تحلیلی بر شرایط توسعه و عملکرد اثربخش اقامتگاه‏های بومگردی در نواحی روستایی پیرامون تالاب زریوار شهرستان مریوان مبتنی بر رویکرد سیستمی مدیریت گردشگری

مقدمه

هم‌زمان با رشد بازار بومگردی در سه دهۀ گذشته از اقامتگاه‌های بوم‌گردی به‌عنوان گزینه‏ای محبوب در میان گردشگران دوستدار محیط‌زیست استقبال شد که به‌دنبال اقامتگاه‌های طبیعت‌مدار هستند (Shah Trupp, 2020, p. 2; Lai & Shafer, 2005, p. 144). اقامتگاه‏های بوم‏گردی^[1]، پاسخی به نیازهای و الزامات توسعۀ بومگردی، تقاضای اقامت در این بخش گردشگری و عرصه‏ای برای نوآوری و کارآفرینی فعالین برای ارائۀ محصولی متمایز در بازار رقابتی بومگردی هستند. این در حالی است که تثبیت، پایدارسازی و موفقیت اقامتگاه‏های بوم‏گردی به‌عنوان نمودی از کسب‏وکارهای وابسته به بومگردی به علت ماهیت چندوجهی فعالیت‏های بومگردی و در عرصۀ کلی‏تر، گردشگری، دشوار و با چالش‏های متعددی همراه است (Lee et al., 2021, p. 2). گردشگری سیستمی چندوجهی و متشکل از اجزا و عناصر متعدد است (کاظمی، 1390، ص. 6) و اقامتگاه‏های بومگردی نیز در راستای عملکرد اثربخش و تحقق اهداف ایجاد آنها نیازمند رعایت الزامات و فراهم‌بودن بسترها و شرایطی هستند که موجب پایدارسازی آنها شوند. توسعۀ اقامتگاهای بومگردی با توجه به استقبال گردشگران در سطح کشور موردتوجه برنامه‏ریزان توسعه‏ای کشور به‌ویژه در عرصۀ گردشگری قرار داشته و تعداد این اقامتگاه‏ها به‌سرعت در حال افزایش است. در منطقۀ موردمطالعۀ پژوهش حاضر یعنی نواحی روستایی تالاب زریوار به‌عنوان دومین مقصد مهم گردشگری روستای استان کردستان (بعد از منطقۀ گردشگری روستایی اورامان با ثبت بین‏المللی) که استانی با برند گردشگری و دارای کشش تقاضا تا سطح بین‌المللی است، توسعۀ اقامتگاه‏های بومگردی به‌عنوان یکی از سیاست‏های محوری توسعۀ گردشگری روستایی استان و به‌ویژه در نواحی روستایی تالاب زریوار (سند آمایش سرزمین استان کردستان، 1398؛ مصاحبه با مدیریت میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان مریوان، 1401) دنبال شده است. طی 4 سال اخیر 5 اقامتگاه بومگردی به وجود آمده است و 5 اقامتگاه بومگردی دیگر نیز در حال دریافت مجوز فعالیت هستند. اقامتگاه‏های بومگردی که هم به‌صورت مجتمع (2 مجتمع) و هم منفرد در نواحی روستایی پیرامون تالاب به‌عنوان محیط بکر توسعۀ گردشگری به‌ویژه بومگردی (با محیط متنوع و دست‌نخوردۀ طبیعی، تنوع حیات گیاهی و جانوری، فرهنگ بومی کهن در منطقه و در میان قوم کرد، رویدادهای متعدد فرهنگی برگزارشده در منطقه و ...) توسعه یافته‏اند. نیاز است که عوامل محرک، بازدارنده‏ها، پیش‏نیازها و الزامات موردنیاز در راستای اثربخشی و پایدارماندن این کسب‏و‏کارهای نوپای منطقه شناسایی و دربارۀ آنها برنامه‏ریزی و اقدام شود؛ به‌ویژه اینکه محیط گردشگری، سیستمی و چندوجهی بوده است و بدون شناسایی و برنامه‏ریزی بر روی نحوۀ ارتباطات و تعاملات و وضعیت کمی و کیفی عناصر و ذی‌نفعان درگیر، اثربخشی مورد انتظار به‌ویژه در حوزۀ بومگردی و اقامتگاهی بومگردی به‌عنوان عرصۀ نوپای فعالیت در منطقه به دست نمی‌آید. در این راستا، سؤال اصلی پژوهش این است که مهم‌ترین شرایط مؤثر توسعه‏ای و اثربخشی فعالیت اقامتگاه بومگردی حوزۀ گردشگری روستایی تالاب زریوار مبتنی بر دید سیستمی توسعۀ فعالیت‏های گردشگری کدام‌اند.

مبانی نظری

گسترش بومگردی و به‌صورت ویژه‏تر اقامتگاه‏های بومگردی را باید در ظهور بنیان‏های فکری و گفتمان‏های نوین در عرصۀ مدیریت و توسعۀ مقاصد گردشگری در ارتباط با گردشگری پایدار و ظهور اقتصاد تجربه‏گرا در زمینۀ گردشگری و توسعۀ موفقیت‌آمیز آن را در رویکرد سیستمی در زمینۀ مدیریت مقاصد گردشگری جست‏وجو کرد.

بومگردی پاسخی به تغییر گفتمان توسعه‏ای مبتنی بر اصول گردشگری پایدار و برگرفته‌شده از فلسفۀ توسعۀ پایدار بوده و بر این اساس با دنبال‌کردن هم‌زمان دو اصل بهره‏برداری و منفعت‏زایی در کنار حفاظت محیط‌زیست و محیط فرهنگی و اجتماعی و تأکید اصلی بر ذی‏نفعان، در پی تحقق توسعۀ پایدار گردشگری در مقاصد است (Tseng et  al., 2019, p. 5; Quezada-Sarmiento et al., 2018, p. 4). امروزه اهمیت حرکت در مسیر گردشگری پایدار با تأکید بر حفاظت از محیط طبیعی موجب شده است تا «سبزبودن» و «اکومحوری»^[2] به‌عنوان شاه‏کلید و راه‏حلی ابتکاری برای پایداری و گسترش کسب‏و‏کارهای وابسته مطرح شود (Sumanapala, 2017, p. 124). بر این مبنا اقامتگاه‏های بوم‏گردی را باید به‌عنوان یک اقامتگاه توریستی وابسته به طبیعت تعریف کرد که با فلسفه و اصول بومگردی مطابقت دارد (Mehta, 2007, p. 415). در همین راستا نیز دستورالعمل بین‌المللی اقامتگاه‌های بوم‌گردی تصریح می‌کند که سه ویژگی اصلی یک اکولوژ^[3] مبتنی بر اصول توسعۀ پایدار گردشگری عبارت‌اند از: حفاظت از محیط طبیعی، ایجاد مزایای اقتصادی برای مردم محلی و ایجاد ارتباطات اجتماعی میان مردم محلی و گردشگران (Lee et al., 2021, p. 2). اقامتگاه‏های بومگردی مانند ابزاری مفید برای حفاظت از تنوع زیستی و احیای محیط‌زیست، آموزش بازدیدکنندگان دربارۀ فرهنگ و اجتماعات محلی، تأمین معیشت و پاسداری از فرهنگ محلی، توانمندسازی جوامع محلی و منبع فرصت‏های یادگیری، رشد شخصی و افزایش عزت‌نفس، عدالت اجتماعی و تغییر نگرش جامعۀ محلی نسبت‌به گردشگری و نمودهای بومی تلقی می‏شود (Mehta, 2007, p. 415).

