بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی نسخۀ فارسی پرسشنامۀ تفکرات پیش‌آمده (تداخل ‌شناختی) در ورزش

در طول دو دهۀ گذشته، علاقۀ زیادی به پژوهش در روان‌شناسی شناختی در ورزش و یا مطالعۀ علمی فرایندهای ذهنی در ورزشکاران وجود داشته ‌است (Abernethy et al., 2007; Moran, 2009; Moran, 2016). توجه[1] ازجمله موضوعاتی است که در حوزۀ روان‌شناسی شناختی در ورزش و علوم اعصاب‌شناختی در ورزش رشد چشمگیری داشته است. مطالعۀ توجه به بررسی این پرسش‌ می‌پردازد که «کنترل داوطلبانه^[2] و تجربۀ ذهنی^[3] چگونه ایجاد می‌شوند و چگونه رفتار ما را تنظیم می‌کنند» (Posner & Rothbart, 2007). به‌گفتۀ موران (2016) سه جنبه از توجه، زمینه‌‌های اصلی موردمطالعۀ روان‌شناسان بوده است. بعد اول توجه چیزی است که عموماً به‌عنوان «تمرکز^[4]» شناخته می‌شود و به تصمیم عمدی افراد برای سرمایه‌گذاری تلاش ذهنی در عواملی اشاره دارد که در یک لحظۀ خاص برای آنها مهم به نظر می‌رسد. برای مثال، در طول یک بازی تیمی قبل از یک مسابقۀ مهم، ورزشکاران معمولاً تلاش زیادی می‌کنند تا با دقت به دستورالعمل‌‌های مربی خود گوش دهند. بعد دوم توجه نشان‌دهندۀ مهارتی در ادراک انتخابی است که به‌موجب آن ورزشکاران درحالی‌که حواس‌پرتی‌ها را نادیده می‌گیرند، در «بزرگ‌نمایی^[5]» اطلاعات مربوط به وظایف، مهارت پیدا می‌کنند. بعد دوم توجه برای تمایز اهداف مربوطه از حواس‌پرتی‌ها درزمینۀ ورزش بسیار مهم است. بعد سوم شامل «توجه تقسیم‌شده ^[6]» است و به شکلی از توانایی به‌اشتراک‌گذاری زمان ذهنی اشاره دارد که به‌موجب آن ورزشکاران با انجام تمرینات گسترده می‌آموزند که چطور دو یا چند حرکت را هم‌زمان انجام دهند (Moran, 2016). به‌طور خلاصه، ساختار توجه به حداقل سه فرایند شناختی مختلف اشاره دارد: تمرکز یا آگاهی هوشمند، انتخاب ادراک و توانایی هماهنگ‌کردن دو یا چند اقدام در یک زمان (Mellalieu & Hanton, 2008).

