ساختار معنادار و جهان‌نگری در منظومة مهر و ماه (برمبنای نظریة ساخت‌گرایی تکوینی لوسین گلدمن)

1ـ مقدمه

جامعه‌شناسی ادبیات به‌دنبال شناخت ارتباط میان آفرینش‌های ادبی و پدیده‌های اجتماعی است. پیش از قرن بیستم، آرای جامعه‌شناختی در زمینة ادبیات، تنها اطلاعاتی دربارة عناصر محتوایی اثر ادبی فراهم می‌آورد. بر این اساس، مانند پوزیتیویست‌ها (Positivists) که به مناسبات اجتماعی مانند روابط فیزیولوژیک می‌نگریستند، در حوزة نقد سنتی، منتقدان میان محتوای اثر ادبی با محتوای آگاهی جمعی، ارتباطی یک‌سویه، ایستا و مکانیکی برقرار می‌کردند. سپس در قرن بیستم، لوسین گلدمن (Goldman. L.) نظریة ساخت‌گرایی تکوینی (genesis constructivist) را مطرح کرد. او برخلاف نقد سنتی به‌دنبال شناخت پیوند میان ساختار اثر و ساختارهای اجتماعی بود.

گلدمن برای تبیین اندیشه‌های خود دو مفهوم «ساختار معنادار» و «جهان‌نگری» را مطرح کرد. ساختار معنادار ارتباط متقابل میان اجزای یک اثر ادبی و انسجام فراگیر آنها را نمودار می‌کند. جهان‌نگریْ کلیّت معناداری از ارزش‌ها و هنجارهاست که سبب بازآفرینی هنری احساس، اندیشه و عمل مشترک یک طبقة اجتماعی در اثر ادبی می‌شود. در میان مؤلفه‌های نظریة گلدمن، این دو مفهوم اساسی با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارند؛ زیرا ساختار معنادار «علاوه‌بر اینکه بر وحدت اجزا در یک اثر تأکید می‌کند و میان اجزا و کلیّت یک اثر رابطه‌ای متقابل را نشان می‌دهد، به معنای ساختار درونی اثر در نحوة بازتاباندن جهان‌بینی مستتر در آن نیز هست؛ یعنی اینکه جهان‌نگری فلان طبقه یا گروه اجتماعی چگونه در اثر ادبی به عنصر سازندة جهان تخیلی متن تبدیل شده است» (سلدن و ویدوسون، 1377: 97). بر این اساس از رهگذر ارتباط دیالکتیک اجزای اثر ادبی، جهان‌نگری‌ای خلق می‌شود که با نظام ارزش‌ها، هنجارها و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی روزگار خلق اثر هم‌ارز است و مبیّن ایدئولوژی‌های مسلط بر جامعه‌ای بوده که اثر برآمده از آن است.

این پژوهش درپی پاسخگویی به این سؤال است که «چگونه ساختار معنادار و جهان‌نگری منظومة مهر و ماه هم‌ارز با بسترهای اجتماعی این اثر خلق شده است؟». بر مبنای فرضیة این پژوهش، این منظومه روایتگر عشق میان شاهزادة سرزمین بدخشان و دختر پادشاه مُلک میناست و شاعر در این منظومة داستانی به‌طور مستقیم به بازتاب اوضاع و احوال اجتماعی نپرداخته است؛ اما عرصة خیال شاعر ساختار منسجمی را خلق می‌کند که با بسترهای اجتماعی روزگار خلق اثر هم‌ارز است؛ بنابراین، در زمانة خلق منظومه، گفتمان سیاسی حاکمْ پایگاه معنوی، اجتماعی و اقتصادی مسلمانان را نسبت‌به معتقدان به سایر ادیان رایج در هند، به‌ویژه هندوها، برتر می‌دانسته و این مسئله سبب شکل‌گیری یک نظام دوقطبی ارزش‌ها در جامعة روزگار شاعر شده است؛ به همین صورت، در این منظومه نیز در نظام مفهومی، عناصر مکانی، الگوی روابط شخصیت‌ها و ساحت زیبایی‌شناختیِ اثر، جهانی از تقابل‌ها خلق شده است که به‌صورت ساختارمند، جهان‌نگری حاکم بر اثر را نمایان می‌کند. همچنین گسترش عرفان و ارتباط متقابل نهاد حکومت و عارفان در زمانة سرایش این منظومه، در شکل‌گیری اجزای تشکیل‌دهندة ساختار معنادار و جهان‌نگری اثر نقش بسزایی ایفا کرده و سبب شده است بخش تأمل‌برانگیزی از درونمایه، حوادث داستان و شخصیت‌ها با این بستر اجتماعی در ارتباط دیالکتیک قرار گیرند.

1ـ1 پیشینة پژوهش

در زمینة چگونگی کاربست نظریة ساخت‌گرایی تکوینی تاکنون مقاله‌های متعددی منتشر شده که بیشتر در حوزة ادبیات معاصر بوده است؛ البته در حوزة ادبیات کلاسیک نیز پژوهش‌هایی در این زمینه صورت گرفته است؛ ازجمله مقالة «ساختار معنادار شعر سبک خراسانی» (1387) از رضوانیان که به ارتباط شعر سبک خراسانی با زمینه‌های اجتماعی آن می‌پردازد. همچنین مقالة «طبقه‌بندی و ریشه‌یابی داستان‌های عاشقانة هزار و یک شب با رویکرد نقد ساختارگرایی لوسین گلدمن» (1393) به قلم کامران شاهمرادیان و شایسته ابراهیمی که در آن، ساختار و خاستگاه داستان‌های عاشقانة هزار و یک شب و نقش طبقات اجتماعی در شکل‌گیری آنها بررسی شده است. مقالة «ساخت‌گرایی تکوینی، فرامتن و گزین‌گویه‌های ادبی» (1399) نوشتة مهدی رحیمی و ابوالقاسم رحیمی، پژوهش دیگری در این حوزه است که نویسندگان آن به تبیین ارتباط میان فرامتن با فرم گزین‌گویه‌های ادبی پرداخته‌اند.

تاکنون دربارة منظومة «مهر و ماه» دو مقاله به رشتة تحریر درآمده است؛ مقالة «کاربرد خویش‌کاری‌های مذهبی به‌عنوان نیروی یاریگر در داستان مهر و ماه» (1391) از حسینی و تقی‌زاده که طبقه‌بندی پراپ را در فضای قصّه‌های ایرانی قرار داده و بر این اساس خویشکاری‌های دینی منظومه را بررسی کرده است. این مقاله دربارة روایت دیگری از داستان مهر و ماه ـ غیر از منظومة مدّنظر پژوهش پیش رو ـ است. «تحلیل عملکرد گونة روایت و شتاب منفی داستانی در زبان غنایی، مطالعة موردی منظومة مهر و ماه» (1395) از طلایی و نصر اصفهانی به گونه‌های روایت و کارکرد زبان غنایی در مثنوی مهر و ماه پرداخته است؛ اما تاکنون پژوهشی در زمینة بررسی منظومة مهر و ماه از منظر ساخت‌گرایی تکوینی صورت نگرفته است. این پژوهش الگویی ارائه می‌دهد که به منظومه‌های داستانی دیگر ادب فارسی، برای تحلیل از منظر این حوزه از نقد ادبی، تعمیم‌پذیر است.

1ـ2 روش پژوهش

روش کلی این پژوهش بر مطالعات نظری و کتابخانه‌ای تکیه دارد.

