخی بهره برده ‎‍است:

دستۀ اول آیاتی که با تاریخ اهل کتاب پیوند دارند. کراجکی در اشاره به این آیات به‌صورت گذرا، واقعۀ تاریخی مرتبط با آن را بررسی می‌کند. به این ‎‍ترتیب او اعجاز قرآن را با پیوندش به عنصر زمان و وقوع امری تاریخی برجسته و تثبیت این باور را در ذهن مخاطبان مسلمانش سهل‎‍تر می‎‍کند؛ برای نمونه او یکی از استدلالات خود را این‎‍گونه آغاز می‎‍کند:

«اعجاز دیگر قرآن مجید این است که در بر دارندۀ اخبار روزگاران گذشته، گزارش‎‍های امت‎‍های دیرین، شرح خانمان‎‍های ویران‌شده، داستان‎‍های پیغمبران پیشین و بیان احکام اهل کتاب، از آن چیزها[است که] نتوان بیانش کرد؛ مگر کسی که خود از آنان باشد و تنها کارش کسب اطلاع از کتب آنها باشد و برای دیدار آنها مسافرت‌ها کرده و با پیشوایانشان هم‌نشین شده باشد. با اینکه زادگاه پیغمبر(ص) معلوم است، خانه و پرورش او دانسته شده، احوالش نهفته نیست، کارهایش در پرده نبوده، هرگز پیش از بعثت خود کتابی نخوانده، با اهل کتاب آمیزشی نداشته، همیشه از آنان جدایی داشته، با هیچ‎‍کدام پیوست نکرده، به‌دنبال دانشمندی در نهان و عیان نرفته و از آغاز و انجام برای آن چاره‎‍جویی و پیگیری نداشته و دانسته شود که همۀ این اطلاعات را تنها از پروردگار گرفته نه از مردمان و راست‌گویی و دلیل نبوت او و اعجاز قرآن او ثابت شود» (همان: 1/ 206-207).

کراجکی با این مقدمه، ابتدا اخبار مربوط به سفر پیامبر خدا(ص) را به شام و دیدارش با بحیرای راهب و اخبار مشابه آن (نک.به: ابن هشام، بی‎‍تا: 1/180-183) را که مستمسک مسیحیان بوده است (سیروسی، ولوی، 1399: 148-151)، رد کرده و انگارۀ اثرپذیری ایشان را از یهود و نصاری و درس‎‍آموزی آن حضرت را نزد اهل کتاب نفی کرده ‎‍است؛ سپس انگارۀ فریبکاری حضرت محمد(ص) را به چالش کشیده و در این راستا به آیات 44 و 46 سورۀ قصص استناد کرده ‎‍است. کراجکی این بحث را با اشاره به این نکته به پایان می‌رساند که اگر این خبر که در جانب غربی کوه طور به موسی فرمان نبوت داده شده است، در قرآن نبود، پیامبر(ص) نیز از آن آگاهی نداشت (کراجکی، بی‎‍تا: 1/ 208).

به این ترتیب کراجکی با احاطه‎ بر تاریخ و اشتراکات کتب آسمانی، یکی از وجوه اعجازی کتاب آسمانی مسلمانان، یعنی روایت برخی جزئیات تاریخ پیامبران گذشته را در آن- به مانند تورات- در نظر مخاطب خود برجسته کرده ‎‍است. با اشتراکاتی که در قرآن و اناجیل نیز وجود داشته است (اشاره به ابعادی از زندگی حضرت مسیح(ع)، نک. به: صدر، 1381) و با ایجاد انگارۀ «آنها هم مانند ما هستند» در ذهن مخاطب مسلمان، بر حقانیت قرآن و رسالت حضرت محمد(ص) تأکید می‎‍کند.

کراجکی در ذیل این عنوان از آیات و پیشگویی‎‍های قرآن دربارۀ آینده، که در تاریخ به وقوع پیوستند، نیز بهره برده ‎‍است. در این راستا او به آیات یکم تا پنجم سورۀ روم استناد کرده ‎و پس از نقل مستقیم آنها، مخاطبش را متوجه منظور خود از اشاره به این آیات کرده و آورده ‎‍است: «خدا خبر داد از مغلوب‌شدن و غالب‌شدن روم در آیندۀ محدود به زمان و چنان شد که خدای سبحان فرمود» (همان: 1/ 211). به این‎‍ ترتیب او اعجازبودن گزارش تاریخی قرآن را برجسته کرده ‎‍است؛ امری که نتیجه‎‍اش در حافظۀ تاریخی مسلمانان و مسیحیان نقش بسته و یا برای آنها قابل پیگیری است (بیهقی، 1361: 2/ 75). شیوۀ نقلی همسو با شأن نزول این آیات در آثار تألیفی معاصران کراجکی است. واحدی نیشابوری (م.468) آورده است که خبر پیروزی رومیان بر فارسیان در جنگ بدر به مسلمانان رسید و آنان را شاد کرد؛ این در حالی ‎‍است که نزول این آیات و پیشگویی از وقوع این امر در قرآن و در مکه بود (1362ش: 2/436).

