واکاوی علل و پیامدهای مهاجرت معکوس به نواحی روستایی شهرستان بوئین و میاندشت

مقدمه

مهاجرت از مهم‌ترین پدیده‌های اجتماعی اواخر قرن 20 و اوایل قرن 21 بیشتر روستا - شهری و با هدف دسترسی آسان‌تر به خدمات مختلف (Trask, 2022: 4) و اغلب اجباری بوده است (Gnana, 2022: 1)؛ اما امروزه مهاجرت دوسویه بیشتر دیده می‌شود؛ حرکت از روستاها به شهرها و در مقابل مهاجرت از شهر به روستاها هرچند با آهنگی کندتر وجود دارد. درواقع، مهاجرفرستی روستاها در بعضی از مناطق روند معکوس به خود گرفته و روستاها به‌سوی «مهاجرپذیری» (علی‌بابایی و جمعه پور، 92:1395) و به‌ویژه مهاجرت شهرنشینان به روستاها یا «مهاجرت معکوس» (ربانی و همکاران،84:1390) که اغلب بازگشت دائمی یا نیمه دائمی به مبدأ است، پیش می‌روند. ممکن است شکست و نبودِ موفقیت افراد مهاجر به اهداف خود در شهرها و نابسامانی مسائل اقتصاد شهری در این زمینه مؤثر باشد (Hirvonen & LilleØr, 2015: 186). علاوه بر رکود اقتصادی در شهرها، گاهی فرصت‌های جدید در مناطق روستایی نیز بر این بازگشت اثرگذار است (Tong And lo, 2021: 1). درواقع، با افزایش شدید جمعیت شهری مشکلاتی مانند افزایش جرائم، ترافیک، بی‌نظمی در ساخت‌وسازها (Mlambo, 2018:1)، آلودگی‌ها، گرانی زمین و مسکن، فشار روحی-روانی و درمجموع، دافعه‌های شهری ایجاد و درنتیجه میل به گریز از شهر فراهم و توسعة شبکه حمل‌ونقل نیز موجب تسریع تحرک مکانی به‌صورت مهاجرت معکوس و بازگشتی می‌شود (افراخته و همکاران، 85:1395) تا آنجا که نه‌تنها روستائیان شهرنشین، گاهی شهری‌ها را نیز به این اقدام سوق می‌دهد.

مهاجرت معکوس، امری خودجوش است که اگر تداوم داشته باشد، راهکاری بسیار مؤثر برای احیای دوبارۀ روستاها، هویت و کارکرد آنهاست (مؤمنی و همکاران، 183:1400). این پدیده در ایران بیشتر به بازگشت مردم از شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک یا مناطق روستایی مربوط است؛ درحالی‌که در سطح بین‌المللی بازگشت مهاجران به موطن اصلی را مهاجرت معکوس می‌گویند (ابراهیمی، 175:1395).

به‌طور کلی در مهاجرت‌های معکوس (شهری- روستایی) عوامل دافعه و جاذبه در قالب مؤلفه‌های اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی و محیطی-کالبدی تأثیر دارند (آذر، 31:1399). برگشت جمعیت به مناطق روستایی نیز پیامدهای متفاوتی نسبت به مهاجرت‌های شهری دارد که این تفاوت هم در نظام استقرار و هم در سیستم‌های اجتماعی مشاهده می‌شود (قاسمی و نوبخت، 43:1395). به ‌عبارتی ‌دیگر، مهاجرت معکوس از پدیده‌های مثبتی است که تداوم آن ضمن کاهش بخشی از مشکلات جامعة شهری به رونق و آبادی دوبارۀ روستاها و توزیع عادلانة نسبی جمعیت در فضای جغرافیایی کشور می‌انجامد (ملکی و همکاران، 1398: 637؛ شایان و همکاران، 1400: 2).

نمونه‌های موفق مهاجرت معکوس در کشورهای مختلف مشاهده می‌شود. در آلمان اراضی مستعد روستاهای حاشیۀ شهرها در قطعات هزار و دو هزار متری تجهیز می‌شود و در اختیار بازنشستگان علاقه‌مند به تولید قرار می‌گیرد تا ضمن داشتن سرگرمی مفید، کمک‌هزینة زندگی خود را تأمین کند و با کاهش آثار بیکاری، هزینه‌ها از دوش صندوق‌های بازنشستگی و دولت برداشته شود. در هلند معلمان بازنشسته برای دروس تقویتی و آموزش‌ به روستاها دعوت می‌شوند تا در آموزش و غیرمستقیم در تولید مشارکت کنند. در کالیفرنیا اراضی10 هکتاری دارای آب و امکانات کشت برای متقاضیان (بازنشسته، افراد بیکار علاقه‌مند به بازگشت به روستا) آماده می‌شود و در اختیار آنها قرار می‌گیرد (ربانی و همکاران، 85:1390).

در ایران الگوی مهاجرت معکوس اگرچه در دورة 85-75 حدود 5/16 درصد از کل جریان مهاجرت و دورة 95-85، 8/12 درصد بوده است، گفته نمی‌شود که این جریان از بین رفته است، بلکه در سال‌های اخیر موج جدیدی در حال شکل‌گیری است و دورة 95-90 تعداد مهاجران معکوس نسبت‌به مهاجران سنتی (روستا- شهری) تفاوت چشمگیری ندارد و تعادل نسبی در موازنة مهاجرت‌ها دیده می‌شود (امان پور، 43:1397؛ شایان و همکاران، 1400: 8). مهاجرانِ جابه‌جاشده براساس جهت مهاجرت طی دورة 95-1390 از مجموع 4177679 نفر، 68 درصد از شهر به شهر، 15 درصد از روستا به شهر، 5 درصد از روستا به روستا و 12 درصد از شهر به روستا بوده است (مرکز آمار ایران، 1395).