2ـ مبانی نظری

لوسین گلدمن آرای خویش را متأثر از «طرح‌واره‌های ذهنی» در شناخت‌شناسی ژان پیاژه (piaget. J.) و اندیشه‌های جورج لوکاچ (lukacs. G) بنا نهاد. لوکاچ معتقد بود، انطباق آفرینش ادبی و آگاهی اجتماعی به عرصة محتوا محدود نمی‌شود؛ بلکه باید آن را در عرصة مقوله‌هایی جست‌وجو کرد که ساختار هر دو را تشکیل می‌دهند (رک. گلدمن، 1399: 185). بر این اساس گلدمن معتقد بود، انسان‌ها می‌کوشند اندیشه، احساس و رفتارشان را به‌صورت ساختاری معنادار و منسجم درآورند. در این چشم‌انداز در عرصة آفرینش فرهنگی و ادبی، نظام منسجمی متشکل از اجزای به هم مرتبط پدید می‌آید که با گرایش‌های بالقوة آگاهی جمعی رابطة دیالکتیک دارد؛ ازاین‌رو در فرایند درک انسجام درونی یک اثر ادبی، شناخت ساختار معنادار آن، اهمیّت ویژه‌ای دارد. «مفهوم ساختار معنادار که لوسین گلدمن آن را ابداع کرده، مستلزم وحدت اجزا در یک کلیّت و وجود رابطة متقابل میان این اجزا است» (پاسکادی، 1381: 59). نظام منسجمی که از رهگذر ساختار معنادار اثر پدید می‌آید، مبیّن جهان‌نگری حاکم بر اثر است. جهان‌نگری کلیّت معناداری از ارزش‌ها و هنجارهاست؛ به‌ عبارت ‌دیگر، «جهان‌نگری مجموعه‌ای از اندیشه‌هاست که در اوضاعی معیّن بر گروهی، یعنی بر طبقة اجتماعی تحمیل می‌گردد و فقط افرادی می‌توانند به ‌تمامی آن دست یابند؛ اما همگان کمابیش تا حدی به آن می‌رسند» (گلدمن، 1376: 251). جهان‌نگری سبب نوعی اشتراک احساس، اندیشه و عمل میان افراد یک طبقة اجتماعی می‌شود.

براساس این دیدگاه، فرایند شناخت پیوسته میان اجزا و کلیّت یک نظام در نوسان است. برای شناخت کل یک مجموعه باید از تک‌تک اجزای آن آگاهی یافت و برای شناخت اجزا باید به درک روشنی از جایگاه آنها در کل انسجام‌بخش اثر رسید. به این فرایند رابطة دیالکتیک گفته می‌شود. وجه دیگر اصطلاح دیالکتیک به ارتباط عینیت و ذهنیت اشاره دارد و به رابطة متقابل ساختارهای اجتماعی و ساختارهای ذهنی می‌پردازد که آفرینش‌های ادبی برخاسته از آنهاست (رک. همان: 99).

یکی دیگر از مفاهیم کلیدی نظریة گلدمن، مفهوم بیشینة آگاهی جمعی ممکن است. درک مفهوم جهان‌نگری و ساختار معنادار، مستلزم شناخت این مقوله است. ارزش‌ها و هنجارهایی که ازطریق ارتباط منسجم اجزای اثر به پدیدآمدن جهان‌نگری می‌انجامند، نشان‌دهندة آگاهی تجربی و واقعی گروه‌های اجتماعی نیستند؛ بلکه آگاهی آرمانی یا بیشینة آگاهی ممکن آن گروه را پدیدار می‌کنند؛ به‌ بیان ‌دیگر، در یک اثر ادبی گرایش‌های آگاهی فردی نمود نمی‌یابد که شامل آگاهی نامنسجم، تجربی و گاه متناقض از گروه‌های اجتماعی است؛ بلکه گرایش‌های بالقوة آگاهی جمعی به بالاترین درجة انسجام می‌رسد و در قالب جهان تخیّلی بیان می‌شود (رک. گلدمن، 1392: 127). فرایند بررسی جامعه‌شناختی از منظر این دیدگاه در دو سطح صورت می‌گیرد: نخست مرحلة «دریافت»، یعنی درک ساختار درونی اثر و سپس «تشریح» که در این سطح یک ساختار معنادار در ساختار گسترده‌تر قرار می‌گیرد و ارتباط متن با بستر اجتماعی آن بررسی می‌شود.

3ـ مبحث

3ـ1 نگاهی به مثنوی «مهر و ماه»

حامد بن فضل‌الله جمالی دهلوی از شخصیّت‌های برجستة زمان خود بود. او در جوانی در راه کسب علوم ظاهری و دینی قدم گذاشت. این شاعر که به عالم تصوف و عرفان تعلق خاطر فراوان داشت، پیرو طریقة سهروردیه و مرید شیخ سماءالدین بود. جمالی در روزگار سلطان سکندر لودی به شهرت رسید و در طول زندگانی خود به کشورهای اسلامی سفر کرد. علاوه‌بر منظومة مهر و ماه کتاب سیرالعارفین اثر دیگر این شاعر است.

جمالی دهلوی مثنوی مهر و ماه را در سال 905 ق. در 639 بیت به پایان رسانید و آن را به سلطان سکندر لودی اهدا کرد. او این منظومه را به تقلید از نظامی گنجوی و بر همان وزن به نظم درآورد. گزارش مختصر منظومه به این شرح است: شاه بدخشان که فرزندی نداشت به دعای درویشی صاحب فرزندی می‌شود و نام او را ماه می‌گذارد. ماه وقتی به سن بلوغ می‌رسد، در خواب عاشق شاهزاده مهر، دختر پادشاه سرزمین مینا می‌‌شود. ادامة داستان شرح سفر ماه و یارانش به‌سوی دیار محبوب و مصائب راه سفر و به پادشاهی رسیدن ماه و وصال او با مهر است.

3ـ2 بسترهای اجتماعی منظومة مهر و ماه

3ـ2ـ1 تعارض و تقابل‌های دینی در جامعه

سرزمین شبه‌قارة هند از دیرباز محل تلاقی ادیان و فرهنگ‌های گوناگون بوده است. هندوئیسم، بودائیسم، فرقه‌های سیک و جین تنها بخشی از ده‌ها ادیان بومی این سرزمین هستند که از قدمت دیرینه‌ای در تاریخ شبه‌قاره برخوردارند. «کلیة مراتب و سطوح فرهنگ بشری و اعتقادات ابتدایی پرستش درخت و آب تا غور و بررسی کیفیّت یگانگی وجود در هند به موازات یکدیگر وجود دارد» (شایگان، 1362: 70)؛ ازاین‌رو نگرش مسالمت‌آمیز در برخورد با سایر فرهنگ‌ها ـ که وجه مشترک مکاتب فکری و دینی عمدة هند است ـ سبب شده است تا در طول تاریخ، این خطة جغرافیایی پذیرای سایر مذاهب مانند زردشت، یهودیت، مسیحیت و به‌ویژه دین اسلام باشد. وجود چنین پیشینة فکری دربارة نگرش دور از تعصب نسبت‌به مقولة مذهب در بافت اجتماعی شبه‌قارة هند نباید موجب این تصور شود که تاریخ هند به‌تمامی شامل صلح با سایر مذاهب است؛ برای مثال دربارة حضور دین اسلام در ساختار اجتماعی شبه‌قاره، تاریخ اجتماعی هند ازسویی شاهد روابط صلح‌آمیز و تعاملات مثبت میان مسلمانان و هندوها بوده و ازسوی دیگر دربردارندة نزاع‌ها و کشمکش‌های بزرگ و کوچک میان پیروان دین اسلام و هندوان بوده است. دولت‌ها آتش تعارض‌های دینی را پس از ورود نظامی حکام مسلمان برافروخته‌تر کردند که به پافشاری پیروان هریک از دو فرهنگ دینی بر عقاید خود و مخالفت با مذهب مقابل انجامید.