ازنظر کراجکی، آیات 110 و 111 سورۀ آل عمران نیز از پیشگویی‎‍های قرآن است که بر واقعه‎‍ای تاریخی اشارت دارد: «و اگر اهل کتاب ایمان می‎‍آوردند، برای آنان چیزی بهتر از آن نبود. لیکن برخی از آنها با ایمان و بیشتر فاسق و بدکارند. با نکوهش و یاوه‎‍سرایی شما را اندکی بیازارند و اگر به کارزار شما آیند، از جنگ خواهند گریخت و از این پس هیچ‎‍وقت منصور نخواهند بود». او مقصود این آیات را خبردادن از عملکرد یهودیان در آینده و به‌صورت خاص در واقعۀ خیبر می­داند؛ بنابراین این آیات را تاریخی و از مصادیق جنبه‎‍های اعجازی قرآن می‎‍شمارد. کراجکی باور خود را این‎‍گونه شرح می‎‍دهد که «اعجاز دیگرش اینکه پیشگویی‎‍هایی کرده از آنچه در آینده آمده ‎‍است و درست درآمده و از راز دل‌ها و نهاد مردم به‌درستی خبر داد، چنانچه دربارۀ یهود و خیبر فرمود» (کراجکی، بی‎‍تا: 1/ 209). به این‎‍ ترتیب او در بحث از اعجاز قرآن به آیاتی توسل می‎‍جوید که از واقعۀ تاریخی مشهوری در دورۀ حیات پیامبر(ص) خبر می‎‍دهد. غزوۀ خیبر در سال هفتم هجرت اتفاق افتاد و به فتح یکایک قلعه‎‍های یهودیان منتهی شد (ابن‎‍هشام، بی‎‍تا: 2/ 330-331؛ طبری، بی‎‍تا: 3/9-10). شایان ذکر است که واحدی نیشابوری شأن نزول متفاوتی برای این آیات آورده‎‍ است (تفاخر یهودیان بر مسلمانان و آزاررساندن آنها به هم‎‍کیشان تازه مسلمانشان) (1362ش: 1/131).

شاید بتوان گفت کراجکی با تأکید بر پیشگویی وقوع برخی وقایع در قرآن، سعی داشته است تا اثبات نبوت مسیح را نیز ازطریق پیشگویی‌هایش به مخاطبان مسلمانش یادآوری کند، با این تفاوت که معمولاً زمان و مکانی برای معجزات او قید نشده است؛ اما در معجزۀ پیامبر خدا(ص) یعنی قرآن، پیشگویی برای وقایعی است که در آینده به وقوع می‌پیوندند؛ بنابراین اگر این طریق اثبات حقانیت نبوت یک پیامبر است، برای محمد بن عبدالله پذیرفتنی‎‍تر است. به این ‎‍ترتیب کراجکی انگارۀ فریبکاریِ نسبت داده شده به پیامبر خدا را از سوی مسیحیان با چالش جدی مواجه و انگارۀ «آنها هم مانند ما هستند» را در ذهن مخاطب مسلمانش برجسته کرده ‎‍است.

دستۀ دوم آیاتی هستند که نویسنده برای اثبات باور خود یعنی اعجاز قرآن و حقانیت آن، اذهان مسلمانان را با وقایع تاریخی درون‎‍دینی پیوند می‎‍زند. وقایع مشهوری که مرتبط با دوران پس از هجرت پیامبر(ص) و از مصادیق پیشگویی‎‍های قرآن از وقوع رخدادی تاریخی است و در ذهن مسلمانانِ مخاطب او آشناست؛ برای نمونه او مضمون آیۀ 45 سورۀ قمر را بر سرانجام کفار در جنگ بدر منطبق می‎‍داند؛ سوره‎‍ای که در مکه و پیش از هجرت پیامبر(ص) نازل شده ‎‍است. او آورده ‎‍است:

«و در داستان بدر و تشجیع مسلمانان و گزارش از سرانجام آنان و مشرکان فرمود: به‌زودی آن جماعت شکست خورده و به جنگ پشت کنند و همان ‎‍که خدای سبحان فرمود دربارۀ آنانکه اموال خود را صرف کنند تا راه خدا را ببندند و سپس افسوس آن را خورند و آنگاه مغلوب شوند و به‌زودی پیروزی برای مسلمانان رسد و چنان شد» (کراجکی، بی‎‍تا: 1/ 210).

به این ‎‍ترتیب او با اشاره به خبر قرآن از آیندۀ کفار در جنگ بدر در دورۀ مکی (پیوند با تاریخ به وقوع پیوسته)، اعجاز قرآن را برجسته و به حقانیت نبوت پیامبر خدا(ص) تأکید کرده ‎‍است.