اقامتگاه‏های بومگردی در بازار رقابتی کنونی بومگردی و بومگردی‏ها باید با n تغییر استراتژی‏های بازاریابی به‌سمت برندسازی و ایجاد مزیت رقابتی برای خود حرکت کنند (Mic, 2017, p. 17). گفتمان دوم در حوزۀ مدیریت گردشگری مبتنی بر اهمیت اقتصاد تجربه به‌عنوان نوین‏ترین رویکرد نظام عرضه و تقاضای گردشگری است. این گفتمان بر ایجاد محیطی تجربی بکر برای گردشگران و روی‏آوری به گردشگری خلاق مطرح شده است (Tsai, 2020, p. 2). ایجاد اقامتگاه‏های بومگردی مانند اقدامی در راستای حرکت در این مسیر و همچنین دستیابی به تجربه‏گرایی مبتنی بر خلاقیت‏محوری به‌عنوان یک هدف و ضرورت موفقیت برای اقامتگاه‏های بومگردی مطرح شده‏ است (Moore et al., 2021, p. 2). گردشگران فعالانه به‌دنبال تجربیات مشارکتی و یادگیری در طول سفر خود هستند. بر این اساس مدیران اقامتگاه‏ها با بهره‏گیری از خلاقیت عنصر تجربه را وارد فرهنگ می‌کنند و با درگیری و مشارکت گردشگران خاطره‏ای منحصربه‌فرد را برای آنها به وجود می‌آورند (اسدپور و ابراهیمی، 1400، ص. 12؛Ban et al., 2022, p. 2). خلاقیت به یک استراتژی در ساخت مکان‏های گردشگری و ارائۀ خدمات تبدیل شده ‏است (Richards, 2020, p. 15). بر این اساس باید مدیران بومگردی‏ها، نوآوری و خلاقیت مستمر را هسته‏های مهم توسعۀ فعالیت در نظر داشته باشند؛ زیرا موجب افزایش انگیزه و کاهش حساسیت بر روی قیمت برای گردشگران می‌شود(Sumanapala et al., 2017, p. 124). ذهن گردشگران و نیازهای آنها به‌طور دائم در حال تغییر است و محصولات جدیدی را می‏طلبد که این امر باید موردتوجه دست‏اندرکاران بومگردی‏ها در ارتباط با تقاضا سنجی و تغییرات سلیقه و ذائقۀ گردشگران قرار گیرد (Y Patino et al., 2016, p. 420). مورو همکاران ادعا می‎کنند که مصرف‌کنندگان (گردشگران) اصالت^[4] را بیش از همۀ ویژگی‏های دیگر جست‌و‌جو می‏‏کنند (Moore et al., 2021, p. 2). اقامتگاه‏های بومگردی، مظهر ارائۀ اصالت فرهنگی و اجتماعی مقصد به گردشگران هستند (شاه ولی و باستانی، 1400، ص. 244). تجربۀ اصالت در کنار کیفیت خدمات از مهم‌ترین علل انتخاب اقامتگاه‏های بومگردی هستند و باید در راستای موفقیت این اقامتگاه‏ها مدنظر مدیران قرار گیرندGunasekaran & Anandkumar, 2012, p. 1127) ).

موفقیت و توسعۀ اثربخش اقامتگاه بومگردی به‌عنوان حوزۀ اقامتی، شاخۀ بومگردی فعالیت‏های گردشگری نیاز به حرکت به‌سمت رویکرد سیستمی در عرصۀ مدیریت این حوزه از گردشگری دارد. به واقع گردشگری، سیستم است و مدیریت توسعۀ اقسام مختلف آن بدون نگرش سیستمی ممکن نخواهد بود (Aris Anuar et al., 2012, p. 147). دو بعد اصلی سیستم گردشگری که چرخۀ حرکت و پیشرفت گردشگری را در یک مکان شکل می‏دهند، بعد عرضه (تمامی فعالیت‌ها، خدمات و امکاناتی را در برمی‌گیرد که به گردشگر ارائه می‌شود و تجربۀ لذت را برای وی در مقصد ایجاد می‌کند) و تقاضا (انگیزه و نیازهای گردشگران) هستند که تغییر و تحولات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... از سطح محلی تا بین‏المللی بر این عملکرد و ارتباطات اثرگذار هستند (یاوری، 1389، ص. 23). نیاز است که برای گسترش هر نوع از گردشگری وضعیت گردشگری منطقه بر پایۀ رویکرد سیستمی بررسی و سنجش شود. قدر مسلم مقاصدی در عرصۀ گردشگری پیشرو خواهند بود و به پایداری در زمینۀ گردشگری خواهند رسید که تمامی زیرمجموعه‎های سیستم گردشگری آن ازلحاظ کمیت و کیفیت در شرایط مطلوبی قرار داشته باشند. تجزیه‌‎و‌تحلیل وضعیت توسعۀ گردشگری از دیدگاه عرضه و تقاضا امکان ایجاد دید جامع و شناسایی نقاط قوت و ضعف را فراهم می‎‌کند. این دیدگاه موجب تطبیق خدمات و امکانات و شاخص‌های دیگر بعد عرضه با نیازها و خواسته‌های گردشگران می‎‌شود (فراهانی و همکاران، 1396، ص. 77؛Li et al., 2021, p. 2; Lemmi et al., 2018, p. 168 ). از سویی دیگر موفقیت و اثربخشی اقامتگاه‏های بومگردی و توسعه و عملکرد اثربخش سیستم گردشگری دارای ارتباط متقابل و دوطرفه هستند. به‌گونه‏ای که توسعۀ گردشگری (عملکرد مطلوب سیستم گردشگری) به‌عنوان پیشرانی اصلی در جذب و پایداری تقاضا و منابع به حوزۀ تخصصی بومگردی و اقامتگاه‏های وابسته به آن و در یک ارتباط متقابل، توسعۀ بومگردی و موفقیت اقامتگاه‏های بومگردی در جذب گردشگران نیز موجب جذب تقاضای گردشگران با نیازهای ویژه و ایجاد تجربۀ بکر و تنوع‌بخشی به جاذبه‏های گردشگری مقاصد و درنتیجه ایجاد منافع متعددی می‏‌شود که این امر زمینه‏ساز پایداری و اثربخشی عملکرد عناصر و بازیگران سیستم گردشگری است (شکل 1).