در دورانی که مثنوی مهر و ماه برخاسته از آن است نیز حکومت سیاستِ مُدارا را به‌کلی رها کرده بود و پیروان ادیان رایج در هند مغضوب پادشاه بودند. توصیف صاحب تاریخ فرشته از اوضاع ‌و احوال اجتماعی پس از استیلای سلطان سکندر، آیینة فضای پرتقابل جامعة عصر شاعر است: «تعصّب اسلام به‌ مرتبه‌ای داشت که در این باب به سر حدّ افراط رسانیده بود. جمیع معابد کفّار منهدم ساخته و بی ‌نام‌ونشان ساخت. در متهوره، آنجاها که محل غسل هندوان است، سرا و بازار و مسجد و مدرسه ساخته، متوکلان گماشته بود که کسی را مجال غسل نمی‌دادند و اگر هندویی در شهر متهوره ارادة ریش یا سر تراشیدن نمودی، حجّام دست به ریش و سر او نکردی و اعلام رسوم کفّار را مطلق برانداخت» (استرآبادی، 1387: 612)؛ بنابراین بر مبنای گفتمان قدرت حاکم، ساختار اجتماعی بر محور دو قطب کفر و دین قرار گرفته بود؛ دین در این گفتمان منحصراً به معنای اسلام و کفر به معنای سایر ادیان و به‌ویژه هندوئیسم بود. در این جامعه، مسلمانان ازنظر جایگاه معنوی برتر دانسته می‌شدند و حتی نسبت‌به هندوها در پایگاه اجتماعی ـ سیاسی و اقتصادیِ برتری قرار داشتند؛ یکی از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی اجتماعی، تعارض‌های مذهبی و تفکیک قاطعانة عناصر فرهنگی مانند آیین‌ها، اماکن و باورها بر مدار این دو قطب مخالف یکدیگر بود.

3ـ2ـ2 گسترش عرفان و رابطة متقابل نهاد قدرت ‌و نهاد تصوف در جامعه

سیمای مسالمت‌آمیز حضور اسلام در هند مرهون فعالیت عارفان و مبلغان صوفی در این سرزمین است. برخلاف حکومت‌ها که با توسل به قوة قهر و به بهانة دین به کشورگشایی می‌پرداختند، عارفانی مانند شیخ بهاءالدین زکریای مولتانی (مروج طریقة سهروردیه) و شیخ اشرف‌الدین جهانگیر سمنانی (از بزرگان سلسلة کبرویه) مشفقانه در تألیف قلوب و بهبود حیات اجتماعی مردم می‌کوشیدند؛ بنابراین مشاهدة کرامات صوفیه، روش صلح‌آمیز آنها در تبلیغ اسلام و شباهت عرفان اسلامی با برخی اندیشه‌های عرفانی هندویی سبب شد عرفان میان طبقات مختلف مردم راه یابد و از پادشاهان تا عموم مردم را ارادتمند و محب خویش کند. در عصر جمالی دهلوی، همگام با رشد فقه اسلامی، عرفان و تصوف که پیش ‌از این نیز حضوری دیرپا در فرهنگ هند داشت، همچنان رو به شکوفایی بوده است؛ به‌ویژه در فرقة سهروردیه ـ یعنی فرقه‌ای که شاعر و سلطان سکندر لودی پیرو آن بودند ـ عارفان برخلاف فرقه‌های نقشبندیه، قادریه و چشتیه به دربار نزدیک بودند و میان نهاد قدرت و نهاد تصوف رابطة متقابل استواری برقرار بود (رک. چوهدری، 1384: 25).

3ـ3 تقابل‌های مفهومی منظومة مهر و ماه

یکی از دلایل اساسی خلق تقابل‌ها در این اثر، هم‌دوشی ساختارمند متن با مناسبات اجتماعی است؛ بنابراین از رهگذر نگرش ساختارگرایانه است که می‌توان به ‌دلیل انسجام فراگیر میان اجزای متن و معنای ویژه و درونی تقابل‌های مفهومی این منظومه پی برد. به نظر گلدمن، نظام مفهومی نهفته در اثر ادبی دو کارکرد دارد؛ «ازسویی وحدت اثر را می‌سازد و ازسویی جهان‌نگری آگاهی جمعی یک گروه اجتماعی را بیان می‌کند» (گلدمن، 1392: 126). تقابل مفاهیم «کفر و دین»، «نور و ظلمت»، «شادی و غم» و «عشق حقیقی و عشق مجازی»، ساختار نظام مفهومی منظومة مهر و ماه را تشکیل داده‌اند. اغلب در نظرگاه عارفان بزرگ، وجوه مجازی جهان با حقیقت آن ‌یکی است و رنگ دوگانگی از آن زدوده می‌شود. «در راه عشق، راه حقیقت یا راه قلندر، قطب‌های دوگانی مقولات در هم می‌آمیزد. امتزاج قطب‌ها در یکدیگر و رفع تمایزها ویژگی برجستة این طریقت است. طریقتی که در آن، رندی و زهد، کفر و دین، ظلمت و نور و خیر و شر آمیخته است» (آلگونه، 1393: 49)؛ اما در منظومة مهر و ماه با وجود آنکه مضمون عاشقانه و اشارات عرفانی اثر زمینه‌ساز امتزاج مقوله‌های متضاد هستند، به‌دلیل انطباق نظام مفهومی اثر با ساختار ایدئولوژیک اجتماعی، امتزاج و درهم‌آمیزی مقوله‌ها مجال ظهور نمی‌یابد؛ مرزهای شادی و غم و عشق مجازی و حقیقی در هم نمی‌آمیزد و این مفاهیم بر مبنای ضدیّت‌های قاطعانة بستر فراگیر اجتماعی با بسط تقابل‌های موجود در اثر بر وحدت و غنای کلیّت آن می‌افزاید. برای پرهیز از طولانی‌شدن کلام از میان عناصر مفهومی منظومه دو ساختار کلیدی «دین و کفر» و «نور و ظلمت» بررسی می‌شود.

3ـ3ـ1 نظام مفهومی «دین و کفر»

مقولة «کفر و دین» دو مفهوم متضاد و بخشی از نظام معنایی است که سبب انسجام ساختار معنادار منظومة مهر و ماه شده است. برپایة ضدیت قاطعانة این دو مقوله در جهان‌نگری اثر است که علاوه‌بر بُعد مفهومی در ساحت‌های دیگر کلام نیز یک ساختار تقابلی رقم خورده است. همانگونه که در زمانة خلق اثر، مسلمانان نسبت‌به هندوها در پایگاه اجتماعی ـ سیاسی و اقتصادی برتری قرار داشتند، در منظومه نیز بر مسلمان‌بودن قهرمان داستان، ماه و شاه بهرام تأکید شده است که هر دو پادشاهانی نیک‌رفتار، قدرتمند و فاتح هستند؛ اما شخصیت‌های خبیث و موقعیت‌های ناخوشایندی که این دو پادشاه به مقابله با آنها می‌پردازند، به هندوها تشبیه شده‌اند؛ این نکته نمایانگر دلالت‌های آشکار و ضمنی متن به زمینه‌های اجتماعی اثر است.