تمرکز یا توانایی نادیده‌گرفتن حواس‌پرتی‌ها و توجه به آنچه در هر وضعیتی مهم‌تر است، جزء حیاتی عملکرد موفق در ورزش است. انواع شواهد و مستندات رویدادهای ورزشی بر اهمیت تمرکز ورزشکار در تعیین عملکرد ورزشی تأکید دارند. مثلاً در المپیک 2004 آتن تیرانداز آمریکایی به‌دلیل عدم‌تمرکز در شلیک نهایی مدال طلا را از دست داد. همچنین، طبق مطالعۀ موران و همکارانش تمرکز بالای ورزشکاران در حین تمرین و مسابقه به اجرای بهتر(حالت روان حرکت) آنها کمک می‌کند (Liliana & Adrian, 2013; M & J, 2021; McCarthy et al., 2013; Moran et al., 2019; Moran, 2016). همچنین، مطالعۀ اولوداغ نشان داد که تمرینات تمرکز می‌تواند عملکرد بازیکنان بسکتبال را بهبود ببخشد (Uludag et al., 2021). نقش شناخت در درک، پیش‌بینی و بهبود عملکرد ورزشی حرفه‌ای، حوزه‌ای است که در سال‌های اخیر توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است (Katwala, 2016; Walsh, 2014; Yarrow et al., 2009). سطوح بالای عملکرد ورزشی مستلزم وجود سطوح مطلوبی از عملکردهای شناختی مانند توجه، تمرکز، تصمیم‌گیری و حافظۀ کاری است (Walton et al., 2018). با وجود اهمیت فرایندهای تمرکز در ورزشکاران، بسیاری از سؤالات پژوهشی دراین‌زمینه حل‌نشده باقی مانده‌اند. برای مثال، تمرکز دقیقاً چیست؟ چرا ورزشکاران به‌راحتی تمرکز خود را از دست می‌دهند و در ورزش رقابتی با چه شکلی از حواس‌پرتی مواجه می‌شوند؟ (Eysenck & Keane, 2020; Groome & Eysenck, 2016). در این میان، حواس‌پرتی افراد ازطریق افکار خودساخته اهمیت ویژه‌ای دارد. همان‌طور که موران اشاره می‌کند، با وجودِ اهمیت عملی آسیب‌پذیری ورزشکاران دربرابر چنین حواس‌پرتی‌هایی، توجه نسبتاً کمی به این موضوع در چهارچوب روان‌شناسی شناختی شده ‌است (Moran et al., 2019). از دیدگاه روش‌شناسی، آیزنک و کین گزارش کردند که بیشتر پژوهش‌های مربوط به تمرکز، باتوجه‌به محیط خارجی انجام شده است؛ درحالی‌که تمایل ورزشکاران برای اجازه‌دادن به افکارشان برای رهاشدن علی‌رغم تلاش‌هایشان برای متمرکزماندن، نادیده گرفته شده است (Eysenck & Keane, 2020). موران این افکار را به‌عنوان «حواس‌پرتی‌های درونی^[7]» مفهوم‌سازی می‌کند که توجه افراد را از کاری که باید انجام شود، مختل می‌کند(Moran, 2016) . اصطلاح تداخل شناختی برای توصیف چنین اختلالات تمرکزی به کار رفته‌ است و به افکار غیرضروری مرتبط و غیرمرتبط با عملکرد اشاره دارد که ممکن است مانع تمرین یا رقابت در بالاترین توانایی ورزشکار شود (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000). ساراسون و همکاران تداخل شناختی را به‌عنوان افکار غیرمرتبط با وظیفه و خوداشتغال[8] شامل مؤلفه‌های نگرانی دربارۀ عملکرد توصیف کردند که توجه را از وظیفۀ پیش ‌رو کم می‌کند (Sarason, 2021; Sarason et al., 2014; Sarason et al., 1986; Sarason et al., 1990). افکار مزاحم عملکرد ورزشکار را ضعیف می‌کند؛ به‌این‌صورت که این افکار رفتار مؤثر افراد را با منحرف‌کردن توجه از نشانه‌های مربوط به کار و استفاده از منابع شناختی (که در نبود افکار مزاحم می‌تواند برای اهداف پردازش کار استفاده شود) مختل می‌کند (Lau-Zhu et al., 2019). تداخل شناختی شامل سه جزء است: نگرانی‌های مربوط به عملکرد^[9] (‏مانند: من در طول مسابقه فکر می‌کردم که روز بدی دارم.)‏؛ افکار فرار^[10] (‏مانند: من در طول مسابقه به تمام‌شدن آن فکر می‌کردم) ‏و افکار غیرمرتبط با تکلیف^[11] (‏مانند: من طول مسابقه به اشتباهات گذشته‌ام فکر می‌کردم)‏.(Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000) مطالعات نشان داده است که تداخل شناختی با اختلال تمرکز بالاتر (McCarthy et al., 2013) و عملکرد ضعیف‌تر در وظایف فیزیکی مرتبط است (Young, 2012)؛ بااین‌حال، مطالعات کمی درزمینۀ تأثیر و سنجش افکار بی‌ربط بر روی عملکرد ورزشکاران انجام شده است (Roberts et al., 2021).