شکل (1) مدل مفهومی پژوهش مبتنی بر اهمیت و ارتباط متقابل مدیریت سیستمی مقاصد گردشگری و توسعۀ بومگردی و اقامتگاه‏های وابسته به آن در مقاصد گردشگری. منبع: (یافته‏های پژوهش، 1401)

Figure 1:The conceptual model of the research based on the importance and interrelationship of the systemic management of tourist destinations and the development of ecotourism and related accommodations in tourist destinations, source:  (Findings of Research, 2022)

در عرصۀ داخلی نتایج مطالعات شاه‏ولی و باستانی (1401) با عنوان نقش اصالت اقاماتگاه‏های بومگردی در توسعۀ اقتصاد فرهنگ، رئیسی‏نژاد و همکاران (1400) با عنوان بررسی ارتباط ساختار معماری اقامتگاه‏های بومگردی با میزان رضایت‌مندی گردشگران در شهرستان رامسر؛ شجاعی‏‏فرد و شکور (1399) با عنوان تأثیر اقامتگاه‏های بومگردی ایران در توسعۀ نواحی روستایی در راستای توسعۀ پایدار منطقه‏ای؛ قدیری معصوم و همکاران (1399) با عنوان نقش اقامتگاه‏های بومگردی در توسعۀ گردشگری نواحی روستایی خور و بیابانک، نشان از اثرگذاری مثبت و معنی‏دار اقامتگاه بومگردی بر توسعۀ اقتصاد فرهنگ مبتنی بر حفظ و ارائۀ اصالت‏ها، رضایت گردشگران، توسعۀ اقتصادی روستاها، اشتغال و توانمندسازی زنان، حفظ و ارتقای معماری و بافت سنتی کالبدی، نواحی روستایی و مقاصد گردشگری دارند. هرچند در این پژوهش‏ها به‌ویژه در نتایج پژوهش حسام (1399) با عنوان موانع تأسیس و توسعۀ اقامتگاه‏های بومگردی در روستاهای استان گیلان، فقدان حمایت و پشتیبانی مدیریتی، سنتی‌بودن فعالیت بومگردانان (حرفه‏ای‌نبودن)، فقدان استراتژی مشخص توسعه و موفقیت و در برخی مقاصد عرضۀ واحدهای بومگردی بیشتر از حد تقاضا، از مهم‌ترین عوامل کاهش اثربخشی و شکست کسب‌وکارهای بومگردی عنوان شده‏اند.

در زمینۀ بین‏المللی نیز میک (2022) در پژوهشی با عنوان بررسی فرصت‏های برندسازی بازار اقامتگاه‏های بومگردی در کاستاریکا پی‏ ‏برد که به دلیل آشنانبودن مدیران بومگردی با بازار و برندسازی بین‏المللی عرضۀ خدمات و جذب تقاضا به سطح محلی تقلیل یافته واستراتژی‏های بازاریابی محدود به شبکه‏های مجازی محلی و ارتباطات محدود شخصی و خانوادگی است. برنامه‏ریزی ملی با توسعۀ بومگردی‏ها به‌عنوان فعالیت‏های کوچک مقیاس همراهی نداشته است ‏و برنامه‏های توسعه‏ای در راستای حرکت در مسیر برندسازی و آموزش بازاریابی به مدیران بومگردی‏ها وجود ندارد و مدیران بومگردی به‌تنهایی و بدون آموزشی خاص اقدام به ارائۀ خدمات یا توسعۀ کسب‏وکار می‏‌کنند. در پژوهش لی و همکاران، با عنوان ایجاد و توسعۀ شاخص‏های ارزیابی توسعۀ پایدار گردشگری مبتنی بر اقامتگاه‏های بومگردی در تایوان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، منابع انسانی، فناوری، برنامه‏ریزی و سیاست‌گذاری در قالب 84 شاخص، شاخص‏ها و مطلوبیت مدیریت زیست‌محیطی و برنامه‏ریزی و سیاست‌گذاری دولتی به‌عنوان بااهمیت‏ترین عوامل اثرگذار در پایداری این اقامتگاه‏ها شناخته شدند که البته وضعیت عملکردی آنها در سطح مناطق هدف به‌صورت رضایت‌بخش نبوده است و دارای چالش و ضعف‏های اساسی هستند(Lee et al., 2021).  بان و همکاران در پژوهشی با عنوان چگونگی اثرگذاری کیفیت خدمات ارائه‌شده و اداراکات گردشگران بر قصد رفتاری گردشگران اقامتگاه بومگردی، جذب گردشگران را در بار اول منوط به ایجاد جذابیت‏هایی در ارتباط با خدمات، کیفیت مکان و مسائل مالی و در مقابل، جذب گردشگران به‌صورت مکرر و برای مرتبه‏های بعدی را در ایجاد جذابیت‏هایی خارج از مسائل مالی و بیشتر در ارتباط با نوآوری‏های مبتنی بر تجربه‏گرایی بیان می‏کنند(Ban et al., 2022). چان و همکاران نیز در پژوهشی با عنوان بررسی پیشران‏های قابل‌کنترل و اثرگذار در میزان رضایت و قصد به بازگشت گردشگران حوزۀ بومگردی کشور مالزی بر تأثیر مثبت و معنی‏دار ایجاد تصویر مطلوب از مقصد و کیفیت خدمات بر رضایت بوم‌گردان و تأثیر این رضایت بر بازدید مجدد آنها دست یافته‏اند؛ همچنین سومانپلا و همکاران، در مطالعه‏ای با عنوان بررسی انگیزه‏ها و قصدهای رفتاری بوم‌گردانی آسیایی و غیرآسیایی در اکولوژهای سریلانکا به این نتیجه رسیده‏اند که انگیزۀ این دو دسته از گردشگران با یکدیگر متفاوت بوده است و ‏باید در راستای توسعۀ موفقیت‏آمیز اقامتگاه‏های بومگردی متناسب با خواست و انگیزه‏های هر گروه از این گردشگران امکانات و بسترهای مرتبط مهیا شود(Sumanapala et al., 2017).

فصل ممیز این پژوهش از پژوهش‏های پیشین روی‏آوردن به رویکرد سیستمی و بنیان‏های روز توسعۀ فعالیت‏های گردشگری مبتنی بر تجربه‏گرایی و خلاقیت محوری، تأکید بر شرایط بومی و محلی و نیز تفکیک دو حوزۀ تخصصی بومگردی و فضای عمومی سیستم گردشگری است. این پژوهش در پی آن است تا با آسیب‏شناسی وضع موجود زمینه‌ساز ایجاد دید ساختاری و اجتناب از تک‌بعدی نگریستن و نادیده‌گرفتن ذی‏نفعان و شناسایی عوامل نوین و بومی اثرگذار بر توسعه و موفقیت اقامتگاه بومگردی در منطقه است.