نکتة مهم دیگر این است که «اگرچه منظومه در یک بازة زمانی فرضی شکل می‌گیرد؛ آغاز و پایان زمان تقویمی آن مشخص نیست» (طلایی و نصر، 1395: 130)؛ اما شاعر هنگام ذکر ویژگی‌های شخصیت‌های مثبت، آنها را به ایدئولوژی دینی مسلط در زمان خود یعنی اسلام ـ و نه سایر ادیان بومی رایج در جامعه ـ نسبت داده است. همسو با جهان‌نگری حاکم بر عصر شاعر، در جهان‌نگری منظومه نیز مفهوم دین تنها مساوی با دین اسلام است. شخصیت اصلی داستان در خلال وصف عشق خود به محبوبش بر این مسئله تأکید می‌کند که یک مسلمان است و این واژه را در برابر واژة «کفر» قرار می‌دهد و از پروردگار تقاضا می‌کند به‌دلیل مسلمان‌بودنش در نبرد با دشمن پیروز شود:

نکتة مهم این است که در مثنوی مهر و ماه به‌جز بیان مسلمان‌بودن دو پادشاه، به‌صورت مستقیم و آشکار دربارة جدال اسلام و کفر سخنی به میان نیامده است؛ بنابراین در وهلة نخست ارتباط گستردة میان تقابل کفر و دین با درونمایة داستان مشهود نیست؛ اما درواقع گفتمان غالب در آگاهی جمعی قدرت حاکم که سایر مذاهب و گرایش‌های دینی رایج در هند را از مصدایق کفر می‌دانست، بر درونمایة داستان احاطه دارد؛ به‌گونه‌ای ‌که اتفاقات و حوادث ویژه، یعنی همة مواجهه‌های تلخ قهرمان با هستی در قطب کفر، و گشایش‌ها و نیک‌فرجامی‌ها در قطب اسلام قرار می‌گیرد.

شاخصة اصلی حکومت بهرام شاه، پادشاه سرزمین مینا نیز اسلامی‌بودن آن است و شخصیت‌های داستان هنگام وصف ویژگی‌های او پیش از هرچیز بر این نکته اشاره می‌کند:

بنابراین گویی در جهان داستان، جغرافیایی خلق ‌شده است که در آن در شرق عالم، ماه و در غرب، شاه بهرام لوای اسلام را برافراشته‌اند و با کفر در ستیز هستند؛ همانگونه که ‌ایدئولوژی‌های سیاسی ـ عقیدتی عصر شاعر بر لزوم سیطرة حکومت اسلامی بر سرزمین‌ها و غلبه بر هندوها تأکید می‌کرد.

3ـ3ـ2 نظام مفهومی «نور و ظلمت»

مفهوم نور و تقابل آن با ظلمت، گستره‌ای وسیع در فلسفه و عرفان و ادبیات بسیاری از فرهنگ‌ها دارد. در مثنوی مهر و ماه نیز تقابل نور و ظلمت در شکل‌گیری ساختار معنادار اثر و خلق جهان‌نگری حاکم بر روایت نمودی چشمگیر دارد؛ به‌گونه‌ای ‌که می‌توان این منظومه را روایت سریان نور در هستی و تقابل آن با ظلمت ـ چه در معنای حسی و چه از منظر مفهومی آن ـ دانست. تقابل نور و ظلمت در این منظومه، مجزا از ساختار معنادار و زمینه‌های اجتماعی اثر نیست و حتی یکی از برجسته‌ترین مقوله‌هایی است که شاعر از رهگذر آن، جهان‌بینی طبقة اجتماعی ـ سیاسی حاکم، تعارض‌های دینی و نفوذ گستردة مفاهیم عرفان اسلامی در شبه‌قارة هند را مطرح کرده است؛ زیرا مصداق‌های نور در این داستان، پادشاه مسلمان، و ماه، چهره‌های برجستة فرهنگ اسلامی و موقعیّت‌های مربوط به آنها هستند؛ به عبارت دیگر از منظر جهان‌نگری مستتر در داستان، چهره‌های فرهنگ اسلامی مانند حضرت محمد ^(ص) و جایگاه معنوی مسلمانان از جنس نور هستند و افزون‌بر آن، موقعیت سیاسی، نظامی و اقتصادی مسلمانان نیز به عالم نور تعلق دارد؛ همانطور که شخصیّت ماه نماد پادشاهی با ملک وسیع و فاتح است. در مقابل، تاریکی و سیاهی به آیین کفران، یعنی طبقه‌ای از جامعه شباهت دارد که در عصر جمالی دهلوی از منظر قدرت حاکم و بسیاری از مسلمانان برابر با هندوها بوده است. در این مثنوی از رهگذر سه عامل، نظام مبتنی بر محور نور و ظلمت با بسترهای اجتماعی منظومه پیوند خورده است:

الف) ایجاد انسجام در ساختار متن و بازنمود نظام دوقطبی ارزش‌ها در جامعه ازطریق این انسجام

در این مثنوی، نور و ظلمت در همة فضاها و تصاویر، نقش کلیدی در شکل‌گیری ضدیّت و تقابل دارد. گویی همة مفاهیم، موقعیت‌ها و انسان‌ها اجزای نور و ظلمت هستند که یک کلّ منسجم را در نظام به‌هم‌پیوستة ساختار متن پدید آورده‌اند. کلیدی‌ترین رویداد داستان، حرکت قهرمان داستان (ماه) از سرزمین بدخشان، در مشرق به‌سمت مُلک مینا، در مغرب عالم و بازگشت به بدخشان ـ به‌ویژه با توجه به کاربرد مکرر اصطلاحات نجومی ازسوی شاعر ـ تداعی‌گر حرکت ماه در منطقه‌البروج است. علاوه‌بر این، به‌ موازات این دو حرکت، در وجود قهرمان داستان به‌تدریج بهره‌مندی از اولیای الهی، آگاهی، پختگی و کمال در عشق ـ که در داستان همه مراتب نور هستند ـ بر ظلمت ناآگاهی، آشفتگی، بلا و فقدان پیر راهنما فائق می‌‌شود. ابیات زیر نمونه‌ای از تقابل نور و تاریکی در منظومة مهر و ماه است.

ـ عدل/ بی‌عدالتی

ـ موقعیت‌های نورانی/ موقعیت‌های ظلمانی

ـ چهرة نورانی شخصّیت مثبت داستان/ چهرة سیاه شخصّیت منفی

حضور برجستة این دو عنصر متضاد در داستان با نظام دوقطبی ارزش‌ها در جامعة روزگار شاعر، ارتباط دیالکتیک دارد و سبب القای بهتر قطعیّت بی‌قیدوشرط موجود در ساختار ایدئولوژیک جامعه‌ای شده است که در آن ‌همه‌چیز بر محور دو قطب مثبت و منفی در قالب دین و کفر و به‌تبع آن نور و ظلمت تفکیک‌پذیر و درخور ارزش‌گذاری است؛ بنابراین برجسته‌ترین ویژگی‌های آگاهی جمعی عصر شاعر نه در بیان مستقیم اوضاع و احوال اجتماعی و ایدئولوژی‌های زمانه، بلکه همسو با مؤلفة اساسی نظریة گلدمن در ساختار اثر تجلی ‌یافته است.

ب) قرابت مفهوم نور و ظلمت با معانی قرآنی این دو مفهوم به‌عنوان بیشینة آگاهی جمعی ممکن

با وجود حضور نظام‌های فکری هندی و ایرانی در جامعة عصر جمالی دهلوی، تلقی شاعر از نور و ظلمت بر مبنای آگاهی جمعی طبقة اجتماعی مسلمانان هند است و با دستگاه فکری اسلامی و تعابیر قرآنی هم‌خوانی دارد. «در قرآن کریم واژة نور چهل ‌و سه بار بیان ‌شده است و معانی آن در موارد مختلف متفاوت است. این واژه گاه در مفهوم هدایت است (مائده/ 44، 46، انعام/ 9) و گاه مساوی با پیامبر، دین حق، راه راست و کتاب آسمانی آمده است (شوری/ 52، توبه/ 32، صف/ 8، تغابن/ 8، اعراف/ 157، زمر/ 69، مائده/ 15 و نسا/ 174)» (نزهت، 1388: 158). در منظومة مهر و ماه نیز همسو با تعابیر قرآن، دین، هدایتگری و اولیای الهی از بالاترین مراتب نور هستند و با حضورشان ظلمت از میان می‌رود.