در استان اصفهان مهاجرت روستا- شهری از 1/16 درصد در دهة 85-75 به 8/9 درصد در دهۀ 95-85 رسیده است و روند شدید کاهشی دارد (شایان و همکاران، 1400: 9). این استان ازجمله استان‌های با روند مهاجرت معکوس است (میرفلاح نصیری و همکاران، 15:1395). به‌علاوه، یکی از شهرستان‌هایی که شاهد این‌گونه مهاجرت‌هاست، شهرستان بوئین و میاندشت و نواحی روستایی آن است. در نواحی روستایی مذکور جمعیت جوان به دلایل متعدد و اغلب اقتصادی و معیشتی به شهرها مهاجرت می‌کنند؛ اما از طرف دیگر، به دلیل موقعیت و شرایط آب‌وهوایی، توسعۀ امکانات و خدمات و سایر عوامل، مهاجرپذیری جمعیت و به ‌عبارت ‌دیگر «مهاجرت معکوس» نیز وجود دارد. به‌طوری ‌که براساس مطالعات اولیه و میدانی در نواحی روستایی شهرستان (مصاحبه با دهیاران، 1401) به‌طور متوسط بین 10 تا 50 خانوار مهاجر معکوس و برگشتی در بیشتر روستاها وجود دارد که تأثیراتی بر روستاهای منطقه خواهد داشت؛ بنابراین در این پژوهش به بررسی و تحلیل علل و همچنین پیامدهای (مثبت و منفی) این شیوة مهاجرت در نواحی روستایی توجه و تفاوت‌های احتمالی بین روستاهای مختلف ارزیابی می‌شود.

مبانی نظری پژوهش

مبانی نظری این پژوهش مبتنی بر چند مفهوم اساسی (مهاجرت، مهاجرت معکوس و ...) و نظریه‌های مرتبط است. اگر از روزنة لغوی به «مهاجرت»[1] نگاه شود، این واژه به معنی از جایی به‌جای دیگر رفتن و در آنجا منزل‌کردن و دوری‌کردن از شهر و دیار خود است (فرهنگ عمید، 1363، 1030)؛ اما در توصیف کلی، مهاجرت یک فرآیند مستمر (World Economic Forum, 2017: 9) و حرکت فرد یا افراد از یک منطقه به منطقة اکولوژیکی دیگر است که دائمی یا موقت است (Babi et al., 2017: 1). «مهاجرت معکوس»[2] نیز به بازگشت مردم از شهرهای بزرگ به کوچک یا از شهرها به سکونتگاه‌های روستایی مربوط می‌شود (مؤمنی و همکاران، 184:1400). با توجه ‌به تعریف بخش آمار سازمان ملل، مهاجرِ معکوس افرادی‌اند که پس از پذیرش توسط جامعة شهری به شهر یا روستای خود باز می‌گردند (علی‌بابایی، جمعه پور،96:1395). درواقع، تحرک مکانی از شهر به روستا مهاجرت معکوس است و فرایندی که «زندگی در روستا، مهاجرت به شهر و سپس بازگشت مجدد به روستا» را شامل ‌شود، مهاجرت بازگشتی تعریف می‌شود (افراخته و همکاران، 85:1395) که خود نوعی مهاجرت معکوس است.

علل مهاجرت از فردی به فرد دیگر و با توجه به موقعیتی که به تصمیم‌گیری منجر شده، متفاوت است (delango, 2019: 100). جمعیتِ بیش از 1 میلیاردی مهاجر جهان اغلب به دلایل وجود شرایط مطلوب اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیطیِ یک مکان اقدام به مهاجرت کرده‌اند (World Economic Forum, 2017: 15). در همین راستا، عواملی که نقش مهمی در مهاجرت معکوس دارند، شامل: اقتصادی مانند درآمد، مشاغل ترکیبی روستا، ضعف درآمدی و نبودِ امکان زندگی در شهر، برنامه‌‌های دولتی (تسهیلات مسکن روستایی و توسعۀ خدمات) و ... (آذر و همکاران، 32:1399؛ امان‌پور، 1392: 42؛ میرفلاح نصیری و همکاران، 19:1395)؛ اجتماعی مانند تشکیل خانواده و اهداف و انگیزة اعضا، تغییر در وضعیت زندگی زناشویی، نبودِ تحمل‌پذیری و تمایل به زندگی در مکان دیگر (مهاجرانی و روستا، 171:1393) و ‌محیطی و کالبدی مانند گسترش آلودگی‌های شهری، محیط‌های آرام روستایی و دوری از شلوغی شهرها (ابراهیم‌زاده و همکاران، 1398: 174)، ترافیک و تراکم جمعیتی کمتر و امکان ساخت خانه با سلیقۀ افراد و در مساحت‌های مختلف در نواحی روستایی (آذر و همکاران، 1399: 32؛ امان پور، 1397: 43) است.

با توجه به بین‌رشته‌ای بودن موضوع مهاجرت، دیدگاه‌ها و نظریه‌های مختلفی وجود دارد که در ادامه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود. در رویکردهای اقتصادی بین مهاجرت و توسعه رابطه وجود دارد و مهاجرت پدیدة مفیدی است (Behera et al., 2021: 392). نظریۀ دوبخشی آرتورلوئیس[3] اولین و معروف‌ترین الگوی اشتغال است که به جریان انتقال نیروی کار از روستا به شهر توجه و مهاجرت را در بطن فرایندهای توسعة اقتصادی بیان می‌کند. در طرح قوانین مهاجرتی راونشتاین[4] مهاجران از منطقه‌ای که فرصت‌های کمتری دارند، به مناطقی می‌روند که فرصت و امکانات بیشتری در دسترس است. راونشتاین پی برد که جریان مهاجرت از روستا به شهر، جریان متقابل مهاجرت برگشتی را نیز به‌دنبال دارد. از دیدگاه بایرلی[5] عامل مهم در تصمیم‌گیری، میزان تفاضل هزینه- فایده ناشی از مهاجرت است (پاپلی یزدی و رجبی، 1392: 233-224). تودارو[6] نیز معتقد است که مهاجرت اغلب پدیده‌ای اقتصادی بوده و بیکاری تصمیمی منطقی برای مهاجرت است (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 180:1394). در همین راستا، لیو[7] نیز مهاجرت را راهبرد معیشتی برای خانواده‌ها می‌داند (liu, 2022:1). وی نظریة ساختارگرایی مهاجرت را بر مبنای نیروی کار مطرح کرد و معتقد است، مهاجرت در شرایط فقر با ریسک زیاد انجام می‌شود (محمدی و جعفری، 109:1398). نظریۀ مهاجرتی کارکردگرایان به بررسی دلایل و پیامدهای مهاجرت به‌عنوان عنصری الزامی برای تعادل جامعه توجه می‌کند (ربانی و همکاران، 95:1390). در تئوری شبکۀ اجتماعی، مهاجران برگشتی حاملان منابع محسوس و غیرمحسوس‌اند که پیوندهای قوی خود را با مکان سابق حفظ کرده و ارتباطات مداوم، عوامل اقتصادی و اجتماعی در بازگشت به مبدأ مؤثرند (نوبخت و همکاران، 1396: 187). رهیافت سیستمی نیز علاوه بر توجه به محیط روستایی و شهری، به مهاجرت به‌عنوان نظامی دورانی، وابسته، متقابل و خود اصلاحی توجه دارد (پاپلی یزدی و رجبی، 1392: 228). در نظریۀ چرخۀ حیات بین تغییر جمعیت و توسعه‌یافتگی ارتباط معناداری وجود دارد. روستاها پس از گذر از مرحلة پیدایش، در مرحلۀ رشد با افزایش امید به زندگی، رونق اقتصادی و حتی جذب مهاجر، افزایش جمعیت و دورۀ جدیدی از روند تکاملی شروع می‌شود؛ بنابراین این نظریه به طرح بهینۀ چرخۀ زندگی براساس طرح مهاجرت معکوس به بخشی از زنجیرۀ چرخۀ حیات برای مکان مناسب اقامت اشاره می‌کند (مهاجرانی و روستا، 1393: 179). رویکرد محیطی- کالبدی نیز بر ابعاد مکانی برنامه‌ریزی توسعه به‌ویژه در زمینه‌های موقعیت، فاصله‌یابی، مقیاس و اندازه، توزیع و سلسله‌مراتبی تأکید دارد و اثرات توسعة روستایی در این رویکرد مشهود است (تقوی و همکاران: 1396، 228).