روش تحقیق

پژوهش کاربردی حاضر به لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی و از نوع تحقیقات پیمایشی با ماهیتی آمیخته است. گردآوری داده‏ها در بخش نظری با مطالعات اسنادی و در بخش پیمایشی مبتنی بر مصاحبه، توزیع پرسشنامه و نیز مشاهدۀ وضع موجود در راستای تبیین علل و چرایی یافته‏‌هاست. در بخش کیفی و در راستای شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه‏های بومگردی در سطح نواحی روستایی پیرامون تالاب زریوار از مصاحبه‏های نیمه‏ساختارمند با گروه دلفی پژوهش بهره گرفته شد (پایان مصاحبه‏ها رسیدن به اصل اشباع نظری بود). تجزیه‏و‏تحلیل مصاحبه‏ها با تکنیک تئوری بنیادی و در سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی^[5] انجام گرفت. به‌دنبال شناسایی شرایط و وضع موجود با توزیع پرسشنامه برگرفته از یافته‏های بخش کیفی و تجزیه‌و‌تحلیل پاسخ‏های ارائه‌شده با استفاده از آزمون‏های استنباطی (در راستای سنجش یکسانی اعتقاد پاسخگویان به موانع و نارسایی‎های توسعۀ بومگردی در سطح متغیرها و اسمی‏بودن مقیاس پاسخ‏ها) از آزمون خی‏دو (دسته‏بندی پاسخ‏های ارائه‏شده در سه کد 1=موافق، 2=مخالف و 3=بی‏نظر)، شناسایی روابط و ارتباطات در سطح مؤلفه‏ها با مقیاس فاصله‏ای از آزمون تحلیل مسیر (یکپارچه‏سازی پاسخ‏ها برحسب میانگین پاسخ‏ها و تشکیل مؤلفه‏ها از تجمیع متغیرها) علاوه بر تأیید، اقدام به تعمیم‏پذیری و تبیین یافته‏های کیفی شد؛ اما در ارتباط با تعیین گروه دلفی پژوهش با توجه به جامع‌بودن فعالیت‏های گردشگری و بومگردی و درگیری ذی‌نفعان متعدد سعی شد که از تمامی بازیگران و نقش‌آفرینان بهره گرفته شود. در این ارتباط به شرح در جدول (1) گروه‏های زیر در راستای تکمیل تیم دلفی و بهره‏گیری در جریان پژوهش تعیین شدند.

جدول (1) گروه دلفی پژوهش و معیارهای تعیین آنها

  Table (1) Delphi research group and their determination criteria

جدول (2) اعضای گروه دلفی

Table (2) Delphi group members

روایی در بخش کیفی با تأیید نتایج توسط گروه دلفی، توزیع 15 پرسشنامه به‌عنوان پیش آزمون و پایایی پرسشنامه‏های توزیعی در بخش کمی نیز با محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ به شرح جدول (3) تأیید شد.

جدول (3) میزان پایایی مؤلفه‏های اثرگذار بر توسعه و اثربخشی عملکرد بومگردی‏ها در سطح منطقۀ مورد‌مطالعه

معرفی منطقۀ موردمطالعه

تالاب آب شیرین زریوار یا زریبار (Zirêwar) در130 کیلومتری شمال غربی سنندج، مرکز استان کردستان و در فاصلۀ ۳ کیلومتری غرب شهر مریوان واقع شده و از مکان‏های دیدنی و گردشگری استان کردستان است. شهر مریوان بر لبۀ مرز است، بازارچۀ مرزی دارد و یکی از مقاصد مهم گردشگری استان کردستان محسوب می‌شود. در این میان محور گردشگری تالاب زریوار به‌عنوان مهم‌ترین قطب گردشگری روستایی شهرستان مریوان و قطب دوم گردشگری روستایی استان کردستان بعد از محور اورامان در شهرستان سروآباد محسوب می‏شود که به ثبت جهانی رسیده است. 8 روستا (سیف سفلی، کانی سفید، ینگیجه، درۀ تفی، کولان، کانی سانان، کانی سانان، نی و پیرصفا) با جمعیتی برابر 6491 در محدودۀ این تالاب قرار گرفته‏اند. گردشگران داخلی و حتی خارجی استقبال زیادی از این محور گردشگری کرده‌اند. هرچند به لحاظ کمی و ورود گردشگران، وضعیت رضایت‌بخش ارزیابی می‏‌شود، زمان اقامت و هزینه‌کرد گردشگران در سطح منطقه بسیار اندک بوده است و درگیری مردم محلی در فعالیت‏های گردشگری و ظهور و بروز گردشگری منفعت‏محور و پایدار در سطح رضایت‏بخشی قرار ندارد. به‌ویژه اینکه حرکت به‌سمت گردشگری تخصص‌محور نادیده گرفته شده و همچنان توسعۀ گردشگری توده در بازار رقابتی کنونی موردتأکید برنامه‏ریزان است (طرح توسعۀ گردشگری تالاب زریوار، 1398؛ سازمان حفاظت محیط‌زیست استان کردستان، 1395؛ داده‏های جمعیتی مرکز بهداشت شهرستان مریوان، 1401).

با توجه به جذابیت منطقه در راستای جذب سرمایه‏گذار به‌ویژه به‌واسطۀ هم‌جواری با مرز بین‏المللی باشماق و اقلیم کردستان عراق به‌عنوان یک بازار مهم اقتصادی و گردشگری کشور، این منطقۀ پرتوان گردشگری با توجه به سیاست‌گذاری انجام‌گرفته در حوزۀ گردشگری استان مبتنی بر توسعۀ بومگردی‏ها به‌صورت قارچ‌گونه شاهد افزایش اقامتگاه‏های بومگردی با وجود دارابودن ضعف‏ها و چالش‏های اساسی در تمامی عناصر زنجیره فعالیت‏های گردشگری از جذب تا تجربه‏سازی و بازگشت گردشگران است و دید کمی به افزایش تعداد واحدهای بومگردی در این فضای گردشگری منطقه آیندۀ روشنی را در ارتباط با اثربخشی این اقامتگاه‏ها ترسیم نمی‌کند.

شکل (2) موقعیت منطقۀ مورد‌مطالعه منبع: (ترسیم نگارندگان، 1401) و نمونۀ اقامتگاه‏های بومگردی محور تالاب زریوار. منبع: (بازدید میدانی، 1401)

Figure (2) The location of the studied area and the sample of ecotourism residences in the Zarivar wetland, source: (field visit, 2022)

یافته‏های پژوهش

پس از انجام سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی شرایط موردنیاز توسعه و اثربخشی اقامتگاه‏های بومگردی در نواحی روستایی تالاب زریوار در قالب دو سطح کلی مرتبط با شرایط عمومی سیستم گردشگری منطقه و سطح جزئی در ارتباط با ویژگی‏های و شرایط مختص و ویژۀ اقامتگاه بومگردی شناسایی شدند. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، نظام گردشگری منطقه در هر دو بعد عرضه و تقاضا ضعف و چالش دارد (جدول 4).

جدول (4) شناسایی موانع و مشکلات پیش روی توسعه و اثربخشی اقامتگاه‏های بومگردی حوزۀ تالاب زریوار

Table (4) Identification of obstacles and problems facing the development and effectiveness of ecotourism residences in the Zarivar wetland area