ـ مسلمانان/ کافران

یکی از اجزای نظام یکپارچة تقابل نور و ظلمت که از رهگذر آن می‌توان به ارتباط دیالکتیک میان احساس، اندیشه و ارزش‌های طبقة حاکم با متن پی برد، بخشی از داستان است که در آن شاعر به وصف الماس درخشانی می‌پردازد که ماه به بهرام شاه هدیه می‌دهد. از ابیات مربوط به این بخش از روایت می‌توان دریافت از منظر جهان‌نگری اثر، برجسته‌ترین مراتب نور و ظلمت، تقابل دین اسلام و کفر است و برخلاف نور الماس که به نور دین نسبت داده‌شده، غار تاریک مانند گور گناهکاران خالی از نور است:

ـ نور هدایتگری اولیای الهی و عرفا/ ظلمت پریشانی و فقدان وجود هدایتگر عارفان و اولیا

بارزترین نمود نور در مثنوی، وجود عارفان و اولیای الهی است. عارف روشن‌ضمیری که در دل غار تاریکی مانند نور جای گرفته است، دو بار گره از مشکل پادشاه می‌گشاید؛ با نفس حق او، پادشاه صاحب فرزند می‌شود و سال‌ها بعد، زمانی که این فرزند در فراق محبوبْ پریشان و سرگشته است، بار دیگر پادشاه را از غم می‌رهاند و راه وصال محبوب و دیار او را به فرزندش می‌نمایاند. در هر دو بار، نور وجود پیر مرشد بر تاریکی غار و ظلمت فراق و پریشانی شاهزاده غلبه دارد.

خضر یکی از چهره‌هایی است که در باور اهل تصوف، راهنمای سالکان است و به‌دلیل آنکه در میان تاریکی، چشمة نورانی آب حیات را یافته، شخصیت او با تقابل نور و ظلمت در ارتباط است. «در ایران، افسانة آب حیات در تقدس آب پس از اسلام به‌تدریج با افسانة اسکندر و خضر در بسیاری از باورها جانشین اپم نپات، تشتر، آناهیتا و حتی سیاوش شده است» (بهار، 1352: 43). در این داستان نیز ویژگی اصلی حضرت خضر نورانیّت اوست. خضر که نماد آگاهی و رازدانی است، هنگامی‌که ماه در مسیر سفر خود دچار امواج متلاطم دریای تاریک می‌شود و پریشان‌حال در دل شب به کوه پناه می‌برد، بر او متجلّی می‌شود و به او مژدة رهایی از غم و نجات از گم‌گشتگی می‌دهد؛ بنابراین بار دیگر در نظام تقابل دوگانة نور و ظلمت، در داستان نور هدایتگری و وجود پاک اولیای الهی ظلمت ناآگاهی، اندوه و فراق را از بین می‌برد.

حضور نور در رؤیایی که عطارد، وزیر ماه می‌بیند نیز نجات‌بخش و گره‌گشاست. این بار شاعر به مفهوم دیگری از نور در دستگاه فکری اسلامی اشاره می‌کند. حضرت محمّد ^(ص) در رؤیا به او مژدة رهایی از مصائب راه و یافتن پادشاه را می‌دهد. شاعر حضرت محمّد ^(ص) را نور مطلق می‌نامد که اشاره به مفهوم «نور محمّدی» در منظومة اندیشة اسلامی دارد. وجه ملکوتی و معنایی وجود حضرت محمّد ^(ص) در میان عرفای اسلامی با بهره‌گیری از آیات و احادیث، به نور محمّدیه موسوم است؛ برای مثال سهل تستری نور ایشان را اوّلین ذریه نامیده است که از نور او تمام انبیا، ملکوت، دنیا و آخرت ایجاد شده است و حلاج با بهره‌گیری از آیة «و داعیا الی الله سراجا منیرا» (احزاب: 46) پیامبر اکرم ^(ص) را «سراج منیر» می‌نامد (رک. دادخواه، 1386: 10).

در بخشی از داستان، صوفی سبزپوش در کنار چشمه‌ای که قهرمان داستان درحال شنا در آن است، نزد او می‌آید و او از حضور صوفی بهره‌مند می‌‌شود. توصیف مرکزی این بخش از روایت نیز بر مدار نور و تاریکی می‌چرخد و وجود عاری از کدورت عارف، رازهای هستی را از پردة تاریکی بیرون می‌آورد.

ج) شکل‌گیری نظام مبتنی بر نور و ظلمت در منظومه بر مبنای عرفان اسلامی

از دیدگاه برخی صاحب‌نظران، جدال خیر و شر در قالب تقابل دو عنصر نور و ظلمت «به‌خوبی گویای ثنویّت است که زیربنای اندیشة ایرانی است» (گذشتی، 1392: 93)؛ اما برخلاف این دیدگاه، در عرفان اسلامی براساس نگرش عارفان بزرگ، حضرت باری‌تعالی نور مطلق است و به‌تبع نتابیدن نور حق بر موجودات، تاریکی حاصل می‌‌شود. حتی سهروردی با وجود بهره‌گیری از اندیشة ایران باستان در فلسفة خود، برای ظلمت، مبدأ جداگانه‌ای قائل نیست؛ «چه به باور شیخ دیدگاه ثنویت مربوط به منحرفان از دین زرتشت است» (هدایت‌افزا و شعاعی، 1392: 151).

سهروردی نور را فرّه کیانی، حقیقت محمّدی و عقل فعال می‌داند. در اندیشة او ظلمتْ عدم است و نور و ظلمت پوسته در یک ناهم‌جواری و ناهم‌زمانی به سر می‌برند. همسو با نگرش عرفان اسلامی و با توجه به تأثیرپذیری شاعر از اندیشه‌های سهروردی، در نظام معنایی این منظومه، نور هم‌تراز ظلمت نیست و این دو مفهوم اگرچه کمیّت حضور مشابهی دارند، ظلمت نسبت‌به نور در مرحله‌ای بسیار نازل قرار دارد؛ برای مثال اژدهای سیاه و مخوف درون قلعه که به جهان تاریک داستان تعلق دارد، اگرچه قدرتمند است، موجودی دربند و اسیر است. بیت زیر که دربارة وصف شب ظلمانی است، گواه صدق این نکته است که از منظر جهان‌نگری منظومه، تاریکی از جنس عدم است:

3ـ4 ساختار معنادار مناسبات مکانی و ارتباط آن با جهان‌نگری اثر (تقابل‌های مکانی)

عنصر مکان در منظومة مهر و ماه حضوری چشمگیر دارد و سبب حرکت و پویایی روایت می‌شود؛ اما آنچه سبب می‌شود این عنصر از منظر ساخت‌گرایی تکوینی در جایگاه بخشی از ساختار معنادار اثر تحلیل‌پذیر شود، قرارگرفتن آن در یک نظام تقابلی است. عناصر مکانی می‌توانند سبب انسجام‌بخشی و یکپارچگی ساختار یک آفرینش ادبی شوند؛ زیرا «مکان محصول فعالیّت فرهنگی در فضاست. فعالیّتی که طبیعت خام را به فرهنگ تبدیل می‌کند. فضای تهی را به فضای اشغال‌شده، طبقه‌بندی‌شده و معنادار تبدیل می‌کند» (سجودی، 1391: 87). در منظومة مهر و ماه، این نظام در ارتباط متقابل با ساختارهای دیگر اثر ـ که پیش‌از این از آنها یاد شد ـ در خلق جهان‌نگری منظومه و پیوند آن با نظام ارزش‌ها و ایدئولوژی‌های عصر شاعر نقش بسزایی ایفا می‌کند.