پیشینه‌های پژوهش

ایزدی و همکاران (1400) در مطالعة پیامدهای کشت زعفران در مهاجرت معکوس روستاهای دهستان رشتخوار 76 خانوار مهاجر معکوس را در 26 روستا بررسی کردند. یافته‌ها نشان‌دهندۀ آن بود که افزایش سطح زیر کشت و تولید زعفران، میزان بازگشت مهاجران را افزایش داده و عامل اقتصادی (افزایش اشتغال، پایداری درآمد و بهبود معیشت) بین عوامل مختلف بیشترین اثر را داشته است. آذر و همکاران (1399) در بررسی عوامل مؤثر در مهاجرت معکوس از کلان‌شهر تبریز به نواحی پیراشهری و روستاهای الحاقی بر‌اساس مدل تحلیل عاملی بیش از 26 درصد واریانس مربوط به اقتصاد و مسکن بوده است. زیادبودن هزینۀ زندگی، درآمد پایین و گرانی زمین در شهر، حمایت دولت از روستائیان و ارزانی زمین در روستا از متغیرهای اقتصادی بوده است. ملکی و همکاران (1398) در بررسی پیامدهای مهاجرت معکوس در تغییرات محیطی، اکولوژیکی و کالبدی روستاهای ساحلی شهرستان رشت نشان دادند که دلایل مهاجرت معکوس به نواحی روستایی اغلب اقتصادی است. ابراهیم‌زاده و همکاران (1398) نیز مهاجرت معکوس روستایی را با تغییر سبک زندگی شهری بررسی کردند. نتایج نشان‌دهندۀ آن بود که پایگاه اقتصادی- اجتماعیِ اغلب مهاجران متوسط و بالا بوده است، حدود دوسوم بیش از 50 سال داشته و 90 درصد تحصیلات لیسانس و کمتر داشتند؛ همچنین تمامی آنها با ساکنان روستا نسبت فامیلی داشتند. فیاض و همکاران (1398) در بررسی و تحلیل ظرفیت زیست‌بوم شهرستان سمیرم در برنامه‌ریزی مهاجرت معکوس نشان دادند که به‌ترتیب راهبردهای تأمین اشتغال پایدار، ایجاد امکانات رفاهی و کارگاه‌های زودبازده، رفع مشکلات جاده و بافت‌ روستا در اولویت قرار دارند. یعقوبی و زبیدی (1397) در بررسی انگیزه‌های مهاجرت در روستاهای شهرستان ایجرود معتقدند که تداوم مهاجرت معکوس ضمن کاهش بخشی از مشکلات جامعة شهری، به آبادانی و رونق نواحی روستایی و توازن جمعیت می‌انجامد. ابراهیمی (1395) در بررسی مهاجرت معکوس در روستاهای شمال استان اردبیل به این نتیجه اشاره دارد که مهاجرت معکوس به رشد فعالیت‌های اقتصادی در زمینة مشاغل بومی، استفاده از تکنولوژی جدید و کارآفرینی در روستاها منجر شده است.