در ادامه در راستای تأیید و تعمیم، مجموعه متغیرهای شناسایی‌شده در قالب پرسشنامه‏ای در طیف پنج گزینه‏ای لیکرت (1. کاملاً مخالفم ... 5. کاملاً موافقم) در اختیار گروه دلفی پژوهش در راستای سنجش اعتقاد آنها نسبت‌به عوامل شناسایی‌شده قرار گرفت. پس از تأیید این عوامل (میانگین‏های بیشتر از 3) از آزمون تحلیل مسیر به‌منظور شناسایی روابط و نحوۀ اثرگذاری‏ها بهره گرفته شد. نوع تحلیل رگرسیون به‌ کار گرفته‌شده برای تحلیل مسیر در این پژوهش سلسله‌مراتبی است. به این معنی که محققان با بهره‌گیری از دیدگاه متخصصان و آگاهان عرصۀ توسعۀ روستایی منطقه (گروه دلفی) ارتباط متغیرهای مستقل و وابسته را پس از ترسیم مدل نظری سنجیدند. متغیر مستقل، عوامل (مؤلفه‏های شناسایی‌شده) اثرگذار بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه است و متغیر وابسته نیز دیدگاه تیم دلفی پژوهش در ارتباط با میزان اعتقاد آنها به مطلوبیت توسعۀ گردشگری در منطقه که در قالب 5 گویه (میزان رضایت از وضعیت موجود، میزان اعتقاد به مطلوبیت آیندۀ وضعیت توسعۀ گردشگری منطقه، میزان منفعت‏محوری توسعۀ گردشگری در منطقه، قابلیت اصلاح‏پذیری وضعیت موجود و توانایی رقابت‏پذیری منطقه با مقاصد هم‌جوار) در طیف پنج گزینه‌ای لیکرت پرسش شد. سپس بعد از تلفیق و تغییر مقیاس به مقیاس فاصله‌ای تأثیرات متغیرهای مستقل بر آن آزمون شد (گفتنی است که با توجه به جنبۀ منفی داشتن، کدبندی تمامی پاسخ‏ها به‌صورت معکوس انجام گرفت).

پس از مشخص‌کردن تأثیرات مستقیم اثرات عوامل (مؤلفه‌های شناسایی‌شده)، تأثیرات غیرمستقیم نیز حاصل از ارتباطات درونی عوامل شناسایی‌شده محاسبه شد (با جایگزینی متغیرهای مستقل و وابسته) و درنهایت با جمع‌کردن اثرات مستقیم و غیرمستقیم، بار کلی و اثر نهایی هر عامل بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه مشخص شد (گفتنی است که میانگین گویه‏ها برابر مقدار نامناسب 81/2 بود)؛ همچنین مسیرها و ارتباطاتی مورد تأیید و پذیرش قرار گرفتند که مقدار معنی‎داری آنها کمتر از 05/0 محاسبه شده باشد. مقدار ضریب تبیین به‌دست‌آمده برابر 711/0 و به این معنی است که متغیرهای مستقل اولیه (مؤلفه‏های شناسایی‏شده) قابلیت تبیین 71 درصد از تغییرات متغیر وابسته پژوهش (بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه) را دارند. همان‌طور که در نتایج مشاهده می‌شود، عامل ضعف در مدیریت، سیاست‌گذاری و برنامه‏ریزی توسعه‏ای و گردشگری و سپس نامناسب‌بودن فضای کسب‌وکار و مدیریت تهدید محورانۀ این منطقۀ مرزی با دارابودن بیشترین بارهای عاملی، اثرگذارترین عوامل بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری منطقه هستند؛ همچنین ضعف سیاست‌گذاری، برنامه‏ریزی و مدیریت در عرصۀ توسعه‏ای و گردشگری بر تمامی مؤلفه‏ها و نارسایی‏های دیگر دارای اثرگذاری غیرمستقیم بوده است. شاید بتوان گفت که در غیاب بخش خصوصی توانمند، نبودِ بخش غیردولتی اثرگذار و آگاهی اندک اهالی در عرصۀ توسعه و گردشگری منطقه، بخش دولتی که به‌عنوان تنها و مهم‌ترین متولی در این منطقۀ مرزی و محروم بسترساز و هماهنگ‏کنندۀ جریان توسعه‏ای است، عملکردی نامناسب در عرصۀ برنامه‏ریزی و مدیریتی داشته که بر عملکرد تمامی عناصر و ذی نفعان دیگر اثر گذاشته ‏است.

در این میان، مؤلفۀ مرتبط با نارسایی‏های مرتبط با بعد تقاضا (گردشگران)، تنها مؤلفه‏ای است که ارتباط معنی‏داری به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم با مؤلفه‏های دیگر ندارد و این امر نشان‌دهندۀ آن است که وضعیت نامناسب موجود در ضعف‏های مرتبط با بعد عرضه (مقصد) اثرگذارین نقش را در شکل‏گیری وضعیت نامناسب گردشگری منطقه دارا هستند.

از میان روابط غیرمستقیم به اثرگذاری ضعف خدمات و امکانات رفاهی بر ایجاد ضعف و نارسایی‏های اجتماعی و فرهنگی با منجرشدن به کاهش میل ماندگاری در روستا و کاهش سطح اعتماد به نهادهای دولتی و درنتیجه کاهش قدرت ریسک‏پذیری، افزایش وابستگی به دولت و نبودِ حمایت مردم محلی از راه‏اندازی و سرمایه‌گذاری در کسب‏وکارهای نوپای حوزۀ گردشگری اشاره می‌شود؛ همچنین رضایت‏بخش‌نبودن خدمات و امکانات رفاهی و اقامتی عمومی، زمینه‏ساز عدم جذب و ماندگاری و هزینه‌کرد گردشگران و درنتیجه ایجادنشدن گردشگری منفعت ‏محور و افزایش فقر معیشتی در نواحی روستایی منطقه می‌شود و این وضعیت به‌عنوان یک ضعف و نارسایی اجتماعی، زمینه‏ساز نبودِ توانایی ورود و حمایت مردم محلی از توسعۀ گردشگری شده ‏است. به‌علاوه، ضعف‏های اجتماعی فرهنگی که از مهم‌ترین آنها به گرایش مردم محلی به قاچاق کالا و مشاغل واسطه‏ای، فقر معیشتی، امکان‌نداشتن حضور زنان و ... اشاره می‌شود، زمینه‏ساز نابودی جاذبه‏های طبیعت‏گردی (آب، خاک و جنگل)، نبودِ مشارکت مردم محلی در زمینۀ تنوع‏بخشی به جاذبه‏ها، برای نمونه مشارکت در ارتباط با برگزاری رویدادهای فرهنگی و اجتماعی به‌عنوان عرصه‌ای با قابلیت زیاد توسعۀ گردشگری در منطقه اشاره می‌شود. بدین ترتیب کیفیت جاذبه‏های گردشگری در منطقه و کمیت آنها نیز با چالش و تهدید مواجه شده است.

شکل (3) مدل نهایی تحلیل مسیر و ارتباطات عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش عمومی یا سیستم گردشگری، منبع: (یافته‏های پژوهش، 1401)

Figure (3) The final model of path analysis and communication of factors affecting the development and effectiveness of Zarivar wetland ecotourism resort in the public sector or tourism system

جدول (5) اثرات مستقیم، غیرمستقیم و بار کلی ارتباطات عوامل مؤثر بر اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب در بخش عمومی یا سیستم گردشگری

Table (5) direct, indirect and overall effects of the communication factors on the effectiveness of the ecotourism resort in the wetland area in the public sector or the tourism system

منبع: (یافته‏های پژوهش، 1401)

در بخش دوم، پس از انجام فرآیند کدگذاری و به‌صورت ویژه‏تر در عرصۀ توسعه و شرایط موردنیاز، معضلات و نارسایی‏های شناسایی‌شده نشان‌دهندۀ آن است که توسعۀ بومگردی در منطقۀ موردمطالعه با چالش‏های متعددی روبه‌رو است و ادامۀ این روند، به شکست کسب‌و‌کارهای مبتنی بر بومگردی می‏انجامد (جدول 6). آن‌چنان که مشخص است، حمایت و پشتیبانی مدیریتی و نهادی از سوی نهادهای متولی که مهم‌ترین و اثرگذارترین آنها میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است، صورت نپذیرفته است و همانند شرایط عمومی سیستم گردشگری منطقه، نبودِ مدیریت و برنامه‏ریزی صحیح و مسئله‏محور در ارتباط با بومگردی‏ها نیز مشاهده می‏‌شود. این ضعف‏ها هم در حوزۀ قبل از ایجاد بومگردی‏ها مرتبط با بسترسازی شرایط موردنیاز به‌ویژه مرتبط با شرایط بروکراسی و هم در حین فعالیت این واحدهای اقتصادی به‌خصوص در حوزۀ نظارت و سازمان‌دهی است.