قرارگرفتن عناصر عمدة فرهنگی و مذهبی در دو کفة مثبت و منفی، سنجش‌های ایدئولوژیک نظام سیاسی حاکم از مؤلفه‌های اساسی جامعة عصر جمالی دهلوی است. این تفکیک قاطعانة میان ارزش و ضدارزش سبب شکل‌گیری یک ساختار ذهنی دوقطبی شده که در ساختار مناسبات مکانی داستان در قالب مکان‌های بهشت‌گونه و دوزخ‌مانند جلوه‌گر شده است؛ به ‌عبارت‌ دیگر، همة مکان‌ها در این منظومه با جایگاه نهایی شریعت‌مداران یا کافران در ایدئولوژی اسلامی قیاس شده‌اند. در منظومة مهر و ماه، از دو طریق نظام دوگانة عناصر مکانی بر مبنای ایدئولوژی اسلامی و هم‌ارز با آگاهی جمعی طبقة حاکم و مسلمانان سرزمین هند پدیدار آمده است:

الف) قرابت عناصر مکانی داستان با تصاویر مربوط به بهشت و دوزخ در آیات و روایات قرآنی

سخن امام محمد غزالی دربارة تمایز پدیده‌ها و عناصر بهشت و جهنم را می‌توان خلاصة عمده‌ترین تصاویر قرآنی دربارة این دو اقلیم دانست: «حاصل بهشت، اشجار و انهار و حور و قصور و مطعوم و مشروب و غیر آن است و حاصل دوزخ، آتش، مار و کژدم و زقوم و غیر آن و صفت هر دو در قرآن و اخبار مشهور است» (غزالی، 1387: 83). همة عناصری که غزالی بیان کرده است، در این روایت داستانی حضور دارند و سبب خلق ساختار مکانی داستان بر مبنای تفکیک مکان‌ها در دستگاه فکری اسلامی شده‌اند. نخستین قیاس عناصر مکانی با بهشت، عمارت چشم‌نواز و باشکوهی است که شاهزاده ماه در عالم رؤیا برای نخستین‌بار در آن، چهرة معشوق خود (مهر) را می‌بیند و دلباختة او می‌شود. این مکان چون باغ‌های بهشت زیبا و پرنور است:

تصویر افرادی که خرسند و شادمان بر تخت‌هایی از طلا تکیه زده‌اند، به توصیف آیات قرآنی دربارة بهشت نزدیک است (طور: 20؛ دخان: 53؛ حج: 23).

سپس یک تقابل دوگانه در قلمرو مکانی داستان پدید می‌آید و پدیده‌های تداعی‌گر دوزخ چون زقوم، سموم، اژدها، مار، آتش، ظلمات و سرگشتگی در داستان رخ می‌نمایند. ماه و وزیرش، عطارد و لشکریانشان به طلب مهر از بدخشان بیرون می‌آیند و سوار بر کشتی، سفر خود را آغاز می‌کنند. دیری نمی‌گذرد که شخصیت اصلی داستان و یارانش در میان امواج متلاطم دریا گرفتار می‌شوند و یکدیگر را گم می‌کنند. ماه در مکانی گرفتار می‌شود که سراسر تاریکی، گم‌گشتگی و فراق از یاران است. در خلال ابیاتِ این بخش از روایت، شاعر برای وصف بارش سهمگین باران از دل دریای سیاه به کوهی که ماه در آن گرفتار شده، از تلمیح روایت قرآنی عذاب قوم ابرهه بهره برده است:

برخلاف مکان‌های بهشت‌گونة داستان که در آنها نوع تعامل انسان با مکان با آیات قرآنی دربارة مؤمنان و بهشتیان قرابت دارد:

در موقعیت‌های مکانی عذاب‌آور، نوع تعامل قهرمان داستان با پدیده‌ها و عناصر طبیعت به آیین هندوان مانند شده است. در روزگار خلق این منظومه سلطان سکندر لودی به تخریب معابد و ممنوعیّت برگزاری آیین‌های مقدس هندوان دستور داده بود و طبقة مسلمانان و هندوها، هر دو به میل یا اکراه، موظف به اطلاعت از گفتمان حاکم بودند (رک. استرآبادی، 1387: 600‑611). گویا جمالی هم‌ارز با این اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی، در داستان، مکان‌های تداعی‌گر رحمت الهی را جایگاه مؤمنان، و مکان‌های مملو از مصیبت، تاریکی، موجودات آزاردهنده و مصداق خشم الهی را جایگاه هندوها قرار داده است:

علاوه‌بر اینکه ماه در شب تار و باد و باران گرفتار شده است، عطارد و لشکریان نیز در دشتی مخوف از شاهزادة خود جدا مانده‌اند. این ورطة خوفناک نیز با تعبیرهای مربوط به جهنم در قرآن شباهت دارد:

پس ‌از این وادی‌های هولناک، روایت بار دیگر در مکان‌هایی پیش می‌رود که با واژگان متداول در فرهنگ اسلامی دربارة بهشت مانند فردوس، خلد، جنّت، روضه، طوبی و کوثر از آنها یاد می‌شود (رک. جمالی دهلوی، 1353: 80، 81، 82). در مثنوی، حضور سرسبزی و رنگ سبز (نماد مذهب، ایمان و بهشت) (رک. اکبرزاده، 1375: 76)، در مکان‌های نیک، و نبودن آن در مکان‌هایی که بستر شرّ هستند نیز در تفکیک ساختارمند مکان‌ها بر مبنای بیشینة آگاهی جمعی دینی مؤثر است.

ب) تناظر سرنوشت قهرمان داستان با سرنوشت انسان در جهان‌بینی اسلامی و ارتباط آن با عنصر مکان

در جهان‌بینی اسلامی، انسان سیر تکاملی خود را از بهشت آغاز می‌کند و سپس دچار ابتلای جهان مادی می‌شود. در آیات و روایات قرآنی نیز سرگذشت پیامبرانی بیان شده است که پس از ابتلا به گشایش و نیک‌فرجامی رسیده‌اند؛ همچون حضرت ایوب (انبیاء: 84 ؛ ص: 43) که پس از آنکه اموال، فرزندان و سلامتی خود را دراثر حسادت شیطان از دست داد، بار دیگر از مواهب الهی بهره‌مند شد؛ پای برزمین کوبید و چشمه‌ای روشن از آب گوارا بر او جاری شد. در این منظومه نیز برای قهرمان داستان سرآغاز راه شهود، آگاهی و پای‌گذاشتن به وادی عشق از مکان بهشت‌گونه‌ای شروع می‌شود که در عالم رؤیا می‌بیند؛ سپس در میانة راه به مکان‌های هولناک و عذاب‌آور می‌رسد و پس از پشت سر گذاشتن بلا و فائق‌آمدن بر تندباد و دریای متلاطم و نبرد با اژدها و مار، بار دیگر به مأمن بهشت‌سان سرزمین مینا قدم می‌گذارد؛ بنابراین میان موقعیت انسان در جهان‌بینی اسلامی و موقعیت قهرمان داستان تناظری تلویحی به وجود می‌آید؛ تناظری که آن را نه در محتوای اثر که در ساختار مناسبات مکانی آن می‌توان دریافت.

3ـ5 ساختار نظام‌مند روابط شخصیت‌ها

شخصیت‌پردازی یکی از عناصری است که جمالی دهلوی با ظرافت خاصی آن را در خدمت بیان یکی از برجسته‌ترین بسترهای اجتماعی روزگار خود، یعنی رابطة متقابل نهاد حکومت و نهاد تصوف و عرفان قرار داده است. با تأمل در گفت‌وگو و عمل شخصیت‌ها می‌توان پی برد پرداخت شخصیت‌ها در وحدت ارگانیک با یکدیگر، نمایانگر دو ویژگی عصر شاعر، یعنی ارتباط مسالمت‌آمیز دربار و عرفا و نفوذ جایگاه معنوی و اجتماعی عارفان میان مردم و گسترش فرهنگ مراد و مرید است.