در بخش پژوهش‌های خارجی نیز بهرا[8] و همکاران (2021) ضمن بررسی مهاجرت معکوس حاصل از تأثیر بیماری کوید 19 و بازگشت به روستاها در ایالت اودیشا - هند بر ضرورت سامان‌دهی اقتصاد روستایی برای پذیرش مهاجران و کاهش آسیب‌پذیری ناشی از بیکاری و کاهش درآمد تأکید دارند. تانگ و لو[9] (2021) به موضوع توسعۀ روستایی و بررسی الگوهای فضایی مهاجرت در ژجیانگ چین توجه کردند. آنها ضمن بررسی انواع مهاجرت، مهاجرت معکوس را واکاوی و به نقش توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فضایی در رونق این نوع مهاجرت اشاره کردند؛ همچنین پیش‌بینی کردند، مهاجرت معکوس در آینده بیشتر شود. خان و آروکیارج[10] (2021) در بررسی چالش‌های مهاجرت معکوس در هند: مطالعۀ تطبیقی کارگران مهاجر داخلی و بین‌المللی در اقتصادِ پس از کرونا اشاره دارند که اشتغال مهم‌ترین عامل مهاجرت و قرنطینه‌های ناشی از کرونا و بیکاری به مهاجرت معکوس منجر شده است. هیرونن و لیلور[11] (2015) نیز مهاجرت معکوس را در کشور تانزانیا بررسی کرده‌اند و معتقدند که دلایل مهاجرت به خارج به‌خوبی شناخته نشده است؛ اما داده‌های ردیابی نوزده‌سالة الگوها و عوامل مهاجرت معکوس مشخص کرد که بازگشت به روستا تا حد زیادی با مهاجرت اولیة ناموفق افراد مرتبط است. برای مردان، بازار ضعیف کار در مقصد و برای زنان، پایان ازدواج مهم‌ترین عامل است. استوکدال و کانتی[12] (2014) الگوهای مهاجرت داخلی را در ایرلند شمالی به‌ویژه مهاجرت شهر به روستا در ارتباط با مراحل دورة عمر بررسی کردند و نشان دادند، سن افراد در مهاجرت مؤثر است و جوانان علاقة بیشتری به مهاجرت دارند. هیاهونگ[13] (2013) در پژوهشی دربارة مهاجرت معکوس چینی‌ها به کشورشان و علل بازگشت به این نتیجه اشاره دارد که «رشد اقتصادی زیاد» و «طرح توسعة استعدادهای ملی» در این زمینه مؤثر بوده است. مارتین و رادو[14] (2021) دربارۀ مهاجرت معکوس در اروپای شرقی نشان دادند که تجربة شغلی مهاجران معکوس سبب شد تا آنها در کشورهای مبدأ با خوداشتغالی درآمد بهتری به دست آورند. کاسای و شفر[15] (2009) در پژوهش خود با موضوع توزیع جمعیت در کشور سوئیس و روند مهاجرت معکوس با تأکید بر نبودِ تمرکزگرایی و جریان ضد شهرنشینی در دهة 70 نشان دادند که جمعیت از نواحی با تراکم زیاد به مناطق کوچک یا با تراکم متوسط در حرکت است. بیشتر مهاجرت‌ها از شهرها به روستاهای اطراف بوده که تغییر در نگرش‌ها نسبت‌به زندگی روستایی با رشد جریان ضد شهرنشینی همراه بوده است. ونگ و فن[16] (2006) نیز عوامل مهاجرت معکوس را در شیوآن‌وهوی چین بررسی کردند و نشان دادند که حقارت نهادینه‌شده و اجتماعی روستائیان در شهر، دسترسی به منابع و امکانات و درنهایت، رسیدن به موفقیت را کاهش و در مقابل تعلقات بومی و قومی انگیزة آنها برای بازگشت به روستاهای محل زندگی را افزایش می‌دهد.

روش‌شناسی و معرفی منطقۀ موردمطالعه

پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر پیمایش است. برای گردآوری اطلاعات از دو روش کتابخانه‌ای و میدانی استفاده و جامعۀ آماری شامل مهاجران معکوس و برگشتی به نواحی روستایی شهرستان بویین و میان‌دشت است. با توجه به موضوع و پراکندگی سکونتگاه‌های روستایی ابتدا، به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای از 5 دهستانِ «ییلاق، گرجی، سردسیر، کرچمبو شمالی و جنوبی» تعداد 5 روستا (قرۀ بلطاق، قائم‌آباد، بلطاق، بتلیجه، داشکسن) که براساس مطالعات میدانی و مصاحبۀ تلفنی با دهیاران روستاها بیشترین مهاجر را داشتند، انتخاب شدند. براساس فرمول کوکران تعداد 290 نفر از خانوارهای مهاجر به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده (در روستای قره­بلطاق 51، قائم‌آباد 67، بلطاق 114، بتلیجه 23 و داشکسن 35 نمونه) تعیین و پرسشنامه تکمیل شد. پرسشنامة محقق ساخته دارای روایی موردتأیید اساتید و کارشناسان و پایایی آزمون آلفای کرونباخ 720/0 و متشکل از سه بخش ویژگی پاسخگو، سؤالات عمومی و تخصصی (33 سؤال مربوط به علل و 39 سؤال پیامدهای مهاجرت معکوس در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیطی-کالبدی در قالب طیف 5 گزینه‌ای لیکرت) بوده است (جدول 1).

جدول (1) ابعاد و گویه‌های علل و پیامدهای مهاجرت معکوس

Table (1) Dimensions and items of the causes and consequences of reverse migration

مأخذ: ایزدی و همکاران:1400، قاسمی و ثوابی: 1398، یعقوبی و دربیدی:1397، طاهری و همکاران: 1399، آذر و همکاران: 1399، Behera et al, 2021، Hirvonen& Lilleor, 2015، Kahsai & Schaeffer, 2009، شایان و همکاران، 1400، تصرف نویسندگان

ناحیة موردمطالعه نیز شامل شهرستان بوئین و میان‌دشت در غرب استان اصفهان در فاصلۀ 170 کیلومتری مرکز استان و در میان سلسلۀ جبال زاگرس مرکزی است. این شهرستان با مساحتی حدود 1022 کیلومترمربع و ارتفاع 2430 متر از سطح دریا در طول شرقی کمترین 51/49 و بیشترین 20/50 و عرض شمالی کمترین 09/33 و بیشترین 10/33 قرار دارد. از شمال با شهرستان خوانسار، از جنوب با شهرستان فریدون‌شهر، از شرق با شهرستان فریدن و از غرب با استان لرستان و شهرستان الیگودرز هم‌مرز است (شکل 1).

شکل (1) موقعیت جغرافیایی ناحیة موردمطالعه

Figure (1) Geographical location of the study area

یافته‌های پژوهش

- یافته‌های توصیفی

از کل نمونة موردمطالعه 9/7 درصد در روستای بتلیجه، 1/12 درصد داشکسن، 6/17 درصد قره بلطاق، 1/23 درصد قائم‌آباد و 3/39 درصد در روستای بلطاق سکونت داشته‌اند. به لحاظ جنسیت، 7/19 درصد زن و3/80 درصد مرد بوده‌اند. 7/80 درصد متأهل، 5/15 درصد مجرد و 8/3 درصد سایر موارد (مطلقه و ...) را ذکر کرده‌اند. ردة سنی 6/7 درصد 15 تا 25 ساله، 8/14 درصد 26 تا 35 ساله، 7/20 درصد 36 تا 45 ساله، 2/17 درصد 46 تا 55 ساله و 7/21 درصد 56 تا 65 ساله و 9/17درصد بیشتر از 65 سال بوده است. از کل نمونه 1/12 درصد بی‌سواد، 2/74

درصد ابتدایی تا دیپلم و تنها 8/12 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی و 1 درصد نیز حوزوی بودند. 9/27 درصد خانوارها 1 یا 2 نفر، 7/50 درصد 3 تا 4 و4/21 درصد 5 نفر و بیشتر عضو داشته‌اند (جدول 2).