با ادامۀ روند موجود که عموم روستائیان منفعت اقتصادی رضایت‌بخشی از توسعۀ این واحدهای اقتصادی کسب‏و‏کار حوزۀ بومگردی نمی‏برند و منافع اقتصادی برای قشر خاصی از روستائیان و به‌ویژه سرمایه‏داران غیربومی شهری است، حمایت جامعۀ محلی از توسعۀ این اقامتگاه‏ها از میان می‏رود و این وضعیت در تضاد با اصول توسعۀ بومگردی است که مبتنی بر فلسفۀ گردشگری پایدار است. آموزش زیربنای توسعۀ منابع انسانی بوده است که در سطح منطقۀ موردمطالعه نیروی انسانی آن آموزشی در این زمینه ندیده‌اند. هنوز هم مفهوم بومگردی و کسب‌وکارهای بومگردی‏ مبتنی بر آن در چارچوب اصول پذیرفته‌شدۀ ملی و بین‌المللی در میان گروه‏های اصلی نقش‏آفرین نامبرده‌شده درک نشده و همین نبودِ شناخت از اصول و روش‏های توسعۀ این کسب‌وکار موجب شده است تا ضعف‏های متعددی در ابعاد و بخش‏های دیگر شکل بگیرد. گفتنی است که در حوزۀ تالاب زریوار با فرصت‏های بکر اقتصادی و اجتماعی و مزیت موقعیتی، زنان و کارآفرینان بومی متعددی به‌ویژه در حوزۀ کشاورزی، صنایع‌دستی و تولیدی‏های خرد فعالیت دارند که با ضعف آموزش و حمایت به عرصۀ بومگردی وارد نشده‏اند. افرادی که در صورت حضور می‏توانستند موجب جریان‏سازشدن اقتصادی و اجتماعی این کسب‏و‏کار اقتصادی شوند.

در حوزۀ بازاریابی و جذب و گسترش حوزۀ تقاضا، وضعیت نامناسبی در میان اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب به‌ویژه در میان بومگردی‏های خرد حاکم است. بازاریابی به‌صورت سنتی و درنهایت با بهره‏گیری از فضای مجازی بدون برنامه‏ریزی، اتخاذ استراتژی، شبکه‏سازی و ... انجام می‏گیرد. دانش بازاریابی و سرمایه‏گذاری بر روی توسعۀ بازار با حرفه‏ای‌نبودن نیروهای انسانی حوزۀ گردشگری و به‌ویژه بومگردی در حوزۀ تالاب جدی گرفته نشده است. با ضعف‏های متعدد در عرصۀ عمومی و حتی خود اقامتگاه بومگردی، توسعۀ بازار از طریق تبلیغات دهان به دهان نیز که می‏توانست چاره و راه‏حلی اثرگذار در راستای کاهش کاستی‏های حوزۀ بازاریابی باشد، به شیوۀ رضایت‏بخش انجام نگرفته ‏است.

در سطح منطقه به دلیل ضعف‏های مرتبط با آموزش و ظرفیت‏سازی به‌خصوص در حوزۀ مدیریت توسعه‏ای و فعالان عرصۀ بومگردی، تجربه‏گرایی و تخصص‏محوری به‌عنوان حلقۀ مفقودۀ عرصۀ توسعۀ گردشگری منطقه و به‌ویژه در حوزۀ بومگردی تلقی می‏شود. این ضعف به فاصله‏گیری بومگردی‏ها از جنبۀ یادگیری و ایجاد تجربۀ بکر مبتنی بر درگیری بوم‌گردان در فعالیت‏های اجتماعی -فرهنگی و تولیدی حوزۀ تالاب منجر شده ‏است. گردشگران در این منطقه و حتی در حوزۀ بومگردی‏ها فقط به‌عنوان نظاره‏گر عمل کرده‌اند و این امر متفاوت و دور از فلسفۀ توسعۀ بومگردی‏ها و بومگردی به‌عنوان گونۀ تخصصی و تجربه‏گرای عرصۀ گردشگری است. برای نمونه به جایابی نامناسب بومگردی‏ها اشاره می‌شود که تمامی آنها نه در میان بافت اجتماعی و مسکونی روستاها، در نواحی دورتر از روستاها قرار گرفته‏اند که این دوری، انزوا‏گزینی و جدایی‏، تعامل و ارتباط گردشگران و جامعۀ میزبان را به‌شدت کاهش داده است و معضلات متعدد دیگری در حوزۀ پذیرش گردشگران و منفعت‏ اندک اقتصادی و اجتماعی بومگردی‏ها را برای جامعۀ محلی سبب می‌شود.

در حوزۀ طراحی و معماری واحدهای بومگردی شرایط به‌گونه‏ای رقم خورده که هم در عرصۀ عینی در ارتباط با محیط کالبدی-فیزیکی و هم در بعد ذهنی، نمادسازی، مفهوم‏سازی و القای مفاهیم اجتماعی و فرهنگی بومی بسیار ضعیف عمل شده است. در عرصۀ میدانی تفاوت و ابداع و خلاقیتی در معماری و ساخت واحدهای بومگردی مشاهده نمی‏‌شود و طرحی یکسان برای واحدها (نما و منظر و دکوراسیون داخلی) به کار رفته است. اقامتگاه بومگردی در عرصۀ معماری نتوانسته است، اصالت فرهنگی، اجتماعی و محیطی منطقه را به گردشگران به‌عنوان یک نیاز و محصول بومگردی‏ها ارائه کند.

جدول (6) شناسایی موانع و مشکلات پیش روی توسعه و اثربخشی اقامتگاه‏های بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش تخصصی بومگردی

Table (6) Identifying the obstacles and problems facing the development and effectiveness of ecotourism residences in the Zarivar wetland area in the specialized ecotourism sector

در ادامه به مانند مراحل انجام‌گرفته در بخش قبلی پس از توزیع پرسشنامه و تأیید این عوامل (موانع و چالش‏های شناسایی‌شده) از آزمون تحلیل مسیر به‌منظور شناسایی روابط و نحوۀ اثرگذاری‏ها بهره ‏گرفته شد. مقدار ضریب تبیین به‌دست‌آمده برابر 68/0 و این بدان معنی است که متغیرهای مستقل اولیه (مؤلفه‏ها و ابعاد اصلی شناسایی‏شده) قابلیت تبیین 68 درصد از تغییرات متغیر وابسته پژوهش (یعنی موفقیت و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار، بخش تخصصی با تعریف در قالب سه گویه میزان رضایت از عملکرد موجود اقامتگاه‏ها، میزان اعتقاد به اثربخشی و موفقیت اقامتگاه جدید در حال احداث، میزان اعتقاد به نبودِ شکست و پایداری اثربخش بومگردی‏ها در بلندمدت) را دارند. همان‌طور که در نتایج مشاهده می‌شود، در بخش اثرگذاری مستقیم، این وضعیت یادگیری و تخصص محوری است که با اختلاف بیشتری نسبت‌به سایر مؤلفه‏ها دارای بیشترین اثرگذاری در اثربخشی و توسعه اقامتگاه بومگردی در حوزۀ تالاب زریوار است. این وضعیت برآیندی از اهمیت روی‏آوری به تخصص‏محوری و تجربه‏گرایی در ایجاد و توسعۀ اقامتگاه بومگردی در حوزۀ تالاب زریوار است که در وضعیت کنونی دارای ضعف‏های بسیار و نادیده گرفته‏ شده است.