کراجکی از اشارۀ مستقیم قرآن به سرنوشت افراد معاصر با پیامبر(ص) نیز برای تثبیت مدعای خود یعنی اعجازبودن پیشگویی وقایع تاریخی در قرآن کمک گرفته ‎‍است. او آیاتی را برای مخاطبان مثال آورده است که به سرنوشت ابولهب اشاره دارند و می‎‍نویسد: «دربارۀ ابوالهب که هنوز زنده بود و انتظار می‎‍رفت مسلمان شود، فرمود: بریده باد دو دست ابی‎‍لهب و نابود باد و او کافر مرد و اسلام نیاورد»[11] (سورۀ مسد). او سپس به آیۀ 95 سورۀ حجر اشاره می‎‍کند؛ آیه‎‍ای در سوره‎‍ای مکی، که مخاطبش رسول خدا(ص) است و ایشان را به محفوظ‌ماندن از شر استهزاکنندگان بشارت می‎‍دهد. کراجکی، ابولهب را از مصادیق این آیه می‎‍داند و با تمسک دوباره به سوره‎‍های مکی، که کافر مردن ابولهب در آنها پیشگویی شده بود، ابعاد اعجازی قرآن را در نظر مخاطبان برجسته می‎‍کند. حفظ پیامبر(ص) از آزارهای ابولهب نیز امری است که با مرگ او در ابتدای دورۀ مدنی اتفاق می‎‍افتد (یعقوبی، بی‎‍تا: 2/ 46).

کراجکی در اثبات مدعای خود به این مقدار بسنده نمی‌کند و در ادامۀ این توضیح بیان می‎‍دارد که «همۀ آنان در آن روز [نزول آیات] زنده بودند و در میان قوم خود عزیز و محترم می‎‍زیستند. خدا همه را نابود کرد و شر آنها را کفایت کرد، چنانچه از حال آنها گزارش شده ‎‍است» (کراجکی، بی‎‍تا: 1/213-215). به این ‎‍ترتیب او بار دیگر با اشاره به پیشگویی عاقبت ابولهب در قرآن- که به‌واسطۀ نزدیکی نَسَبی‎‍اش با پیامبر خدا(ص) و سرنوشتش نزد مسلمانان شناخته شده بوده، می‎‍کوشد تا نادرستی انگارۀ فریبکاری پیامبر(ص) و ساختگی‌بودن قرآن را با تأکید بر ابعاد اعجازی این کتاب برجسته کند.

این شیوۀ بهره‎‍گیری از آیات تاریخی برای دفاع از حقانیت قرآن (اثبات اعجاز آن در پیوند با وقوع پیشگویی‎‍های تاریخی)، در شرح کراجکی از آیۀ 27 سورۀ احزاب نیز تکرار می‎‍شود. نکتۀ عجیب آنکه، کراجکی پیشگویی این آیه را در پیوند با وقوع فتوح در عراق و فارس دانسته (همان: 2/ 210) و از این طریق بر اعجاز قرآن، وحیانی‌بودن آن و درنتیجه نبوت پیامبر خدا(ص) صحه گذاشته‎‍ است؛ باوری که حاشیه‎‍رانی انگاره‎‍های اثرپذیری از یهود و نصارا و نسبت بیماری صرع به ایشان را به‌دنبال دارد. همان‌طور که با ابطال برساخته‌شدن قرآن توسط محمد بن عبدالله، انگاره‎‍های شهوت‌طلبی و ساخت قانون توسط پیامبر خدا نیز کم‎‍اثر می‎‍شود.

شایان ذکر است که کراجکی از وجهی دیگر نیز با استناد به تاریخ، اعجاز قرآن را اثبات کرده ‎‍است. او عملکرد مشرکان مکه را در سخت‌گیری بر پیامبر خدا و پیروانش تا رقم‌خوردن مهاجرت آنها و نیز جنگ‎‍هایی، که با آن حضرت داشته‎‍اند و همگی در تاریخ مستند است، گواهی بر این امر می‎‍گیرد که آنان با وجود سخنوری و شهرت در شعر و خطابه، نتوانستند در مسابقۀ پیشنهادی قرآن قبول شوند و سوره‎‍ای همانند آن بیاورند. او سخن خود را در این زمینه این‎‍گونه به پایان برده‎‍ است که «و این درماندگی آنان معجزه‎‍ای است که دلیل صحت نبوت اوست» (کراجکی، بی‎‍تا: 1/204-205).

2- دفاع از حقانیت نبوت پیامبر(ص)

با در نظر داشتن این نکته که بیشتر آثار کراجکی به درخواست دیگران و یا در پاسخ به پرسش آنها نگاشته شده است (محدثی و دیگران، 1399: 140) و با تأمل دقیق‎‍تر در فهرست آثار تألیفی این عالم امامی، توجه خاص او به مسائل مطرح‌شده دربارۀ رسول خدا(ص)‌ آشکار می‎شود؛ برای نمونه کتاب المساله القیسرانیه دربارۀ ازدواج پیامبر(ص) با عایشه و حفصه بوده ‎‍است (محدث نوری، 1408ق:21/ 130). معدن الجواهر و ریاضه النواظر، با محوریت آداب و اخلاق پیامبر(ص) تألیف شده ‎‍است (مقدمۀ حسینی بر معدن الجواهر، 1388: 16)؛ همان‌طور که این دغدغه از عنوان کتاب الاصول فی مذهب آل الرسول او آشکار است (همان: 133). این جدای از آن دسته از آثار کراجکی همانند کنزالفوائد است که در آن به کرات و به فراخور نیاز، ابعاد مختلف زندگی حضرت محمد(ص) را بررسی کرده است و یا کتاب خبر الغدیر که برشی خاص از حیات آن حضرت را به تصویر کشیده ‎‍است (نک.به: نجفیان رضوی، محدثی، 1399). امری که از نیاز مخاطبِ معاصر با کراجکی به دانستن بیشتر دربارۀ ابعاد مختلف زندگی پیامبر خدا(ص) و دغدغۀ او برای شفاف‎‍سازی ابعاد مختلف زندگی پیامبر خدا(ص) به‌دلیل آمیختگی مسلمانان با اصحاب دیگر ادیان و مسائل و تردیدهایی متأثر بوده ‎‍است که پیرامون نبوت حضرت محمد(ص) وجود داشته است.