مفهوم تداخل شناختی ازطریق تلاش برای بررسی رابطۀ بین اضطراب امتحان و عملکرد شناختی ایجاد شده است (Deffenbacher & Deitz, 1978; Wine, 1971)؛ بنابراین، به‌عنوان اثر اضطراب امتحان معرفی شد و فرض شد عاملی است که به اختلال عملکرد منجر می‌شود (Deffenbacher & Deitz, 1978). شواهد روان‌شناسی تربیتی نیز نشان می‌دهد که معیارهای تداخل شناختی با عملکرد تحصیلی ضعیف مرتبط هستند (Sarason, 1984, 2021). درزمینۀ ورزش نیز گولد و همکاران وقوع تفکر را در کشتی‌گیران ماهر بررسی کردند (Gould et al., 1992). کشتی‌گیرانی که عملکرد موفقی داشتند، تجربۀ افکار مربوط به استراتژی و تکنیک را گزارش کردند؛ ولی کشتی‌گیرانی که عملکرد ناموفقی داشتند، افکار خودشکست‌دهنده و منفی را که غیرمرتبط با وظیفه بودند، در طی رقابت تجربه کرده بودند. پرز‌ـ‌انسیناس و همکاران نشان دادند که بازیکنان اغلب نگرانی‌های مربوط به عملکرد و افکار غیرمرتبط با وظیفه را تجربه می‌کنند. باتوجه‌به یافته‌ها می‌توان نتیجه گرفت بازیکنانی که توانایی کنترل بهتر افکار مزاحم را دارند، ممکن است از درون کمتر مضطرب شوند؛ بنابراین، می‌توانند عملکرد ورزشی با کیفیت بالا را تجربه کنند (Pérez-Encinas et al., 2016). پژوهشی که هاتزیگورگیادیس و بیدل ‏انجام دادند، نشان داد والیبالیست‌هایی که افکار مداخله‌کنندۀ آنها در مسیر تمرکز‌شان در طول مسابقه نقش داشته است، نسبت به کسانی که انتظارات کمتری برای دست‌یابی به هدف دارند، تلاش کمتری داشتند. ​باتوجه‌به پژوهش‌های انجام‌شده و مطالب ذکرشده، پژوهشگران هم‌عقیده‌اند که فعالیت شناختی در طول ورزش تأثیر چشمگیری بر عملکرد دارد. پیش‌نیاز درک بهتر نقش تداخل شناختی، عواملی که آن را تولید می‌کنند و اثرات آن بر عملکرد، وجود ابزارهای معتبر برای سنجش تداخل شناختی است (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000). متأسفانه ابزارهای مناسب برای ارزیابی پارامترهای شناختی ورزشکاران در حین تمرین بسیار کم هستند. برای مثال، نیدفر آزمون سبک توجه بین‌فردی^[12](TAIS) را تدوین کرد که 144 سؤال و 17 خرده‌مقیاس داشت و آزمون وقت‌گیری بود. همچنین، ساراسون و همکاران (Sarason et al., 1986) پرسشنامۀ تفکرات پیش‌آمده^[13] (تداخل شناختی) (TOQ) را برای اندازه‌گیری تداخل شناختی توسعه دادند که برای ورزشکاران از اعتبار مناسبی برخوردار نبود و به اصلاحات نیاز داشت. در همین راستا، هاتزیگورگیادیس و بیدل پرسشنامۀ تفکرات پیش‌آمده (تداخل شناختی) در ورزش^[14] TOQS)) را طی مراحل سیستماتیک تهیه کردند که ابتدا از 24 گویه تشکیل شده بود و بعد از تحلیل عامل تأییدی و اکتشافی تعدادی از گویه‌ها را حذف کردند و نشان دادند که اعتبار عاملی کافی برای ویژگی‌های روان‌سنجی TOQS‏ با 17 گویه و سه عامل (افکار فرار، افکار بی‌ربط به موقعیت، نگرانی‌های عملکرد) وجود دارد. همچنین، ضرایب آلفای کرونباخ برای برآورد همسانی درونی قابل‌قبول بود (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000). لین و همکاران اعتبار این ابزار را برای ورزشکاران بالای 15 سال تأیید کردند (Lane et al., 2005) و متعاقباً اعتبار نسخۀ عربی این ابزار نیز تأیید شده است (Abbassi et al, 2021). باتوجه‌به مطالعات انجام‌شده، فعالیت شناختی در طول ورزش تأثیر چشمگیری بر عملکرد ورزشکار دارد (Hatfield & Kerick, 2007; McCarthy et al., 2013; Moran et al., 2019; Sarason et al., 2014) و همان‌طور که پیش از ین اشاره شد، تداخل شناختی یکی از عوامل مؤثر بر حواس‌پرتی و نقص توجه ورزشکاران حین رقابت است (Oudejans et al., 2011). درواقع، تداخل شناختی معیاری اساسی برای پارامترهای روانی و عملکرد فیزیکی ورزشکاران است (Doron et al., 2020; Roberts et al., 2021). اندازه‌گیری تداخل شناختی ورزشکاران می‌تواند به فهم بهتر فعالیت شناختی قبل و حین رقابت کمک کند. همچنین، به شناسایی اثر متفاوت افکار مختلف در ورزش نیز کمک می‌کند (Lane et al., 2005). اندازه‌گیری تداخل شناختی در پرورش مهارت‌های روانی در بین ورزشکاران تازه‌کار نیز تأثیر دارد (Gould et al., 2002)؛ بنابراین، برای درک بهتر نقش افکاری که ورزشکار در حین رقابت تجربه می‌کند و اثرات آنان بر عملکرد، نیازمند ابزاری برای اندازه‌گیری تداخل شناختی هستیم. باتوجه‌به شواهد موجود در روان‌شناسی شناختی که نشان می‌دهد مداخلات شناختی با عملکرد ورزشی مرتبط است (حمایت‌طلب و همکاران، 1395) و فقدان ابزارهای مخصوص برای سنجش این ویژگی و افکار ورزشکاران در حین رقابت در جامعۀ ایرانی، ترجمه و اعتبارسنجی نسخۀ فارسی پرسشنامه‌ای معتبر برای ارزیابی تداخلات شناختی در ورزش مهم به نظر می‌رسد و می‌تواند در افزایش درک ما از چگونگی تأثیر فعالیت‌های شناختی بر عملکرد ورزشی مفید واقع شود؛ به‌همین‌دلیل، هدف از این پژوهش بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی (روایی و پایایی) نسخۀ فارسی پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000) در بین ورزشکاران فارسی‌زبان است؛ چراکه این پرسشنامه ابزار مفیدی است که از زمان تهیه و همچنین در سالیان اخیر در بیشتر مطالعات مربوط به سنجش تداخل شناختی از آن استفاده شده است (Doron et al., 2020; Roberts et al., 2021; Stanger et al., 2018) و جای خالی آن در بین ابزارهای روان‌شناسی ورزشی در ایران حس می‌شود. باتوجه‌به اینکه در نسخۀ اصلی برای ارزیابی روایی از ابزار استراتژی‌های عملکرد (McAuley et al., 1989)، پرسشنامۀ انگیزۀ درونی (Thomas et al., 1999) و مقیاس اضطراب ورزشی (Smith et al., 1990) استفاده شد و نیز باتوجه‌به نقش ذهن‌آگاهی در اضطراب و تمرکز ورزشکاران (Rodriguez, 2017; Shahhosseini et al., 2020)، در این پژوهش نیز برای بررسی روایی همگرا از نسخۀ فارسی سیاهۀ ذهن‌آگاهی ورزشی استفاده شد. همچنین، پژوهش‌های اخیر نشان دادند که ذهن‌آگاهی بر روی افکار ورزشکاران در حین ورزش تأثیرگذار است و می‌تواند افکار مربوط به تداخل شناختی را کاهش دهد (Doron et al., 2020; Röthlin, et al., 2020). هاتزیگورگیادیس و بیدل (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000, 2001) پرسشنامۀ تفکرات پیش‌آمده (تداخل شناختی) را براساس اصول نظری دقیقی که ازطریق تحقیقات آموزشی و مصاحبه با ورزشکاران به دست آمده بود، توسعه داده‌اند. آنها بعد از بررسی مصاحبه‌ها متوجه شدند افکار و اندیشه‌هایی که ورزشکاران در طول رقابت تجربه می‌کنند، مشابه افکاری است که افراد در آزمون‌های محیط آموزشی تجربه می‌کنند. هاتزیگورگیادیس و بیدل این افکار را به سه دستۀ افکار فرار، افکار بی‌ربط به موقعیت و نگرانی‌های عملکرد تقسیم کردند و پرسشنامۀ تداخل شناختی را با این سه خرده‌مقیاس تنظیم کردند.