در بخش اثرگذاری غیرمستقیم، این مؤلفۀ آموزش است که بر روی تمامی مؤلفه‏های دیگر دارای اثرگذاری است و بر این اساس گفته می‌شود که ضعف‏های مرتبط با آموزش فعالان حوزۀ مدیریتی و اجرایی موجب شده است تا ضعف و نارسایی‌هایی در دیگر بخش‏های اثرگذار بر موفقیت و اثربخشی اقامتگاه بومگردی شکل بگیرد. به واقع هنوز درک صحیحی از تغییرات بازار گردشگری، نیازهای جدید گردشگران در حوزۀ بومگردی، اصول توسعۀ بومگردی و اقامتگاه بومگردی به‌ویژه در میان مردم محلی و حتی مسئولان توسعه‏ای وجود ندارد:

• با گردشگر به‌عنوان یک نظاره‏گر برخورد می‌شود
• با محیط بومگردی به‌عنوان یک استراحتگاه صرف با کمی رنگ بوم محوری برخورد می‌شود و نه محل تجربۀ زندگی و ارائۀ اصالت و حس لذت
• با محیط طبیعی و توان‏های آن در حوزۀ تالاب با دیدی رشدگرایانه به‌عنوان بستری برای کسب درآمد برخورد می‌شود.

 عامل وضعیت آموزش با دارابودن بیشترین بار کلی، بیشترین اثرگذاری را بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی منطقۀ موردمطالعه دارد. به‌علاوه، وضعیت مدیریتی و برنامه‏ریزی در سطح متولیان توسعه‏ای و گردشگری و مدیران اجرایی حوزۀ بومگردی‏ها نیز بعد از این مؤلفه دارای بیشترین اثرگذاری است. مطابق با مسیرهای ارتباطی نهایی، این مؤلفه بر وضعیت آموزش نیز اثرگذاری دارد.

درنهایت در میان سه بعد اصلی، توانمندسازی و حرفه‏ای‌کردن منابع انسانی است که با دارابودن بیشترین بار کلی، بیشترین اثرگذاری را در موفقیت و اثربخشی بومگردی‌های منطقۀ موردمطالعه دارد. به واقع نیاز منطقه، وجود نیروی انسانی توانمند، حرفه‏ای و با ظرفیت در حوزۀ گردشگری به‌صورت عام و بومگردی و کسب‌و‌کارهای بومگردی به‌صورت تخصصی است تا به تجربه‏گرایی، تخصص محوری، خلاقیت و نوآوری، جذب و گسترش تقاضا و تأمین حس رضایت و بازگشت مجدد گردشگران و بوم‌گردان کمک کند. البته نیروی انسانی توانمند، هم در حوزۀ مدیریت توسعه‏ای و عرصۀ عمومی فضای گردشگری منطقه و بومگردی‏ها و هم در عرصۀ جامعۀ محلی و فعالان عرصۀ گردشگری مدنظر است.

شکل (4) مدل نهایی تحلیل مسیر و ارتباطات عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش تخصصی. منبع: (یافته‏های پژوهش، 1401)

Figure (4) The final model of path analysis and communication of factors affecting the development and effectiveness of Zarivar wetland area ecotourism resort in the specialized sector, source: (research findings, 2022)

جدول (7) اثرات مستقیم، غیرمستقیم و بارکلی ارتباطات عوامل مؤثر بر توسعه و اثربخشی اقامتگاه بومگردی حوزۀ تالاب زریوار در بخش تخصص

Table (7) Direct, indirect and overall effects of communication factors on the development and effectiveness of Zarivar Wetland Ecotourism Resort in the specialty sector

نتیجه‏گیری

پرسش اصلی پژوهش این بود که مهم‌ترین شرایط مؤثر توسعه‏ای و اثربخشی فعالیت اقامتگاه بومگردی حوزۀ گردشگری روستایی تالاب زریوار براساس دید سیستمی در مدیریت گردشگری منطقه کدام‌اند؟

نارسایی و کمبودهای متعددی در قالب ضعف برنامه‏ریزی، سیاست‌گذاری و مدیریتی (هر دو عرصۀ گردشگری و توسعه اقتصادی روستایی)، نامناسب‌بودن محیط کسب‌و‌کار منطقه، مدیریت امنیتی مرزی، ضعف امکانات رفاهی، اقامتی و خدماتی، ضعف اطلاع‎رسانی، آموزش و تبلیغات، ناپایداری اکوسیستم تالاب، کمبود سرمایه، ضعف‏های اجتماعی-فرهنگی جامعۀ محلی، ضعف منظر، نما و معماری روستاهای حوزۀ تالاب، ضعف جاذبه‏ها در بخش عرضه و نارسایی‎های مرتبط با نیازها و عملکرد گردشگران در بخش تقاضا، در بخش توسعۀ عمومی و سامان‌دهی نظام گردشگری منطقه شناسایی شد. در آزمون تحلیل مسیر، عامل ضعف در مدیریت، سیاست‌گذاری و برنامه‏ریزی توسعه‏ای و گردشگری و سپس نامناسب‌بودن فضای کسب‌و‌کار و مدیریت تهدید محورانۀ این منطقۀ مرزی با دارابودن بیشترین بارهای عاملی اثرگذارترین عوامل شناخته شدند.