با این مقدمه شاید بتوان گفت تمسک کراجکی به گزارش‎‍های تاریخی و پیوندزدن آنها به ابعاد اعجازی حیات تاریخی پیامبر خدا(ص)، امری هدفمند و نشئت‌گرفته از احساس نیاز او برای اثبات حقانیت نبوت آن حضرت در زمانۀ خویش بوده ‎‍است. به این ترتیب ذکر معجزات حضرت محمد(ص) که ادامۀ سنت خداوندی در اثبات ادعای نبوت پیامبران خویش به مخاطبانِ هر دین جدید و اصحاب ادیان پیشین بوده است، باور مسلمانان را به حقانیت نبوت پیامبر(ص) در مقابل انگاره‎‍سازی‎‍های اهل کتاب در شام و مصر حفظ می‎‍کرده ‎‍است.

کراجکی این هدف خود را در کتاب کنز، بیشتر در ذیل دو عنوان مستقلِ «در ذکر ولادت سید ما رسول خدا و بیان اندکی از فضلش» (کراجکی، بی‎‍تا: 1/191-195) و «در بیان برخی معجزه‎‍های رسول خدا و آیات خیره‎‍کنندۀ آن حضرت» (همان: 1/ 196-204) دنبال کرده ‎‍است؛ معجزاتی که بیشتر آنها زمانمند و یا مکا‎‍نمندند و به این واسطه با تاریخ پیوستگی دارند. به نظر می‎‍رسد در پیونددادن این معجزات با وقایع تاریخی، او باز هم نفی انگارۀ فریبکاری پیامبر خدا(ص) را در نظر داشته ‎‍است. با این‎‍ حال، گاه غلبۀ عقیده (وقوع معجزه) بر هدف (باورپذیرکردن وقوع معجزه در پیوند با تاریخ) و یا کوشش در جهت ارائۀ مثال‎‍های بیشتر و ایجاد انگارۀ «آنها هم مانند ما هستند»، موجب شده است تا کراجکی بروز یک معجزه را مسلم دانسته و با آوردن عباراتی کوتاه همانند «سخن گفتن گرگ و آن معروف است» (همان: 1/ 196)، به آن استناد کند؛ همان‌طور که مانند مثالی که در ادامه آمده است، گاه برای رسیدن به هدف خود به اخبار ناموثق نقل‌شده از کودکی پیامبر(ص) تمسک جسته و آن را با رخدادهای قطعی تاریخ آمیخته ‎‍است. صرف‌نظر از این موارد، او به دو برهه از زندگی پیامبر(ص) توجهی ویژه داشته ‎‍است: قبل از نبوت با تأکید بر کودکی و بعد از نبوت با تأکید بر دورۀ مدنی.

در آثار کراجکی، مبحث اول نه مانند حضرت عیسی(ع) از تولد و زندگی مادرش مریم و چگونگی آبستن‌شدن او، بلکه از هنگام تولد پدرش عبدالله آغاز می‎‍شود. او در ذیل عنوان اول یعنی تولد پیامبر(ص)، ضمن روایتی مفصل، اهداف خود را دنبال می‎‍کند؛ روایتی که در آن تنها بر اطلاع کاهنان یهودی و نه علمای مسیحی از زاده‌شدن عبدالله تأکید می‎‍شود. اگرچه در روایت او یهودیان نیز به‌دنبال کشتن عبدالله برای خاموش‌کردن ‌نور نبوت‌اند؛ اما در مقام آگاهی، بر مسیحیان برتری دارند (حاشیه‎‍رانی مسیحیت) (همان: 1/192)؛ بنابراین از همان ابتدا وجود تاریخی و قطعی عبدالله با معجزه، یعنی وجود نوری در پیشانی او- که برای همه حتی بیگانگان قابل رؤیت شده ‎‍بود- در هم می‎‍آمیزد. پس از اشاره به چگونگی ازدواج آمنه با او، کراجکی بر زمان و مکان دقیق بارداری آمنه اشاره می‌کند: «آمنه به وی در نهم ماه ذیحجه و در شب عرفه و به قولی در روزهای تشریق در زمین منی کنار جمره وسطی، که منزل عبدالله بن عبدالمطلب بود، باردار شد» (همان:1/ 193). در روایت او از این هنگام است که زندگی آمنه همانند مریم، در دو مقطع بارداری و وضع حمل، با معجزه در هم می‎‍آمیزد (همان‌جا. قس. ابن سعد، 1410: 1/78-79). به این‎‍ ترتیب کراجکی با گزینش و نقل این روایت آشنا با ذهن مسلمانان (مریم، آیات 17-26)، باز هم بر انگارۀ «آنها هم مانند ما هستند» تأکید می‎‍کند. ضمن آنکه با پیوندزدن این واقعه با تاریخی مشخص و جلب توجه مخاطب خود به این نکته که نبوت پیامبر خدا(ص) امری محتوم از هنگام هبوط حضرت آدم بوده است (نور حضرتش در پیشانی آدم می‎‍درخشید)، جایگاه پیامبر(ص) را در نزد مخاطبان مسلمانش در مصر و شام برجسته می‌کند و آنها را در هویت‎‍یابی مجدد در مقابل انگاره‎‍سازی‎‍های مسیحیان یاری می‎‍دهد (انگارۀ «ما بهتر از آنها هستیم»). کراجکی در همین راستا معجزات فراوان نقل‌شده دربارۀ تولد حضرت محمد(ص) را همانند «خاموش‌شدن آتشکده‎‍های گبران و لرزیدن سخت شاهان» (کراجکی، بی‎‍تا: 1/ 193؛ قس. ابن سعد، 1410ق: 1/ 119، طبری، بی‎‍تا: 2/155-157) با تاریخ دقیق پیوند می‌زند و مکان و زمان تولد پیامبر(ص) را ذکر می‎‍کند: «تولدش روز جمعه در سپیده‎‍دم هفدهم ربیع‎‍الاول بوده در عام الفیل، در شهر مکه در شعب ابیطالب» (کراجکی، همان: 1/ 194 قس. یعقوبی، بی‎‍تا: 1/ 7؛ طبری، همان‌جا).