روش پژوهش

جامعه، روش نمونه‌گیری و حجم نمونه

پژوهش حاضر از نوع توصیفی‌ـ‌پیمایشی است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر را ورزشکاران ایرانی بالای 18 سال تشکیل می‌دادند که در رشته‌های ورزشی انفرادی و گروهی فعالیت می‌کردند و تجربۀ شرکت در مسابقات ورزشی در سطح منطقه‌ای تا بین‌المللی را در یک سال اخیر (سال 1400) داشتند. مطابق جدول 1 تعداد 207 نفر با میانگین سنی 49/23، به‌صورت خوشه‌ای تصادفی انتخاب شدند که 88 نفر در رشته‌های گروهی (والیبال، فوتبال و بسکتبال) و 119 نفر در رشته‌های انفرادی (تکواندو، قایق‌رانی‌، دو و میدانی و تیراندازی) فعالیت داشتند. پرسشنامه به‌صورت الکترونیکی و ازطریق صفحات مجازی شخصی ورزشکاران در اختیار آنها قرار گرفت.

جدول 1: ویژگی‌های توصیفی نمونه

ابزار پژوهش

پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش (TOQS):

ابزار استفاده‌شده در این پژوهش، پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش است که از 17 گویه و سه عامل نگرانی‌های مربوط به عملکرد (گویه‌های ۳، ۶، ۹، ۱۲، ۱۵، ۱۷)، افکار بی‌ربط با موقعیت (گویه‌های ۲، ۵، ۸، ۱۱، ۱۴) و افکار فرار (گویه‌های ۱، ۴، ۷، ۱۰، ۱۳، ۱۶) تشکیل شده است. مقیاس اندازه‌گیری گویه‌ها براساس مقیاس 7درجه‌ای لیکرت است که «هرگز» (یک) تا «همیشه» (هفت) نمره‌گذاری می‌شود. روایی نسخۀ انگلیسی این پرسشنامه ازطریق تحلیل عاملی تأییدی توسط هاتزیگاردیوس و بیدل (2000) بررسی شده و درنهایت مدل سه عاملی با 17 گویه و شاخص نیکویی برازش 92/0 و شاخص نیکویی برازش تطبیقی 93/0 تأیید شده است، روایی همگرا نیز ازطریق سنجش همبستگی بین پرسشنامه تداخل شناختی در ورزش و سه ابزار: آزمون استراتژی‌های عملکرد ( TOPS[15]؛Thomas et al., 1999)، مقیاس اضطراب ورزشی ( SAS[16]؛Smith et al., 1990) که شامل سه خرده‌مقیاس «اضطراب شناختی»، «اضطراب جسمی» و «اختلال تمرکز» است و درنهایت، سیاهۀ انگیزۀ درونی (IMI[17]؛ McAuley et al., 1989) که برای تنظیمات ورزشی تهیه شده، تأیید شده است. پایایی این پرسشنامه ازطریق محاسبۀ ضرایب آلفای کرونباخ به‌صورت نگرانی‌های عملکرد 78/0، افکار بی‌ربط به موقعیت 85/0 و افکار فرار 90 /0 برآورد شده است. در پژوهشی که برای اعتباریابی این مقیاس برای ورزشکاران نوجوان انجام شده است، ضرایب آلفای کرونباخ برای هر خرده‌مقیاس در ورزش‌های تیمی و انفرادی به‌ترتیب نگرانی‌های عملکرد 79/0 و 77/0، افکار بی‌ربط به موقعیت 86/0 و 88/0 و افکار فرار 88/0 و 86/0 گزارش شده است (Lane et al., 2005).

سیاهۀ ذهن‌آگاهی ورزشی (MIS[18]):

این پرسشنامه شامل 15 سؤال است که از آزمودنی خواسته می‌شود بر روی یک مقیاس لیکرت 6درجه‌ای (اصلاً = 1 تا کاملاً = 6) به سؤالات پاسخ دهد. دینات و همکاران این مقیاس را در طول سه مرحله و برای محیط‌های ورزشی ساخته‌اند. این پرسشنامه شامل سه خرده‌مقیاس عدم‌قضاوت، آگاهی و تمرکز مجدد است. نتایج تحلیل عاملی تأییدی نسخۀ زبان اصلی به‌صورت شاخص نیکویی برازش90/0 و شاخص نیکویی برازش تطبیقی 94/0 گزارش شده که نشان‌دهندۀ روایی مناسب پرسشنامه است. مقادیر ضریب آلفای کرونباخ برای نسخۀ اصلی که با 370 ورزشکار اعتباریابی شده و به‌این‌صورت گزارش شده است: آگاهی 77/0، عدم‌قضاوت 78/0 و تمرکز مجدد 77/0 (Thienot et al., 2014). این مقادیر در نسخۀ فارسی که حمایت‌طلب و همکاران (حمایت‌طلب و همکاران، 1395) بررسی کرده‌اند، به‌این‌صورت گزارش شده است: آگاهی 79/0، عدم‌قضاوت 86/0 و تمرکز مجدد 83/0 که با نسخۀ اصلی مشابه است و نشان‌دهندۀ مناسب‌بودن ابزار برای سنجش ذهن‌آگاهی ورزشی است.