از منظر ساخت‌گرایی تکوینی، یکی از عوامل مؤثر در دریافت معنای درونی اثر و انسجام‌بخشی به ‌کلیت آن ساختار حضور شخصیت‌ها در اثر ادبی است. بر این اساس، مرکز توجه روابط بین شخصیت‌ها با هم، بر ابژه‌هایی است که دور آنها هستند (رک. گلدمن، 1382: 52). همانگونه که هنگام شرح بسترهای اجتماعی منظومه ذکر شد، گسترش نفوذ مشایخ و سلسله‌های عرفانی در میان عموم مردم و طبقة حاکم، یکی از ویژگی‌های جامعه در بازة زمانی مدّنظر بوده است. این شاخصه به‌ویژه در میان طریقه‌ای که شاعر پیرو آن بود، یعنی سلسلة سهروردیه، نمود بارز داشت. ساختار مناسبات انسانی که درپی این روابط به وجود آمده بود، سبب شکل‌گیری شبکة نظام‌مند روابط میان شخصیت‌ها در این مثنوی شده است؛ بنابراین آگاهی جمعی طبقة حاکم و جهان‌نگری آن دربارة رابطة متقابل پادشاهان و عارفان و گسترش روابط مراد و مرید در جامعه، در الگوی روابط شخصیت‌های داستان مشهود است.

ـ شاه/ پیر مستجاب‌الدعوه

در منظومة مهر و ماه شخصیت‌های داستان پیوسته به مراحلی پای می‌گذارند که در آستانة ورود به آنها، بزرگی از شریعت یا طریقت ایستاده است و آنها را از هدایت و آگاهی خود بهره‌مند می‌کند. ابیات زیر یادآور ارادت فراوان بسیاری از شاهان شبه‌قاره ازجمله پادشاه وقت، سلطان سکندر لودی به عارفان و بهره‌مندی از نصایح آنهاست (رک. دهلوی، 1353: 12). با تعمق در رفتار و لحن شخصیت‌ها می‌توان دریافت رابطة شاه و درویش در این مثنوی تا چه حد بر مبنای ارزش‌های اجتماعی حاکم بر روابط نهاد قدرت و نهاد تصوف در آن زمان، شکل‌ گرفته است. هنگامی‌که پادشاه و فرزندش برای بهره‌مندی از هدایت و راهنمایی و طلب همّت به درگاه پیر عارف می‌روند، ازسویی شاه مریدوار و فروتنانه با عارف برخورد می‌کند.

ازسوی دیگر، پیر عارف نیز به‌جای برخورد اکراه‌آمیز بسیاری از عارفان با شاهان و قدرتمندان، آغوش مهر خود را برای شاه و فرزندش می‌گشاید؛ بنابراین کنش و واکنش شخصیت‌های داستان براساس نظام ارزش‌های سلسلة سهروردیه و هنجارهای تأییدشدة نهاد قدرت دربارة تصوف شکل ‌گرفته است:

در این بخش از روایت، الگوی روابطی شکل‌ گرفته است که یک‌سوی آن شاه با سلطنت مادی، و سوی دیگر پیر عارف با سلطنت معنوی قرار دارد. این شبکة ارتباطی هم میان شاه و عارف در مرتبة مراد و مرید برقرار شده و هم در سایر مناسبات انسانی داستان نیز یک الگوی ساختاری منسجم را پدید آورده است که در قالب رابطة عطارد/ پیامبر، ماه/ خضر، ماه/ عارف سبزپوش تداوم ‌می‌یابد؛ همچنین رابطة مرید و مراد به‌صورت رابطة وزیر/ شاه، لشکریان/ شاه و عاشق/ معشوق بازتولید شده است. در این محور روابط، شاعر همواره از زبان شخصیت‌ها به برتری قطب عرفان نسبت‌به قدرت شاه تأکید می‌کند.

ـ شاه/ خضر

ـ شاه/ صوفی

ـ وزیر/ پیامبر ^(ص)

ـ وزیر/ شاه

عطارد که وزیر ماه است، ماه را محبوب و پیشوای معنوی خویش می‌داند. شاعر ابیات متعددی را به وصف رابطة قلبی شاه و وزیر اختصاص داده است (رک. جمالی دهلوی، 1353: 32‑33). رابطة ماه و عطارد بخشی از کلیّت روابط شخصیت‌ها در داستان است و ساختاری مشابه با روابط شاه و عارفان در داستان دارد:

ـ سپاهیان/ شاه

ساختاری که دراثر گسترش عرفان در روزگار شاعر، روابط شخصیت‌های داستان را شکل داده، سبب شده است ارتباط سپاهیان با پادشاه فراتر از رابطة رأس نهاد قدرت با توان نظامی حکومت خویش باشد. پادشاه نزد لشکریان بسیار محبوب است و آنان مریدوار او را دوست می‌دارند:

ـ مهر/ ماه، عاشق/ معشوق

با توجه به اینکه ماه، نور خویش را وامدار خورشید است، رابطة مراد و مرید که مبنای آن تکامل است، به‌صورت ضمنی در نام منظومه و رابطة عشاق داستان، مهر و ماه بازتولید شده است:

3ـ6 ساختار تقابلی ساحت زیبایی‌شناختی منظومه

در نظرگاه ساخت‌گرایی تکوینی، ارتباط واقعیّت‌های اجتماعی با اثر ادبی، زمانی جنبة هنری و خلاقانه دارد که عرصة زیبایی‌شناختی اثر، خالق پیوند میان اجتماع و اثر ادبی باشد و «همة پژوهش‌های گلدمن درصدد نشان‌دادن این نکته است که تنها مسائلی که یک اثر ارجمند مطرح می‌سازد مسائل زیباشناختی است که به بیان منسجم یک جهان‌بینی مربوط است» (فرشادی و پارسانسب، 1397: 12). در منظومة مهر و ماه، ساحت زیبایی‌شناختی اثر و به‌طور ویژه بلاغت کلام، با چارچوب‌های نظریة ساخت‌گرایی تکوینی بسیار همخوانی دارد؛ زیرا در این روایت داستانی، تضادهای اجتماعی، ستیزه‌های دینی و ایدئولوژی‌هایی که بیشینة آگاهی جمعی طبقة حاکم را تشکیل داده بود، در بیان مستقیم آنها در خلال مضمون و محتوای داستان دیده نمی‌شد؛ بلکه در اثنای وصف طبیعت، شخصیت‌ها و پدیده‌های گوناگون تجلی ‌یافته است؛ برای مثال، شاعر وصف آتش مجمر مجلس پادشاه را دستاویزی قرار می‌دهد تا به جهان‌بینی اسلامی و هندویی دربارة ارتباط سرنوشت معنوی مسلمان و هندو با آتش اشاره کند. جمالی دهلوی در ضمن وصف محفلی که نزدیکان پادشاه در آن بر گرد آتش نشسته‌اند، کنایه‌وار این باور اسلامی را یادآور می‌شود که مسلمانان از آتش عذاب الهی در امان هستند؛ ولی کافران به‌دلیل آیین‌های مرتبط با آتش در عقایدشان در دنیا و به‌دلیل مسلمان‌نبودنشان در آخرت در آتش مخلّد هستند:

پرکاربردترین آرایه‌ها در این منظومه، آرایه‌های تشبیه و استعاره هستند. با توجه به اینکه تشبیه بر وضوح معنا می‌افزاید و بر آن تأکید می‌ورزد و استعاره نیز سبب گسترش و تأکید معنا می‌شود (رک. فتوحی، 1385: 90)، شاعر از رهگذر کاربرد این دو آرایه، موضع‌گیری‌های صریح و قاطعانه‌ای را در ساختار بلاغت کلام متجلّی ساخته که در بستر فراگیر اجتماعی وجود داشته است. در عرصة خیال شاعر، زیبایی‌های کوه، دشت و صحرا و پدیده‌های تحسین‌برانگیز و باشکوه به قلمرو فرهنگ اسلامی ـ عرفانی تشبیه شده‌اند و پلیدی‌ها، تاریکی‌ها، موجودات و انسان‌های شرور و موقعیت‌های هول‌انگیز به کافران، دوزخیان و هندوها مانند شده‌اند؛ به عبارت‌ دیگر، قهرمان داستان اگرچه درحال سیر آفاق است، گویا در عرصة خیال شاعر در دو جناح کفر و اسلام در تکاپوست.