او در این پیوندزدن ابعاد اعجازی زندگی پیامبر(ص) را با گزارش‎‍های زمانمند و مکانمند (تاریخ) برای مخاطبان مسلمانش، شفافیت حیات تاریخی ایشان، در مقایسه با پیامبران پیشین برجسته کرده ‎‍است (انگارۀ «ما بهتر از آنها هستیم»). با همین رویکرد، کراجکی در متنی غیرتاریخی، زمان و مکان وفات عبدالله، پدر آن حضرت و همچنین درگذشت مادر ایشان را در کودکی گنجانده ‎‍است (کراجکی، همان: 1/ 194)؛ همان‌طور که به نسب حلیمه، دایۀ رسول خدا(ص) اشاره کرده ‎‍است (همان‌جا).

کراجکی در تثبیت باور مسجل‌بودن نبوت حضرت محمد(ص) و حقانیت آن (نفی انگاره‎‍ها)، تنها به نقل روایت روشن‌بودن این مهم نزد پیشینیان بسنده نمی‎‍کند، بلکه با بهره‎‍گیری از تاریخ و گزینش برخی دیگر از اتفاقات دوران کودکی زندگانی پیامبر خدا(ص) و یا هم‎‍زمانِ با آن، بر عیان‌بودن این امر پای می‎‍فشارد؛ برای نمونه کراجکی از میان تمام روایات موجود در منابع از کودکی پیامبر(ص)، روایت ابن عباس از رفتن بزرگان قریش به نزد سیف بن ذی یزن، برای تبریک پیروزی او بر حبشیانِ مسیحی در یک‎‍سالگی پیامبر خدا(ص) را گزینش و نقل کرده‎‍ است (حاشیه‎‍رانی مسیحیت). او به تکریم خاص عبدالمطلب توسط سیف در میان بزرگان قریشی به‌واسطۀ اطلاع از نسب او اشاره کرده ‎‍ است؛ سپس آگاهی سیف از تولد حضرت محمد را بیان کرده و توصیه‎‍اش به عبدالمطلب را برای مواظبت و حمایت از پیامبر خدا(ص) برجسته کرده ‎‍است (همان: 1/ 227-228؛ قس. ابن هشام، بی‎‍تا: 1/ 179)

کوشش کراجکی بر تثبیت باورِ آگاهیِ بر رسالت پیامبر خدا(ص) را می‎‍توان در شرح او از نگهداری نیکوی عبدالمطلب از حضرت محمد(ص)، آگاه‌کردن ابوطالب به آیندۀ آن حضرت، توصیه به او برای نگهداری از ایشان در زمان مرگ و خبر کاهنان از آیندۀ روشن محمد نیز دنبال کرد. همان روایت مفصل یکپارچه که تا هنگام نبوت پیامبر ادامه می‎‍یابد (کراجکی، همان: 1/ 195). به این‎‍ ترتیب گزارش پرتکرار مسیحیان از بشارت بحیرا یا سرجیوس مسیحی به ابوطالب دربارۀ نبوت رسول خدا(ص) عامدانه حذف شده و خبر آگاهی سرپرستان پیامبر(ص) از این امر جای آن را گرفته ‎‍است؛ افرادی که وجود آنها در تاریخ امری مسلم و زمانمند است. ضمن آنکه اطلاع سیف از نبوت آن حضرت- براساس کتب و دانشی که آشکار نمی‎‍کنند (همان: 1/229)- یادآوری‌کنندۀ بشارت ظهور پیامبر(ص) در دیگر ادیان است.