به لحاظ وضعیت اشتغال 1/53 درصد شاغل و 9/46 درصد غیرشاغل بوده‌اند. به لحاظ نوع فعالیت 7/31 درصد کشاورز، 2/5 درصد باغدار، 6/8 درصد دامدار، 7/9 درصد کارمند، 8/12درصد خانه‌دار، 5/5 درصد دانشجو، 2/26 درصد بازنشسته و3/0درصد سرباز بودند. درصد بازنشستگان نیز معنادار و قابل‌تأمل است. از حیث میزان درآمد 7/40 درصد درآمدی کمتر از 5 میلیون تومان، 21 درصد 5 تا 7 میلیون، 5/23 درصد 7 تا 10 میلیون و 8/14 درصد بیش از 10 میلیون تومان را ذکر کرده‌اند. به لحاظ مدت‌زمان مهاجرت به روستا 9/15 درصد کمتر از یک سال، 30 درصد 1 تا 3 سال، 7/20 درصد 3 تا 5 سال، 8/13 درصد 5 تا 10 سال و 7/19 درصد بیش از 10 سال را بیان داشتند. بیش از 66 درصد از افراد در کمتر از 5 سال اخیر به روستا مهاجرت کردند و این وضعیت از یک‌طرف، به دلیل وجود مشکلات در شهرها و از طرفی دیگر، بهبود وضعیت روستاها را نشان می‌دهد. علاوه بر این، ضرورت توجه به این روند افزایشی در برنامه‌های آتی روستاها امری اجتناب‌ناپذیر است.

به لحاظ رضایت‌مندی از مهاجرت به روستا، 8/14 درصد گزینة خیلی زیاد، 3/30 درصد زیاد، 4/33 درصد متوسط، 8/13 درصد کم و تنها 2/7 درصد رضایت خیلی کم را ذکر کردند. درمجموع، 5/78 درصد رضایت متوسط به بالا داشتند و این امر در تداوم مهاجرت معکوس مؤثر خواهد بود. درخصوص دلایل انتخاب این روستاها 1/33 درصد زادگاه‌بودن، 9 درصد تفریحی و استراحتگاهی، 6/7 درصد شرایط آب‌وهوایی، 9/5 درصد شرایط نامناسب کار در شهر و بهتر در روستا و مابقی سایر موارد را ذکر کرده‌اند. درواقع، نه‌تنها موضوع مهاجرت معکوس، از نوع برگشتی آن در این منطقه نمایان‌تر است. نکتۀ مهم دیگر در یافته‌های توصیفی اینکه 6/76 درصد بیان داشتند که برخی از دوستان و اقوامشان نیز به روستا مهاجرت کردند. به‌علاوه، از کل پاسخگویان 1/62 درصد به‌صورت دائمی و 9/37 درصد فصلی و موقت در روستا ساکن شده‌اند (جدول 2).

جدول (2) آمار توصیفی ویژگی‌های نمونه

Table (2) Descriptive statistics of sample characteristic

یافته‌های پژوهش، 1401

براساس یافته‌های توصیفی (جدول 3) مهم‌ترین علت مهاجرت معکوس به نواحی روستایی شهرستان بوئین و میاندشت از دیدگاه پاسخگویان، کالبدی-محیطی با میانگین 14/40 است.

جدول (3) آمار توصیفی علل اصلی مهاجرت معکوس ازنظر پاسخگویان

Table (3) Descriptive statistics of the main causes of reverse migration according to respondents

یافته‌های پژوهش، 1401

در بعد محیطی-کالبدی، مؤلفه‌های آلودگی‌های شهر، آب‌وهوای سالم، چشم‌اندازهای طبیعی و نبودِ آلودگی در روستا به‌ترتیب با (92/3)، (88/3) و (81/3) بیشترین میانگین و در مقابل امکان تأمین مصالح ساختمانی مناسب، مقاوم و در دسترس (39/3) و نقشه‌های نوین (51/3) کمترین میانگین را داشته‌اند. در بعد اقتصادی مؤلفة قیمت مناسب زمین و مسکن (87/3) و پایین‌بودن هزینة زندگی بیشترین میانگین (78/3)‌ و در مقابل، حمایت دولت از اقتصاد روستایی (17/3)، وضعیت رفاهی و مالی مناسب مهاجران (18/3) و امنیت شغلی و درآمد (19/3) کمترین میانگین را دارا بوده‌اند. در بعد اجتماعی مؤلفه‌های مناسبات خویشاوندی (میانگین92/3) حس تعلق مکانی (90/3) امنیت اجتماعی (74/3) و بازنشستگی و فراغت شغلی (73/3) به‌ترتیب بیشترین و در مقابل بروز مسائل خانوادگی (82/1) کمترین میزان بوده‌اند.

- یافته‌های استنباطی

تحلیل عاملی تأییدی مؤلفه‌های علل مهاجرت معکوس در نواحی روستایی

نتایج تحلیل عاملی علل مهاجرت معکوس (شکل 2 و جدول 4) نشان‌دهندۀ آن است که بارهای عاملی استانداردشده در تمام موارد در سطح معنی‌داری 05/0 معنادار است. به ‌عبارت‌ دیگر علل موردبررسی بر مهاجرت معکوس اثر داشته‌اند. ضریب پایایی ترکیبی برای تمامی سازه‌ها بزرگ‌تر از 6/0 است. AVE[17] برای همة سازه‌ها بیشتر از 5/0 است و درنتیجه روایی همگرایی تأیید می‌شود. نتایج ضریب مسیر علل اصلی مهاجرت معکوس نشان‌دهندۀ تأثیر40 درصدی علل اجتماعی، 7/41 درصدی علل اقتصادی و 2/48 درصدی علل محیطی-کالبدی بر مهاجرت معکوس است.

شکل (2) مدل معادلات ساختاری موردبررسی در تحلیل عاملی تأییدی

Figure (2) Structural equation model examined in confirmatory factor analysis

جدول (4) ضرایب مدل معادلات ساختاری در مهاجرت معکوس

Table (4) Structural equation model coefficients in reverse migration

یافته‌های پژوهش، 1401

نتایج آزمون فریدمن با میزان کای اسکوئر 004/35، سطح معناداری 000/0 و امتیاز میانگین کالبدی، اجتماعی، اقتصادی به‌ترتیب 25/2، 97/1 و 78/1 نیز برای رتبه‌بندی علل اصلی مهاجرت معکوس نشان‌دهندۀ آن است که علل محیطی-کالبدی رتبۀ اول و علل اجتماعی در رتبۀ آخر قرار دارد. به‌علاوه، نتایج نشان از آن داشت که مؤلفة آلودگی محیطی شهر با امتیاز 84/6، رتبۀ 1 در مؤلفه‌های کالبدی، قیمت پایین‌تر زمین و مسکن و هزینة زندگی به‌ترتیب با امتیاز 38/7 و15/7، رتبۀ برتر مؤلفه‌های اقتصادی و مناسبات خویشاوندی با امتیاز 26/7، رتبۀ برتر اجتماعی بوده‌اند.