روش اجرا و تحلیل داده‌ها

برای ترجمۀ پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش، از فرایند بازگردانی ترجمه استفاده شد؛ به‌این‌صورت که ابتدا متن سؤالات پرسشنامۀ زبان اصلی را دو مترجم مسلط به ادبیات زبان فارسی و انگلیسی به‌فارسی ترجمه کردند (ترجمۀ تحت‌الفظی)، سپس نسخۀ فارسی آماده‌شده برای تهیۀ یک نسخۀ روان و باکیفیت، ترجمه در اختیار دو مترجم دیگر مسلط به زبان انگلیسی و فارسی قرار گرفت. در مرحلۀ آخر، پرسشنامۀ ترجمه‌شدۀ متخصص زبان انگلیسی، به زبان اصلی برگردانده شد. نسخۀ‌ ترجمه‌شده و نسخۀ انگلیسی اصلی را متخصصان روان‌شناسی ورزشی و رفتار حرکتی ازلحاظ یکسانی مفهومْ بررسی و مقایسه کردند و درنهایت، یک نسخۀ فارسی دارای کیفیت ترجمه تأیید شد. به‌منظور بررسی روایی محتوا مقیاس ترجمه‌شده در اختیار یازده نفر متخصص روان‌شناسی ورزش و علوم شناختی قرار داده شد. متخصصان برای تعیین نسبت روایی محتوا (CVR)، هریک از پرسش‌های پرسشنامه را ازنظر معیار ضرورت و برای تعیین شاخص روایی محتوا (CVI) هریک از پرسش‌ها را ازنظر سه معیار مربوط‌بودن، ساده‌بودن و واضح‌بودن بررسی کردند.

هنگام اجرای پژوهش به‌دلیل پاندمی کرونا و محدودیت ملاقات حضوری، پرسشنامه جهت جمع‌آوری داده به‌صورت آنلاین ازطریق شبکه‌های مجازی ورزشکاران در اختیار آنها قرار گرفت. پس از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها، داده‌های به‌دست‌آمده تجزیه‌وتحلیل شد. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در این پژوهش از روش‌های آماری توصیفی و آمار استنباطی شامل تحلیل عامل اکتشافی و تأییدی، ضریب همبستگی پیرسون و آلفای کرونباخ با استفاده از نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس SPSS نسخۀ 23 و لیزرل LISREL نسخۀ 80/8 استفاده شده است. همچنین، این پژوهش دارای کد اخلاق به‌شمارۀ SSRI.REC-2208-1818 است.

یافته‌ها

روایی محتوای پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش باتوجه‌به نظرات متخصصان و شاخص‌های محاسبه‌شده تأیید شد؛ به‌طوری که همۀ سؤالات مقدار CVR بالاتر از 59/0 را داشتند؛ بنابراین، CVR همۀ سؤالات تأیید شد. همچنین، مقدار CVI محاسبه‌شده برای تمام 17 گویه بالاتر از 79/0 بود. آزمون KMO برای بررسی تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است تا مناسب‌بودن حجم نمونه تعیین شود. مقدار آزمون KMO برای نمونۀ حاضر 907/0 محاسبه شده است. بیشتربودن این مقدار از ملاک 70/0، بیانگر مناسب‌بودن حجم نمونه برای تحلیل عاملی است که باتوجه‌به مقدار گزارش‌شده در بالا حجم نمونۀ این مطالعه کفایت عالی دارد. نتیجۀ آزمون بارتلت (807/ 1691) هم بیانگر برقراری ماتریس همبستگی بین گویه‌ها در سطح معناداری 01/0 است. نتایج ذکرشده حاکی از وجود شرایط لازم برای انجام تحلیل عاملی در مطالعۀ حاضر بود. پرسشنامۀ زبان اصلی که هاتزیگورگیادیس و همکارانش ساخته‌اند، شامل سه عامل است (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000). در این مطالعه نیز پرسشنامه با سه عامل بررسی شد.

باتوجه‌به جدول 2، نتایج تحلیل عامل اکتشافی نشان می‌دهد که هر سه عامل پرسشنامه در کل 082/59 واریانس را پیش‌بینی می‌کنند.