تمرکز کراجکی در نقل روایات تاریخی در مقطع دوم زندگی حضرت محمد(ص)، ذیل عنوان «معجزات پیامبر» بر دورۀ مدنی ‎‍است. او تنها به سه روایت از معجزات ایشان در دورۀ مکی اشاره کرده است که عنصر زمان را در خود مستتر دارند. به نظر می‎‍رسد او در گزینش و نقل خبرگرفتن پولِ اعرابی از ابوجهل توسط پیامبر(ص) (همان: 1/198-199)، ناتوانی ابوجهل در کوبیدن سنگ بر سر رسول خدا(ص) در هنگام نماز (همان: 1/ 199)، جذابیت شنیدن قرآن‎‍خوانی آن حضرت برای مشرکان (همان: 1/202)، حاشیه‎‍رانی سه انگارۀ توهم خودبزرگ‎‍بینی، خودشیفتگی و فریبکاری موردِ تأکید مسیحیان را دربارۀ پیامبر(ص) و برجسته‎‍سازی حقانیت نبوت ایشان را مدنظر داشته ‎‍است.

گزارش‎‍های تاریخی او در دورۀ مدنی- که خود به دو دسته تقسیم‌شدنی است- نیز در پیوند با یکی از معجزات پیامبر(ص) است. در دستۀ اول، او در کنار روایت به شیرآمدن گوسفندی که رسول خدا(ص) در راه هجرت به مدینه آن را دوشید (همان: 1/196)، به آگاهی آن حضرت از قصد رفتن عمرو بن وهب به مدینه (ترور) (همان: 1/201) و استجابت دعای باران ایشان در این شهر (همان: 1/202) نیز اشاره کرده ‎‍است. این روایات تاریخی که همانند روایات قبل، عنصر زمان را در خود مستتر دارند، ادعا و انگاره‎‍سازی مسیحیان را دربارۀ توهم خودبزرگ‎‍بینی، خودشیفتگی، فریبکاری و حتی خشونت‎‍طلبی آن حضرت به چالش می‌کشند و بر وقوع تاریخی معجزات پیامبر(ص) تأکید می‎‍کنند؛ امری ‎‍که در سطحی عمیق‎‍تر شاید بر تاریخی‌نبودن گزارش‎‍های موجود دربارۀ نبوت حضرت عیسی و معجزات او اشاره داشته باشد.

در دستۀ دوم، کراجکی گزارش‎‍های به جا مانده از اقوال و افعال اعجازگونۀ پیامبر خدا(ص) را در غزوات ایشان (واقعۀ تاریخی مشهور در زمانی خاص) برجسته کرده ‎‍است؛ برای نمونه او به عملکرد مشابه پیامبر خدا(ص) در جنگ بدر و حنین برای عقب‎‍راندن دشمنان اشاره کرده و آورده‎‍ است: «روز جنگ بدر، مشتی ریگ بر چهرۀ دشمنان پراند و چشمشان چنان آسیب دید که رو به گریز نهادند[...] و به مانند آن را در روز جنگ حنین انجام داد[...] و همۀ مشرکان گریزان شدند» (همان: 1/196). همان‌طور که معجزۀ آن حضرت در جریان حفر خندق پیش از غزوۀ احزاب را به مخاطبان یادآور شده ‎‍است: «در جنگ خندق، آنگاه که مردم در کار کندن خندق بودند، یک رگۀ سخت و سنگی جلو کارشان درآمد. با تیشه‎‍های خود بر آن نواختند و تیشه‎‍ها شکستند. به رسول خدا گزارش دادند. آن حضرت آمد و آبی خواست و بر آن ریخت و یک تپه ریگ نرم شد» (همان: 1/198).

کراجکی همین شیوه را در بازنمایی برشی از صلح حدیبیه دنبال کرده‎‍ است. او در کتاب کنز آورده‎‍ است که چون پیامبر خدا(ص) و همراهانشان به درۀ حدیبیه رسیدند، چاه آب نداشت و مردم از بی‎‍آبی به ایشان شکایت کردند. آن حضرت تیری از تیردان خود خارج کردند و به دست براءبن عازب دادند. او داخل چاه رفت، آن تیر را در کف چاه فرو کرد و آب از چشمه‎‍های چاه جوشید (همان: 1/ 197). آخرین نمونه از گزارش‎‍های تاریخی گزینش‌شدۀ کراجکی برای اثبات نبوت حضرت محمد(ص)، مربوط به جنگ تبوک است. او آورده ‎‍است که سپاهیان رسول خدا در این جنگ دچار کمبود آذوقه شدند. پیامبر(ص) آنچه را از آذوقه مانده بود، جمع کرد و دعا فرمود و آن‌قدر آذوقه‎‍ها زیاد شود که از سفره‎‍ها بیرون بزند (همان‌جا).