پیامدهای «مثبت» و «منفی» مهاجرت معکوس به نواحی روستایی

در راستای بررسی پیامدهای مهاجرت معکوس به نواحی روستایی ابتدا از آزمون کولموگروف -اسمیرنف برای تبیین نرمال‌بودن توزیع فراوانی نمونه استفاده شده و نتایج آن برای تمام موارد نرمال بوده است. به عبارت دیگر معنی‌داری متغیرها از سطح 05/0=α بیشتر است. اثرات منفی کالبدی، اقتصادی و اجتماعی به‌ترتیب با سطح معناداری 356/0، 799/0، 070/0 و اثرات مثبت کالبدی، اقتصادی، اجتماعی نیز به‌ترتیب با 140/0، 670/0، 078/0 است. بر این اساس از آزمون تی تک نمونه‌ای برای بررسی پیامدهای مهاجرت معکوس به نواحی روستایی شهرستان بویین و میان دشت استفاده شده است.

نتایج آزمون تی مستقل برای کل متغیرهای مهاجرت معکوس در جدول (5) ارائه شده است. با توجه به سطح معناداری 000/0 برای تمام ابعاد و کران بالا و پایین مثبت وجود اثرات مثبت و منفی مهاجرت معکوس بر نواحی روستایی تأیید می‌شود. بررسی میانگین پیامدهای مثبت و منفی نیز نشان‌دهندۀ آن است که میانگین اثرات منفی کالبدی 86/29، اقتصادی 09/14 و اجتماعی 90/20 است؛ همچنین میانگین اثرات مثبت کالبدی 38/14، اقتصادی 68/24 و اجتماعی13/30 است؛ بنابراین بیشترین میانگین‌ها به‌ترتیب مربوط اثرات منفی کالبدی و مثبت اجتماعی است.

جدول (5) نتایج آزمون تی مستقل برای پیامدهای (مثبت و منفی) مهاجرت معکوس

Table (5) Independent t-test results for the consequences (positive and negative) of reverse migration

یافته‌های پژوهش، 1401

- بررسی گویه‌های مختلف پیامدهای محیطی-کالبدی مهاجرت معکوس

براساس نتایج آزمون t تک نمونه‌ای برای پیامدهای «منفی»، مؤلفه‌های تخریب و تغییر کاربری اراضی کشاورزی، تغییر چشم‌اندازهای طبیعی، ایجاد انواع آلودگی محیطی، تغییر و تخریب بافت سنتی و تاریخی، تراکم و توسعۀ ناهمگون فیزیکی، ناهماهنگی معماری نوین و نیازهای معیشتی بیشتر از میانگین فرضی و در وضعیت «زیاد» ارزیابی شده‌اند. مؤلفه‌های قطعه‌قطعه شدن اراضی کشاورزی، تغییر در مصالح و استفاده از نقشۀ شهری و مصالح غیربومی در سطح «متوسط» و مؤلفة‌ ساخت‌وسازها و آلودگی منابع نیز کمتر از میانگین و «ضعیف» ارزیابی شده‌اند؛ به‌علاوه، بین پیامدهای «مثبت»، مؤلفة بهبود شرایط بهداشتی و زیبایی روستا در وضعیت «زیاد» و احیای باغات و بازسازی مساکن در وضعیت اثر «کم» ارزیابی شده‌اند (جدول 6).

جدول (6) پیامدهای محیطی مهاجرت معکوس به نواحی روستایی

Table (6) Environmental consequences of reverse migration to rural areas

یافته‌های پژوهش،1401

- بررسی گویه‌های مختلف پیامدهای اجتماعی مهاجرت معکوس

نتایج آزمون t تک نمونه‌ای نشان‌دهندۀ آن است که مؤلفه‌های «منفی»: ایجاد اختلاف بر سر مالکیت زمین، زیادکردن انتظارات مردم از دولت و کاهش مشارکت محلی، تغییر در پوشش و حجاب افراد، رواج فرهنگ مصرف‌گرایی بیشتر از میانگین و در وضعیت «زیاد» ارزیابی شده‌اند. مؤلفة‌ تغییر در ترکیب جمعیت و افزایش افراد مسن در سطح «متوسط» و مؤلفۀ تغییر در فرهنگ و آداب‌ورسوم روستا حاکی از تأثیر «ضعیف» است؛ زیرا حد فاصلۀ دامنۀ پایین و بالای آن به‌صورت منفی نیز بوده است.

همچنین مؤلفه‌های «مثبت»: امید به بهبود شرایط در وضعیت «زیاد»، افزایش مشارکت و همکاری «متوسط» و رواج سبک زندگی سالم، ارتقای شاخص‌های بهداشتی و آموزشی، ارتقای ارتباط و آگاهی اجتماعی با وضعیت تأثیر «کم» ارزیابی شده‌اند (جدول 7).

جدول (7) پیامدهای اجتماعی مهاجرت معکوس به نواحی روستایی

Table (7) Social consequences of reverse migration to rural area

ns نبودِ معناداری (ضعیف) (**) معناداری در سطح 99 درصد (زیاد) (*) معناداری تا سطح 95 درصد (متوسط)

یافته‌های پژوهش، 1401

- بررسی گویه‌های مختلف پیامدهای اقتصادی مهاجرت معکوس

نتایج آزمون t تک نمونه‌ای نشان‌دهندۀ آن است که مؤلفه‌های اقتصادی از قبیل افزایش قیمت زمین و مسکن (پیامد منفی)، فرصت‌های شغلی، تولید و رونق اقتصادی و توسعۀ زیرساخت‌ها (پیامد مثبت) در وضعیت تأثیر «زیاد» ارزیابی شده‌اند. به‌علاوه، برخی مؤلفه‌های منفی همچون تبدیل اقتصاد تولیدی به مصرفی، بنگاه‌داری مسکن، کاهش ظرفیت‌های تولید و پیامدهای مثبتِ استفاده از فنون جدید کشاورزی با توجه به دامنۀ پایین و بالای منفی، «ضعیف» ارزیابی شده‌اند. توسعة زیرساخت‌ها نیز به‌عنوان یکی از پیامدهای مثبت در حد «متوسط» است (جدول 8).