جدول 2: واریانس تبیین‌شده به‌وسیلۀ عامل‌های مختلف

باتوجه‌به نتایج جدول 3، تحلیل چرخش واریماکس مؤلفه‌های اصلی پرسشنامه نشان می‌دهد که ابزار حاضر از تحلیل عاملی اکتشافی مناسبی برخوردار است و هر سه خرده‌مقیاس در این پرسشنامه توانایی عامل‌شدن را دارند. درواقع، پرسشنامۀ تداخل ‌شناختی در ورزش، بین ورزشکاران ایرانی همانند نسخۀ اصلی شامل سه عامل افکار فرار، افکار بی‌ربط به موقعیت و نگرانی‌های عملکرد است. گویه‌های هر سه عامل از بار عاملی مناسبی (بیشتر از 4/0) برخوردارند و هرکدام از سؤال‌ها اختصاصاً مربوط به یک عامل هستند. سؤال 3 به مقدار 27/0 و سؤال 9 به مقدار 12/0 در خرده‌مقیاس نگرانی‌های عملکرد نیز بارگذاری شده‌اند؛ ولی قرارگیری آنها در عامل دوم دارای بار عاملی معنی‌داری نیست (Kaiser, 1959; Morgan, 2013) که این امر بیانگر مطابقت توزیع سؤالات ابزار حاضر با پرسشنامۀ زبان اصلی است.

جدول 3: تحلیل مؤلفه‌های اصلی با چرخش واریماکس درمورد بار عاملی سؤال‌های پرسشنامۀ تداخل‌ شناختی در ورزش

برای اندازه‌گیری شاخص‌های ریشۀ دوم میانگین خطای تقریب، برازش تطبیقی و هنجاریافته، تحلیل عامل تأییدی پرسشنامه روی یک مدل اندازه‌گیری سه‌عاملی مرتبۀ اول بررسی شد (شکل 1)؛ به‌طوری که مدل شامل سه متغیر پنهان افکار فرار (گویه‌های ۱، ۴، ۷، ۱۰، ۱۳، ۱۶)، افکار بی‌ربط به موقعیت (گویه‌های ۲، ۵، ۸، ۱۱، ۱۴)، نگرانی‌های عملکرد (گویه‌های 3، 6، ۹، ۱۲، ۱۵، ۱۷) و گویه‌های مربوط به هر متغیر بود. شکل 1 و نتایج گزارش‌شده در جدول 4 نشان‌دهندۀ این هستند که سازه از برازش مناسبی برخوردار است و تمام بارهای عاملی به‌دست‌آمده از برازش مدل بالای 4/0 هستند؛ به‌طوری که مقدار ریشۀ دوم میانگین خطای تقریب RMSEA بین 08/0 تا 1/0 برازش متوسط سازه را نشان می‌دهد. باتوجه‌به جدول 5 مقدار RMSEA برای مدل حاضر مطابق شکل 1، 08/0 گزارش شده که نشان می‌دهد مدل برازش مناسبی دارد. مقادیر شاخص برازش تطبیقی CFI و شاخص برازش هنجاریافتۀ NFI نیز به‌ترتیب 96/0 و 93/0 محاسبه شده است. باتوجه‌به اینکه بالاتر از 9/0 هستند، برازش مدل قابل‌قبول است (Brown, 2015; Byrne, 2013; Kline, 2015).

شکل 1: مدل سه‌عاملی با 17 خرده‌مقیاس TOQS

Chi- Square (کای اسکوئر) = 93/305، df (درجۀ آزادی) = 116، P-Value (سطح معنی‌داری) = 001/0، 60/2X²/df =

جدول 4: نتایج تحلیل عامل تأییدی برای مدل سه‌عاملی مقیاس تداخل شناختی در ورزش

در بررسی روایی همگرا، ضریب ‌همبستگی بین خرده‌مقیاس‌های پرسشنامۀ ذهن‌آگاهی ورزشی با خرده‌مقیاس‌های پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزشی مطابق جدول 5 بررسی شد. نتایج نشان داد که همبستگی بین خرده‌مقیاس‌های دو پرسشنامه معنی‌دار است که این نشاندهندۀ روایی همگرای پرسشنامۀ تداخل شناختی است.

جدول 5: نتایج روایی همگرای پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش و پرسشنامۀ ذهن‌آگاهی

^** معنی‌دار در سطح 01/0

 ^* معنی‌دار در سطح 05/0

برای بررسی پایایی درونی سازه به بررسی ضرایب مک‌دونالد امگا کل پرسشنامه (90/0) و خرده‌مقیاس‌ها (افکار فرار 85/0، افکار بی‌ربط به موقعیت 76/0 و نگرانی‌های عملکرد 78/0) و آلفای کرونباخ کل پرسشنامه (92/0) و خرده‌مقیاس‌ها (افکار فرار 85/0، افکار بی‌ربط به موقعیت 82/0 و نگرانی‌های عملکرد 80/0) پرداخته شد که نتایج نشان می‌دهد پرسشنامه از پایایی درونی قابل‌قبولی برخوردار است.

بحث و نتیجه‌گیری

هدف از انجام این پژوهش، بررسی پایایی و روایی پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش (تفکرات پیش‌آمده در حین ورزش) بوده است. در این مطالعه نیز با استفاده از روش بازگردانی ترجمه، این پرسشنامه به‌زبان فارسی ترجمه شده است. روایی محتوای سازه باتوجه‌به مقادیر دو شاخص CVR (برای همۀ سؤالات بالای 59/0) و CVI (برای همۀ سؤالات بالای 79/0)، بدون حذف هیچ‌کدام از سؤالات تأیید شده است.