با مرور روایات فوق به نظر می‎‍رسد کراجکی در نقل معجزات پیامبر خدا(ص) پس از هجرت، هوشمندانه به سراغ آن بخش از زندگی ایشان رفته است که در حافظۀ تاریخی مسلمانانِ مخاطبش آشنا بوده ‎‍است؛ به‌جز صلح حدیبیه که نقطۀ عطفی در تاریخ و گسترش اسلام در شبه جزیرۀ عربستان بوده است؛ مثال او از غزوات پیامبر(ص) است. بُعدی از حیات تاریخی پیامبر(ص) که به واسطۀ فتوح بیشتر برجسته شد. معجزات گزینش‌شده از برجسته‎‍ترین نبردهای حضرت محمد(ص)، برای رفع طبیعی‎‍ترین حوائج همانند آب و غذا بوده ‎‍است؛ امری ‎‍که با برخی از درخواست‎‍های امم پیشین از رسولانشان برای معجزه همانندی‎‍هایی داشته (بقره، آیه60-61) و به‌واسطۀ پیوند با تاریخ پذیرفتنی‎‍تر بوده ‎‍است؛ از این ‎‍رو مرور این روایات نه‌تنها در حاشیه‎‍رانی انگاره‌سازی‎‍های مسیحیان که در ایجاد انگاره «آنها هم مانند ما هستند» (در نوع معجزات) و نیز انگارۀ «ما بهتر از آنها هستیم» (پیوند معجزات با تاریخ به وقوع پیوسته) برای مخاطبان مسلمان مؤثر بوده ‎‍است.

کراجکی در اثبات نبوت حضرت محمد(ص) تنها به نقل معجزات عملی ایشان اکتفا نکرده ‎‍است. پیشگویی رسول خدا از وقایع آینده، که یکی از شایع‎‍ترین روش‎‍ها در اثبات فضایل و جایگاه آن حضرت در شاخه‎‍های مختلف تاریخ‎‍نگاری اسلامی بوده است، نیز دیگر مستمسک این اندیشمند امامی در نیل به مقصود بوده ‎‍است. با این ‎‍حال از میان روایات فراوانی که در این زمینه وجود دارند، او روایتی مفصل از گفت‌و‌گوی پیامبر خدا(ص) را با عوف بن مالک در غزوۀ تبوک برگزیده است؛ این آخرین غزوۀ رسول خدا بود که با هدف ایجاد امنیت در مرزهای مشترک با رومیان/ مسیحیان انجام شد (واقدی، 1409: 3/ 990؛ ابن هشام، بی‎‍تا: 2/ 515-516). در این گفت‌وگوی دو نفره، آن حضرت به شش رخدادِ قبل از قیامت اشاره کرده‎‍اند که نخستین آنها رحلت ایشان و سپس فتح بیت‌المقدس است. آغاز روایت با خبری محتوم در حیات بشری و ادامۀ آن با اشاره به فتحِ بزرگ مسلمانان در دورۀ خلیفۀ دوم است که آشنا با ذهن هر مسلمان و اهل کتابی در شامات بوده و تأییدی دیگر بر حیات تاریخی آن حضرت، اثبات نبوت ایشان و کم‎‍اثرسازی انگاره‎‍هاست. نکتۀ درخور توجه در این میان، توجه بیشتر مورخان روایت به بشارت فتح حیره و نه بیت‌المقدس از سوی پیامبر(ص) است (بلاذری، 1998: 239-242؛ طبری، بی‎‍تا: 3/ 365-367)؛ خبری‎‍ که کراجکی متناسب با اهدافش آن را جایگزین کرده است.

در ادامۀ این روایت نیز به وعدۀ ظاهرشدن مال فراوان در میان مسلمانان اشاره شده و از نتایج فتوح مسلمانان در مناطق مختلف همچون شام بوده‎‍ است؛ امری عیان در تاریخ اسلام که هم‎‍زیستی مسلمانان و اهل کتاب را در منطقۀ شام در دورۀ حیات کراجکی سبب شده ‎‍است.

روایت با خبر صلح رومیان با مسلمانان پایان یافته ‎‍است؛ صلحی که پس از جمع‌شدن هشتاد لشکر از مسلمانان برای جنگ با رومیان رخ می‎‍دهد (کراجکی، 1388ش: 130). اگرچه مصداق کاملاً بارزی برای مورد اخیر در تاریخ وجود ندارد، به نظر می‎‍رسد ابتدای شفاف روایت، نه‌تنها احتمال پذیرش رخ‎‍دادن انتهای مبهم آن را نیز برای مخاطبان فراهم می‎‍آورده است، در صورت تطابق آن با زمان حال و امکان پایان درگیری‎‍ها در منطقه- پس از انسجام مسلمانان- آرامش‎‍بخش نیز بوده ‎‍است. ضمن آنکه در گزینش و نقل هوشمندانۀ این روایت، علاوه بر اثبات نبوت حضرت محمد(ص) با خبر از تاریخِ به وقوع پیوسته، گذشتۀ پر افتخار مسلمانان در رویایی با رومیان/ اهل کتاب و چیرگی بر آنها، به خوانندگان کتاب یادآوری شده و رسیدن به صلح در پرتو اتحاد (سیاسی/ اعتقادی) به آنان بشارت داده شده ‎‍است.