سخن دکتر شفیعی کدکنی دربارة ارتباط صورخیال و دیدگاه شاعر، دربارة پیوند میان زمینه‌های اجتماعی و عنصر خیال در منظومة مهر و ماه صدق می‌کند: «گاه منتقدان به‌غلط گمان می‌کنند اگر گوینده‌ای دربارة جبر و اختیار یا مرگ و زندگی سخن گفت، دید فلسفی دارد؛ در صورتی‌ که در چنین مواردی، نفس موضوع است که فلسفه است. اگر شاعر در زمینه‌های غیرفلسفی مثلاً طبیعت چنان سخن گفت که تصویر شعرش جنبة فلسفی داشت، آنگاه می‌توان او را شاعری با دید و تصاویر فلسفی خواند» (شفیعی کدکنی، 1392: 225)؛ بنابراین با توجه به دو بستر اجتماعی اثر و اوضاع و احوال فرهنگی و مذهبی شبه‌قارة هند در عصر شاعر، رگه‌های شفاف ایدئولوژی‌های دینی، تقابل‌های مذهبی و نفوذ عرفان در ضمن صورخیال نمود یافته است.

ـ هم‌حوزگی تصاویر پلید و ناخوشیند با کفر و گناه

مشبه/ مشبه‌به

شب تاریک و هول‌انگیز/ کفران و عاصیان

ورطة بی‌آب‌وعلف/ باطن اهل ریا

بیابان/ دین کافران، کین ظالمان

دهان موجود مخوف و شرور/ غارجهنم

سگانی که خون شکار از دهانشان می‌چکد/ هندوها در حال تنبول‌خواری

تصویر کریه دهان دیو/ دِیرکهن

ـ هم‌حوزگی تصاویر چشم‌نواز و موقعیت‌های نیک با اسلام و عرفان

مشبه، مستعار/ مشبه‌به، مستعارله

باغ چشم‌نواز/ ضمیر پاک‌دینان (که بر مبنای جهان‌نگری اثر منظور مسلمانان است.)

چنار و بلبل/ زاهد و عابد

دریا/ عارف مجذوب

لاله/ عابد

سیاهی گیسو و سپیدی رخسار/ کفر و دین

کشتی باشکوه و ستون‌های آن/ مسجد جامع و مناره‌های آن (در تقابل با تشبیه دهان دیو به دِیر)

4ـ نتیجه‌گیری

منظومة مهر و ماه همچون آثار ادبی که وحدت و غنا دارند، دارای الگوی ساختاری منسجمی برآمده از بسترهای اجتماعی اثر است. با توجه به دیدگاه گلدمن دربارة نقش تعیین‌کنندة ساختار معنادار در خلق جهان‌نگری اثر ادبی و هم‌ارزی آن با ساختارهای آگاهی جمعی، در این منظومة روایی نیز از رهگذر ساختار منسجم نظام مفهومی، عناصر مکانی، الگوی نظام‌مند روابط شخصیت‌ها و ساحت زیبایی‌شناسی اثر، جهان‌نگری حاکم بر آن شکل‌ گرفته است؛ بر مبنای بسترهای اجتماعی اثر، یعنی نزاع‌های دینی، سیطرة گفتمان مقبول قدرت حاکم دربارة برتری طبقة اجتماعی مسلمانان نسبت‌به هندوها و نفوذ جریان‌های عرفانی در ساختار اجتماعی، جهانی از تقابل‌ها در این روایت منظوم خلق شده است. بر این اساس، الگوی ساختاری منظومة مهر و ماه اینگونه است:

1) ساختار معنادار نظام مفهومی: نظام تقابل‌های دوگانة مفاهیم در منظومة مهر و ماه بخشی از ساختار معنادار این اثر را شکل داده است؛ زیرا مفاهیم اساسی این مثنوی همه در یک محور دوقطبی دارای ضدیّت با یکدیگر هستند که به‌صورت تقابل کفر/ دین، نور/ ظلمت، عشق مجازی/ عشق حقیقی و شادی/ غم نمود یافته است. شاعر با تأکید بر مسلمان‌بودن قهرمان داستان تلویحاً با توصیفات و تشبیهات، همة رویدادها و مواجهه‌های تلخ او را با هستی در قطب دیگر، یعنی کفر قرار می‌دهد. در روایت، دو مفهوم نور و ظلمت حضور برجسته‌ای دارند به‌گونه‌ای ‌که می‌توان داستان را روایت سریان نور و جدال آن با ظلمت دانست. در این روایت، از رهگذر دوگانگی نور/ ظلمت در همة عناصر و پدیده‌ها در جهان اثر، ساختار منسجمی شکل‌ گرفته است که با نظام دوقطبی ارزش‌ها در جامعة روزگار شاعر ارتباط دیالکتیک دارد. علاوه‌بر این، تلقی شاعر از تقابل این دو مفهوم با تعبیرهای قرآنی نور و ظلمت و دستگاه فکری عرفان اسلامی همخوانی دارد؛ بنابراین شاعر نظام مبتنی بر نور/ تاریکی را ـ باوجود حضور نظام‌های فکری هندی و ایرانی در جامعه‌ای که اثر برآمده از آن است و ثنویّت مستتر در جدال نور و ظلمت در اندیشة ایران باستان ـ با بیشینة آگاهی جمعی طبقة حاکم و مسلمانان جامعه بنا نهاده است.

2) ساختار عناصر مکانی: ساختار تقابلی عناصر مکانی در این منظومه، کلیّت منسجمی را منطبق با ساختار ایدئولوژیک بستر فراگیر اجتماعی شکل‌ داده است که بر مبنای آن، مکان‌ها به آرمان‌شهر اسلامی و بهشت و عقوبتگاه کافران و دوزخ تفکیک‌ شده‌اند.

3) ساختار نظام‌مند روابط شخصیت‌ها: در این مثنوی، الگوی روابط شخصیت‌ها بر مبنای الگوی مناسبات انسانی میان نهاد قدرت و نهاد تصوف در جامعة روزگار شاعر شکل‌ گرفته است.

4) ساختار معنادار ساحت زیبایی‌شناسی: شاعر هنگامی که قلمرو عاطفه و احساس خویش را به عنصر خیال گره‌ زده است، میان ساختار زیبایی‌شناسی اثر و دو بستر فراگیر اجتماعی روزگارش ارتباط دیالکتیک برقرار کرده است؛ به‌گونه‌ای که جنبه‌های بلاغی منظومه هنگام وصف معشوق، طبیعت و عناصر و موقعیت‌های مختلف درواقع بیان منسجمی از تقابل‌های دینی و رواج عرفان در جامعة اثر شاعر است.

الگوی ارائه‌شده در این پژوهش دربارة تجلّی ساختار اجتماعی در ساختار ادبی، برای محک میزان پیوند یک اثر با بسترهای اجتماعی آن، به منظومه های روایی دیگر در ادب فارسی نیز تعمیم‌پذیر است.