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که پرسشنامۀ ترجمه‌شده از تحلیل عامل اکتشافی و تأییدی مناسبی برخوردار است؛ به‌طوری که در تحلیل چرخش واریماکس مؤلفه‌های پرسشنامۀ بارهای عاملی گویه‌های هر سه عامل بیشتر از 4/0 بودند و خرده‌مقیاس افکار فرار با 6 گویه، خرده‌مقیاس افکار بی‌ربط به موقعیت با 5 گویه و نگرانی‌های عملکرد با 6 گویه قابل‌شناسایی بودند و نتایج تحلیل حاضر با نتایج چرخش واریماکس نسخۀ اصلی مشابه بود. همچنین، واریانس کل پرسشنامه 08/59 محاسبه شد که با نتایج مطالعۀ هاتزیگورگیادیس و بیدل (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000, 2001)، لین (Lane et al., 2005) و عباسی (Abbassi et al., 2021) هم‌خوانی داشت. مدل سه‌عاملی مرتبۀ اول برای تحلیل عامل تأییدی با استفاده از نرم‌افزار Lisrel رسم شد که مقادیر شاخص برازش تطبیقی (CFI)و شاخص برازش هنجاریافته (NFI)به‌ترتیب 96/0 و 93/0 به دست آمد. این مقادیر با نتایج تحلیل عامل تأییدی نسخۀ اصلی که شاخص برازش‌ تطبیقی (CFI)و شاخص برازش‌ هنجاریافته (NFI)برای مدل سه‌عاملی با 17 گویه به‌ترتیب 90/0 و 94/0 گزارش شده بودند (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000) هم‌سو بود. مدل به‌دست‌آمده در این پژوهش با سه خرده‌مقیاس و 17 سؤال مشابه مطالعات قبلی (Abbassi et al., 2021 al, 2021; Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000; Lane et al., 2005) بود که این امر نمایان‌گر برازش مناسب نسخۀ فارسی پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش است. باتوجه‌به تحلیل عاملی تأییدی انجام‌شده، می‌توان نتیجه گرفت که این پرسشنامه از روایی سازۀ مناسبی برخوردار است.

روایی همگرا ازطریق پرسشنامۀ ذهن‌آگاهی ورزشی بررسی شد و بین خرده‌مقیاس‌های دو مقیاس همبستگی وجود داشت که مطابق پژوهش‌های انجام‌شدۀ ذهن‌آگاهی می‌تواند اضطراب ورزشی که از عوامل اصلی تداخل شناختی است و افکار مرتبط با تداخل شناختی را کاهش دهد؛ به‌طوری که ورزشکارانی که تمرینات ذهن‌آگاهی را دنبال می‌کنند، به‌دلیل بهبود تمرکز، نگرانی‌های مربوط به عملکرد و افکار بی‌ربط به موقعیت کمتری را در مقایسه با سایرین تجربه می‌کنند (Rodriguez, 2017; Thompson et al., 2011). همچنین، پژوهش دورون و همکارانش نشان داد که افراد با ذهن‌آگاهی بیشتر به‌دلیل آگاهی و تمرکز بالا، افکار فرار و نگرانی‌های عملکرد کمتری را در حین ورزش تجربه می‌کنند (Doron et al., 2020). باتوجه‌به نتایج پژوهش رودریگز، ورزشکارانی که در جلسات ذهن‌آگاهی شرکت می‌کنند، توانایی کنترل اضطراب و احساسات خود را به دست می‌آورند؛ به‌طوری که برنامۀ آموزشی ذهن‌آگاهی به ورزشکاران در مقابله با
ادراک احساس خارج از کنترل کمک می‌کند؛ درنتیجه، افکار بی‌ربط به موقعیت و افکار فرار ورزشکاران تحت کنترل قرار می‌گیرند و میزان تداخل شناختی کمتری تجربه می‌کنند (Rodriguez, 2017). در پژوهشی که رابطۀ بین ذهن‌آگاهی ورزشی با تداخل شناختی بررسی شده است، نتایج نشان داد که بعد از مداخلات ذهن‌آگاهی بر روی ورزشکاران، آنها افزایش چشمگیری در توانایی عمل با آگاهی و ویژگی ذهن‌آگاهی کلی و کاهش چشمگیری در نگرانی‌های مربوط به عملکرد و افکار بی‌ربط به موقعیت (هر دو جنبۀ تداخل شناختی در طول ورزش) تجربه کردند (Thompson et al., 2011). افراد با نمرات ذهن‌آگاهی بالاتر نسبت به سایرین اضطراب کمتری را در طول شرایط استرس‌زا تجربه می‌کنند و این امر به آنها در کنترل افکار و احساسات‌ منفی‌شان کمک می‌کند؛ به‌طوری که آگاهی و عدم‌قضاوت موجب می‌شود که افراد با ذهن‌آگاهی بیشتر افکار فرار کمتری را در حین رقابت تجربه کنند (Chhabra & Parveen, 2017). توجه و تمرکز بالا و اضطراب پایین از نشانه‌های افراد ذهن‌آگاه است (نعمتی و همکاران، 1398) و این افراد قدرت کنترل افکار خود را دارند (هندیجانی و همکاران، 1399). درمقابل، باتوجه‌به تئوری تداخل شناختی(Sarason, 1988; CIT) اضطراب مهم‌ترین عامل ایجاد تداخل شناختی است و افرادی که تداخل شناختی بیشتری تجربه می‌کنند، عمدتاً دچار نقص‌توجه و حواس‌پرتی هستند. نتایج پژوهش حاضر نیز هم‌سو با نتایج پژوهش‌های ذکرشده اثر کاهشی ذهن‌آگاهی بر روی تداخل شناختی را تأیید می‌کند؛ به‌طوری که نتایج حاضر نشان می‌دهد دو خرده‌مقیاس آگاهی و تمرکز با افکار فرار و نگرانی‌های عملکرد رابطۀ منفی و معنی‌داری دارد.