نتیجه‎‍گیری

حیات علمی اندیشمندان مسلمان با دغدغه‎‍های جاری در زمان و مکان زیست آنها پیوندی نزدیک دارد. کراجکی همانند دیگر متکلمان معاصرش و به مدد تاریخ، از عقیدۀ خود یعنی حقانیت دین اسلام دفاع کرده ‎‍است. برای این ‎‍منظور او کوشیده ‎‍است تا به اثبات حقانیت نبوت پیامبر خدا(ص) و معجزه‌بودن کتاب آسمانی او (حقانیت قرآن) بپردازد. تمرکز کراجکی بر این موضوع را باید در پیوند با بافت زمانۀ او، یعنی انکار نبوت آن حضرت و معجزه‌بودن قرآن، با انگاره‎‍سازی، به‌ویژه انگارۀ فریبکاری (تأکید بر ساختگی‌بودن معجزات پیامبر خدا(ص)) در سنت مکتوب مسیحیان فهمید؛ امری ‎‍که در نظر داشتن ارتباط همیشگی متن و بافت، ما را به‌سوی آن رهنمون می‎‍کند. علاوه بر آن، وجود متونی از مسیحیان شرق مدیترانه- در دورۀ قبل و بعد از حیات کراجکی- که همین شیوۀ انگاره‎‍سازی در آنها دنبال شده ‎‍است، احتمال حضور جریانی حداقلی را دو چندان می‎‍کند که عهده‎‍دار تداوم این امر در زمانۀ کراجکی بوده ‎‍است؛ جریانی که با اوج‎‍گیری توجهات به جایگاه بیت‌المقدس در عقاید مسیحیان، در آن دوره در حاشیه قرار گرفته بود.

روش کراجکی در دفاع از حقانیت اسلام، پیوندزدن وقایع تاریخی با جنبه‎‍های اعجازی کتاب خدا (خبر از آینده) و زندگی پیامبر(ص) بوده ‎‍است (پیوند تاریخ و عقیده). در این راستا او گاه به گزینش و نقل معجزاتِ مشابهِ با مسیح برای پیامبر خدا(ص) و یا خبر ایشان از آینده پرداخته است که با وقایع خاص تاریخی پیوند داشته‎‍اند. همان‌طور که معجزات آمیخته با گزارش‎‍های شفاف از حیات تاریخی حضرت محمد(ص) (دارای عنصر زمان و مکان) را نقل کرده‎‍ است؛ روشی که حاشیه‎‍رانی و نفی انگاره‎‍های مختلف ایجادشده دربارۀ رسول خدا(ص)، به‌ویژه فریبکاری را مدنظر داشته است و بر ایجاد دو انگارۀ «آنها هم مانند ما هستند» (اشتراک معجزات پیامبران) و «ما بهتر از آنها هستیم» (پیوند معجزات و پیشگویی‎‍ها با تاریخِ به وقوع پیوسته)، در ذهن مخاطبان مسلمان توجه داشته‎‍ است. در این روش، پذیرش این معجزات یا انگاره‎‍ها، با پذیرش حقانیت پیامبر خدا(ص) و قرآن همراه بوده و درنهایت تثبیت عقیدۀ حقانیت دین اسلام را در نظر مخاطبان مسلمان به‌دنبال داشته ‎‍است.

[1]. The quest of meaning.

[2]. context

[3]. Schemata

[4]. در قرن پنجم هجری دو مکتب مقتدر کلامی- فقهی در بغداد ایجاد شد. مکتب متکلمان شیعه به پیشوایی سید مرتضی و مکتب شیخ طوسی، که بر محافل اجتهادی امامیه پس از قرن پنجم نیز مسلط بودند (پاکتچی، 1391: 154(.

[5]. فهرست استادان او در مقدمۀ نعمه بر کنزالفوائد آمده ­است (1405ق:1/16-18)

[6]. یک آبادی در شمال شرقی قاهره (مونس، 1390: 382).

[7]. این کتاب را برای ناصرالدوله نگاشته و او در سال 433ق از سوی فاطمیان به حکومت دمشق رسیده ­است (ابن قلانسی، 1403ق:1/159).

[8]. احتمالاً اقامت او در این شهر طولانی بوده است؛ زیرا در فهرست شاگردانش چند نفر با نام طرابلسی نیز هستند (نک.به: کراجکی، 1405ق: 1/ 18؛ مجلسی، 1403ق: 1/ 35؛ آقا بزرگ تهرانی، 1408ق: 23/ 251).

[9] . مشخص نیست که او در زمان حکومت بنی­مرداس (حک.414-473) و یا پیش از آن در حلب بوده ­است.

[10]. رد باور مسیحیان دربارۀ تثلیث (کراجکی، بی­تا: 1/280-281)؛ استدلال عقلانی کراجکی برای شبه برهمنان هندو که تنها عقل را برای سعادتمندی بشر کافی می­دانستند (همان: 1/ 268-269) و پاسخ عقلانی او به یهودیانی که نسخ در شرع را انکار می‌کردند (همان: 1/ 270-271)، از این موارد است.

.[11] کراجکی به زمان نزول این آیه اشاره نکرده است؛ اما واحدی نیشابوری آن را هنگام انذار عمومی مکیان توسط پیامبر می­داند (2/ 557-558).