جدول (8) پیامدهای اقتصادی مهاجرت معکوس به نواحی روستایی

Table (8) Economic consequences of reverse migration to rural areas

ns نبودِ معناداری (ضعیف) (**) معناداری در سطح 99 درصد (زیاد) (*) معناداری تا سطح 95 درصد (متوسط)

یافته‌های پژوهش، 1401

- مقایسۀ عوامل مهاجرت معکوس بین روستاهای مختلف (تفاوت‌های مکانی- فضایی)

برای مقایسۀ عوامل مختلف در پنج روستای موردبررسی از آزمون آنوا (آنالیز واریانس) استفاده شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان‌دهندۀ آن بود که تنها بین روستای قره بلطاق و قائم‌آباد با سطح معناداری 002/0 در عوامل کالبدی تفاوت معناداری وجود دارد و بین روستاهای مختلف دیگر و عوامل گوناگون مهاجرت معکوس با توجه به سطح معناداری بیشتر از 05/0 تفاوت وجود ندارد (یادآور می‌شود، به دلیل حجم زیاد جداول مذکور و افزایش حجم مقاله از ارائۀ آنها خودداری شد).

همچنین نتایج نشان‌دهندۀ آن است که بین عوامل مهاجرت معکوس تنها میانگین عوامل کالبدی بین روستاها تفاوت معناداری دارد و سطح معنی‌داری آن برابر با 000/0 است؛ اما بین عوامل اقتصادی و اجتماعی این تفاوت معنادار نیست (جدول 9).

جدول (9) نتایج آزمون تحلیل واریانس مقایسۀ عوامل مهاجرت معکوس در روستاها

Table (9) Results of ANOVA comparing factors of reverse migration in villages

یافته‌های پژوهش، 1401

مقایسۀ پیامدهای مثبت مهاجرت معکوس در روستاهای موردمطالعه (براساس آزمون آنالیز واریانس) نشان‌دهندۀ آن است که اثرات مثبت محیطی-کالبدی و اقتصادی در بین روستاهای موردبررسی تفاوت معناداری ندارد. در زمینۀ اثرات اجتماعی بین روستاهای بتلیجه و داشکسن، بتلیجه و قائم‌آباد، داشکسن و قره بلطاق، داشکسن و بلطاق و قائم‌آباد و بلطاق تفاوت معناداری وجود دارد. مقایسۀ اثرات منفی مهاجرت معکوس نیز نشان از آن دارد که اثرات منفی محیطی-کالبدی بین روستای قره بلطاق و داشکسن و بلطاق و داشکسن دارای تفاوت معنادار است. اثرات منفی اقتصادی بین 5 روستا تفاوت معناداری ندارد. در بین مؤلفه‌های اجتماعی بین دو روستای بلطاق و داشکسن و بلطاق و قائم‌آباد تفاوت معناداری وجود دارد (جدول 10).

جدول (10) نتایج آزمون تحلیل واریانس مقایسۀ اثرات مثبت و منفی مهاجرت معکوس در روستاها

Table (10) The results of ANOVA,comparing the positive and negative effects of reverse migration in villages

یافته‌های پژوهش، 1401

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

مهاجرت و جابه‌جایی‌های جمعیت نشان‌دهندۀ پویایی زندگی انسان‌هاست. انسان‌هایی که در یک مکان جغرافیایی زمینة تلاش، تداوم زندگی و فعالیت اقتصادی و اجتماعی را برای خود محدود می‌دانند، اقدام به مهاجرت می‌کنند. پدیده‌ای که در تمامی کشورها و سرزمین‌ها وجود دارد و در عین حال، نوع و ماهیت آن ممکن است متفاوت باشد. آنچه در این فرآیند قابل‌تأمل است، جهت، چرایی و علل و از طرف دیگر، پیامدهای این پدیده اعم از منفی و مثبت برای مبدأ و مقصد است؛ بنابراین در این پژوهش به‌صورت مطالعۀ موردی به بررسی علل و پیامدهای مهاجرت معکوس (شهری- روستایی) در نواحی روستایی شهرستان بوئین و میان‌دشت توجه شده است. بدین منظور با توجه به گسترگی منطقه و پراکندگی سکونتگاه‌های روستایی، از 5 دهستانِ این شهرستان تعداد 5 روستا (هر دهستان 1 روستا) - که براساس مطالعات میدانی و مصاحبه با مدیران محلی مشخص شد، بیشترین تعداد مهاجران معکوس و برگشتی را دارند- انتخاب شده‌اند و تعداد 290 پرسشنامه تکمیل شده است. نتایج به‌دست‌آمده از آمار توصیفی و استنباطی (کولموگروف-اسمیرنوف، تحلیل عاملی، تی. مستقل، فریدمن، تحلیل واریانس) نشان‌دهندۀ آن بود که:

در بررسی ویژگی‌های فردی پاسخگویان ازجمله درصدهای قابل‌تأمل درخصوص ردة سنی (هم جوان و هم مسن که از یک‌سو نیازمند شغل، مسکن و از سوی دیگر خدمات ویژه خواهند بود)، تعداد اعضای خانوار (بیشترین درصد 3 تا 4 نفره است و نشان از مهاجرت خانوادگی دارد)، وضعیت فعالیت (بازگشت گستردة بازنشستگان)، مدت‌زمان برگشت (که بیش از 66 درصد در 5 سال اخیر بوده است و نشان از روند افزایشی دارد)، رضایت‌مندی از مهاجرت به روستا (نزدیک به 80 درصد افراد رضایت متوسط به بالا دارند)، زادگاه‌بودن مقصد (مهاجرت از نوع برگشتی)، مهاجرت اقوام (تأثیر بر سایر اقوام و خویشان) و ... می‌طلبد که مدیران محلی و شهرستانی با نگاهی متفاوت برنامه‌ریزی‌های آتی شهرستان را تدوین و عملیاتی کنند. مقایسۀ نتایج مذکور با سایر پژوهش‌ها نشان از مشابهت و همخوانی با یافته‌های ابراهیم‌زاده و همکاران (1398) تانگ و لو (2021) هیرونت و لیلور (2015) دارد؛ همچنین با نتایج استوکدال و کانتی (2014) به‌ویژه درخصوص سن مهاجران و علاقۀ جوانان به مهاجرت تفاوت وجود دارد و دلیل آن بر شرایط به‌نسبت نامناسب اقتصادی برای جوانان به لحاظ وضعیت اشتغال است.