 نتایج به‌دست‌آمده و همبستگی موجود بین دو پرسشنامۀ تداخل شناختی و ذهن‌آگاهی، روایی همگرا مقیاس تداخل شناختی در ورزش به‌عنوان مقیاسی قابل‌اعتماد و مناسب برای ارزیابی افکار ورزشکاران در حین رقابت را تأیید می‌کنند. برای سنجش پایایی پرسشنامه، مقادیر آلفای کرونباخ و آلفای مک‌دونالد امگا محاسبه شدند. نتایج آلفای کرونباخ پژوهش حاضر با نتایج نسخۀ اصلی (Hatzigeorgiadis & Biddle, 2000)، نسخۀ عربی (Abbassi et al, 2021) و نسخۀ آلمانی (Röthlin et al., 2016) هم‌راستا و نشان‌دهندۀ همسانی درونی مناسب نسخۀ فارسی پرسشنامۀ تداخل شناختی در ورزش است. نتایج ذکرشده نشان می‌دهد که پرسشنامۀ موردنظر ابزار مناسبی برای اندازه‌گیری تداخل شناختی ورزشکاران فردی و تیمی جامعۀ ایرانی است.

در طول انجام پژوهش حاضر به‌دلیل پاندمی کرونا و حاصل‌نشدن ملاقات حضوری، امکان ارتباط مستقیم برای تکمیل پرسشنامه وجود نداشت. همچنین، سنجش پایایی بیرونی به‌شکل بازآزمایی پرسشنامه به‌دلیل محدودیت‌های موجود که دسترسی دوباره به همان ورزشکاران حتی در نمونه با تعداد کمتر امکان‌پذیر نبود؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود در مطالعات آینده نتایج بازآزمایی ابزار حاضر نیز ارزیابی شود. علاوه‌براین، پیشنهاد می‌شود پژوهش حاضر روی یک رشتۀ ورزشی به‌صورت خاص بررسی شود تا درصورت نیاز، تداخل‌های شناختی ویژۀ آن ورزش شناسایی شود. پیشنهاد می‌شود پژوهشگران در مطالعات آینده هنجاریابی این ابزار را در بین گروه‌های سنی مختلف و نمونۀ بزرگ‌تر انجام دهند. همچنین، پیشنهاد می‌شود با استفاده از این ابزار در مطالعات طولی به بررسی قابلیت پیش‌بینی آن و همچنین، درک بهتر نقش تداخل شناختی در عملکرد ورزشکاران حین مسابقات، موفقیت ورزشی و تمرکز آنها در حین مسابقات پرداخته شود. پیشنهاد می‌شود برای بررسی عملکرد شناختی ورزشکاران و عوامل مؤثر بر آن (رابطۀ مربی‌ـ‌ورزشکار، شرایط سالن مسابقه و...) در حین مسابقات از این ابزار در مطالعات آینده استفاده شود.

باتوجه‌به یافته‌های موجود، ابزار حاضر از قدرت تشخیص مناسبی برخوردار است. روان‌شناسان ورزشی می‌توانند از این پرسشنامه برای سنجش افکار مزاحم و غیرمرتبطی که ورزشکاران در حین رقابت تجربه می‌کنند، استفاده کنند. البته مطالعات بیشتر دربارۀ اینکه در چه شرایطی ورزشکاران بیشتر این افکار را تجربه می‌کنند و آیا تجربۀ این افکار ارادی است یا خیر، می‌تواند مفید باشد. همچنین، پژوهشگران می‌توانند از این پرسشنامه برای بررسی میزان ارتباط فرایندهای فکری ورزشکاران در طول رقابت با سایر معیارهای روان‌شناسی استفاده کنند.

تشکر و قدردانی

از تمام ورزشکاران شرکت‌کننده در پژوهش حاضر اعم از رشته‌های گروهی (والیبال، فوتبال و بسکتبال) و انفرادی (تکواندو، قایق‌رانی، دو و میدانی و تیراندازی) که به‌صورت مجازی در تکمیل پرسشنامه‌ها یاری‌رسان ما بودند، کمال تشکر و قدردانی را داریم.

[1] Attention

[2] Voluntary control

^[3] Subjective Experience

[4] Concentration

[5] Zooming in

[6] Divided attention

[7] Internal distractions

[8] Self-preoccupied

[9] Performance worries

[10] Thoughts of escape

[11] Task irrelevant thoughts

[12] Test of Attentional and Interpersonal Style

[13] Thought Occurrence Questionnaire

[14] Thought Occurrence Questioner Scale

[15] Test of Performance Strategies

[16] Sport Anxiety Scale

[17] Intrinsic Motivation Inventory

[18] Mindfulness Inventory for Sport