براساس یافته‌های توصیفی مهم‎ترین علت مهاجرت، محیطی-کالبدی است. در این زمینه، مؤلفه‌های آلودگی‌های محیط شهری، آب‌وهوای سالم و چشم‌اندازهای طبیعی و نبودِ انواع آلودگی در روستا بیشترین میانگین را دارند. درواقع، تبعات ایجادشده از مهاجرت‌های گستردۀ روستا-شهری در دهه‌های گذشته امروزه خود دلیلی برای برگشت به روستاها شده است. در مقابل امکان تأمین مصالح ساختمانی مناسب، مقاوم و در دسترس و نقشه‌های نوین اگرچه میانگینی بیشتر از حد متوسط را داشته‌اند، در ردة کم‌اهمیت‌ترین مؤلفه برای مهاجران بوده است. در بعد اقتصادی مؤلفة قیمت مناسب زمین و مسکن و پایین‌بودن هزینه‌های زندگی در روستا بیشترین میانگین‌ها را به خود اختصاص داده بود. این مورد نیز نقطة مقابل معضلات مسکن، اجاره‌بها و ... در شهر را نمایان می‌کند. البته تأثیر مهاجرت معکوس بر افزایش قیمت زمین روستایی را نمی‌توان نادیده گرفت که نارضایتی نسبی ساکنان را به‌همراه داشته است. در مقابل، حمایت دولت از اقتصاد روستایی کمترین میانگین را دارد. در بعد اجتماعی مؤلفه‌های مناسبات خویشاوندی، حس تعلق مکانی و امنیت اجتماعی و بازنشستگی بیشترین میزان و در مقابل بروز مسائل خانوادگی با میانگین (82/1) کمترین میزان بوده‌اند.

نتایج مدل معادلات ساختاری تحلیل عاملی نشان‌دهندۀ آن بود که ضریب مسیر علل اصلی بر مهاجرت معکوس تأثیر40 درصدی علل اجتماعی، 7/41 درصدی علل اقتصادی و 2/48 درصدی علل کالبدی- محیطی است. یافته‌های توصیفی نیز علل کالبدی- محیطی را با میانگین 14/40 به‌عنوان مهم‌ترین عامل تأیید می‌کند. این نتایج با پژوهش‌های ایزدی و همکاران (1400)، آذر و همکاران (1399)، ملکی و همکاران (1398) و خان و آروکیارج (2021) که عامل اقتصادی را مهم‌ترین علل ذکر کرده‌اند، همخوانی ندارد. تفاوت‌های منطقه‌ای و ویژگی‌های طبیعی از یک‌طرف و معضلات شهرها و کلان‌شهرهایی که مبدأ مهاجران معکوس‌اند، در این زمینه اثرگذار است.

بررسی میانگین پیامدهای مثبت و منفی نیز نشان‌دهندۀ آن است که میانگین اثرات منفی کالبدی 86/29، اقتصادی 09/14، اجتماعی 90/20 است. به‌علاوه، میانگین اثرات مثبت کالبدی 38/14، اقتصادی 68/24 و اجتماعی13/30 است؛ بنابراین بیشترین میانگین‌ها به‌ترتیب مربوط اثرات منفی کالبدی و مثبت اجتماعی است که این نتایج با پژوهش‌های یعقوبی و زبیدی (1397)، ابراهیمی (1395)، ونگ و فن (2006) همخوانی و مشابهت دارد.

نتایج تحلیل واریانس نشان‌دهندۀ آن بود که بین روستای قره بلطاق و قائم‌آباد در عوامل کالبدی مؤثر بر مهاجرت معکوس تفاوت معناداری وجود دارد و بین روستاهای مختلف دیگر تفاوت وجود ندارد. به‌ عبارت ‌دیگر علل، در سطح شهرستان به‌نسبت یکسان است. اثرات مثبت محیطی- کالبدی و اقتصادی نیز بین روستاها تفاوت معناداری ندارد؛ اما اثرات اجتماعی بین روستاها تفاوت دارند. بین روستای قره بلطاق و داشکسن و بلطاق و داشکسن در زمینة اثرات منفی محیطی-کالبدی تفاوت معنادار است. اثرات اجتماعی نیز بین دو روستای بلطاق و داشکسن و بلطاق و قائم‌آباد تفاوت معناداری دارد؛ اما اثرات منفی اقتصادی تفاوت معناداری ندارند.

مطابق با نتایج به‌دست‌آمده پیشنهادهای زیر ارائه شده است:

با توجه به اینکه بیشترین دلیل مهاجرت از شهر به روستا شرایط آب‌وهوایی در روستا و شهر بوده، برنامه‌ریزی در راستای حفظ منابع طبیعی در روستاها یک ضرورت است. در راستای حفظ اراضی و جلوگیری از تغییر کاربری، توجه بیشتر به مطالعات کالبدی و اجرای دقیق طرح‌های هادی روستایی مدنظر قرار گیرد. حمایت‌های محدود دولت که از اولویت‌های نهایی مهاجران برای برگشت به روستا بوده است، ضرورت تقویت نهادهای مربوطه و برنامه‌های اجرایی را می‌طلبد. برگشت بازنشستگان و درصد زیاد آنها در بین مهاجران معکوس که تعادل رده‌های سنی روستایی را تغییر می‌دهد هم یک مزیت توسعه‌ای برای روستاست و هم جبران امکانات و خدمات قابل‌ارائه به این قشر و روستائیان را بیشتر گوشزد می‌کند.

[1]. Migration

[2]. Reverse migration

[3]. Arthur Lewis

[4]. Ravenstein

[5]. Byerlee

[6]. Michael Todaro

[7]. Liu

[8]. Behera

[9]. Tong & Lo

[10]. Khan. A. Arokkiaraj, H

[11]. Hirvonen, Lilleor

[12]. Stockdale, A. Catney, G

[13]. Hayahong

[14]. Martin & Radu

[15]. Kahsai & Schaeffer

[16]. Wang & Fan

[17]. Average Variance Extracted