در بخش تخصصی و حوزۀ بومگردی‏ها در سطح منطقه مطابق با نتایج پژوهش‏های حسامی (1399) مبتنی بر فقدان حمایت و پشتیبانی مدیریتی، سنتی‌بودن فعالیت بومگردانان (حرفه‏ای نبودن)، فقدان استراتژی و برنامۀ مشخص توسعه و موفقیت، میک (2022) مبتنی بر نبودِ برندسازی و آموزش مدیران اقامتگاه‏های بومگردی، لی و همکاران مبتنی بر مطلوب‌نبودن مدیریت زیست‌محیطی و برنامه‏ریزی و سیاست‌گذاری دولتی (Li et al., 2021)، بان و همکاران مبتنی بر حرکت‌نکردن به‌سمت نوآوری و تجربه‏گرایی، ضعف و نارسایی‏های متعددی شناسایی شدند(Ban et al., 2022) . نارسایی‎ها و ضعف‏هایی در قالب مؤلفه‏های مدیریت و سازمان‌دهی نهادی، اثربخشی اقتصادی، آموزش، بازاریابی و جذب تقاضا، مدیریت زیست‌محیطی، یادگیری و تخصص محوری، طراحی و معماری، در برگیرندۀ سه بعد سیاست‌گذاری و برنامه‏ریزی، توانمندسازی منابع انسانی و تجربه‏گرایی و خلاقیت محوری که در ادامه نتایج آزمون تحلیل مسیر نشان‌دهندۀ آن بود که یادگیری و تخصص محوری دارای بیشترین اثرگذاری مستقیم و وضعیت آموزش و حرفه‏ای‏سازی نیروی انسانی دارای بیشترین اثرگذاری غیرمستقیم و کلی هستند. شناسایی مجموعه ضعف‏ها و نارسایی‏ها در حوزۀ تخصصی کسب‏وکارهای بومگردی منطقه نشان‌دهندۀ آن است که نیاز به اتخاذ راهبردها و راهکارهای بازنگرانه در راستای اثربخشی و موفقیت این کسب‌وکارها مبتنی بر بهره‏گیری از فرصت‏های بیرونی و قوت‏های درونی منطقه در راستای حل ضعف‏ها و نارسایی‏ها درونی است؛ زیرا با توجه به توان زیاد منطقه در عرصۀ بومگردی و مزیت موقعیتی آن با قرارگیری در محور گردشگری استان کردستان مشتمل بر محور بانه-مریوان و سروآباد-سنندج و نزدیکی به قطب گردشگری روستایی اورامان با ثبت بین‌المللی و نیز هم‌جواری با اقلیم کردستان عراق به‌عنوان یک بازار پر تقاضای گردشگری کشور با ارتباطات و تشابهات فراوان اجتماعی و قومی در کنار اهمیت یافتن روزافزون و سرمایه‏گذاری نهادهای توسعه‏ای در افزایش اقامتگاه بومگردی به حل ضعف‏ها و کاستی‏های موجود توجه می‌شود. سپس با رویکرد و راهبرد تهاجمی به نفوذ و گسترش در بازار طبیعت‏گردی و برتری در عرصۀ کسب‏وکارهای بومگردی در سطح استان و کشور حرکت می‌شود.

مشخص‌شدن ضعف مدیریت و برنامه‏ریزی در هر دو بخش و نیز موانع شناسایی‌شده در قالب این مؤلفه و همچنین سیستمی‌بودن فعالیت‏های گردشگری، اهمیت گردشگری حوزۀ تالاب در مقیاس استانی، ضرورت مدیریت زنجیره‏ای گردشگری در سطح شهرستان و حتی استان کردستان به‌عنوان استانی با تعریف نقش و برند گردشگری در فضای آمایشی کشور و وجود بازیگران متعدد در صحنۀ گستردۀ آن، نیاز به مدیریت یکپارچه را برای هم‏افزایی، اثربخشی، هماهنگی و سیاست‌گذاری واحد و همسو ضروری می‌کند. برای این منظور ابتدا نیاز است که کارگروه توسعۀ گردشگری شهرستان مریوان، متشکل از نهادهای مختلف اثرگذار بر توسعۀ گردشگری شهرستان و نمایندگان مردم محلی، فعالان عرصۀ گردشگری و آگاهان محلی و با دارابودن کمیته‏های مختلفی از قبیل سامان‌دهی بازار، تبلیغات و بازاریابی، برنامه‏ریزی و سیاست‌گذاری، مالی، آموزش و سامان‌دهی ظرفیت‏های مردم محلی، نظارت و ارزیابی و علمی تشکیل شود. در زیرمجموعۀ این کارگروه و متشکل از تمامی نمایندگان نامبرده‌شده و با حضور دهیاران روستاهای حوزۀ تالاب زریوار و فعالان عرصۀ گردشگری و سرمایه‏گذاران نیاز به تشکیل کمیته‏ای ویژه در راستای توسعۀ بومگردی و بومگردی تالاب زریوار است؛ همچنین با توجه به نیاز به حل مسائل و مشکلات بنیادی فرامنطقه‏ای حوزۀ گردشگری در عرصۀ کلان تصمیم‏سازی استان آنچه موردنیاز است، زیرمجموعه بودن کارگروه توسعۀ گردشگری شهرستان مریوان به‌عنوان بخشی از کارگروه توسعۀ گردشگری استان کردستان خواهد بود که خود وابسته به معاونت امور اقتصادی و توسعه استانداری استان کردستان و دفتر توسعۀ گردشگری استان کردستان ( تأسیس در این معاونت) و متشکل از تمامی نهادهای فرادستی مؤثر بر توسعۀ گردشگری استان کردستان است.

در حوزۀ تخصصی بوگردی‏ها: در راستای حرفه‏ای‏سازی و توانمندسازی نیروی انسانی در عرصۀ گردشگری و بومگردی، برگزاری دوره‏های آموزشی برای فعالان عرصۀ بومگردی با حضور بومگردانان نمونۀ کشوری و آشنایی با تجربیات سایر مقاصد بومگردی، برگزاری کارگاه‏های توان‏افزایی و برگزاری همایش‏های مبتنی بر بومگردی و بومگردی در سطح منطقه برای آشنایی بیشتر مدیران توسعه‏ای، برگزاری دوره‏های آموزشی برای متصدیان و کارکنان بومگردی‏ها و از همه مهم‌تر، آموزش و انجام فعالیت‏های ترویجی در راستای ایجاد ظرفیت در مردم محلی به‌منظور حضور در عرصۀ بومگردی، پذیرش بوم‌گردان و چگونگی منفعت‏زایی از بخش پرتوان گردشگری حوزۀ تالاب، اقداماتی کارآمد محسوب می‏شوند. گردشگر باید به‌عنوان مهمانی قابل‌احترام و اقامتگاه‏های بومگردی به‌عنوان محیط تجربۀ زندگی روستائیان و محیطی بکر برای ایجاد تجارب و خاطرات منحصربه‌فرد معرفی و درک شوند.

در زمینۀ تجربه‏گرایی: نیاز به تبدیل گردشگر از یک فرد منفعل به فعال و درگیرکردن گردشگران با تأکید بر درگیری حس‏های گوناگون (شنیداری، دیداری، بویایی، چشایی و بساوایی) در محیط اجتماعی، اقتصادی و طبیعی روستاهاست. باید در اقامتگاه بومگردی حس زندگی روستایی و تجربۀ زندگی روستائیان برای بوم‌گردان فراهم آید. ایجاد محوطه‏های وابسته به اقامتگاه‏ها که در آن امور مرتبط با کشاورزی محصولات برند منطقه، تولید صنایع‌دستی مبتنی بر نیزارهای تالاب و آشپزی با مواد ارگانیک و تهیۀ غذاهای محلی، پخت غذاهای مخصوص دیگر اقوام توسط یک نفر یا یک خانواده از مهمانان برای سایر مهمانان یا دوخت پوشینه‏ها و لباس‏های محلی انجام شود. برگزاری رویدادهای اجتماعی و فرهنگی با مضامین متعدد اجتماعی و تاریخی قوم کرد و روایت داستان‏های منطقه، برگزاری جشنواره‏های متعدد عکاسی، موسیقی، لباس، ماهیگیری، قایقرانی، تئاتر و درگیری گردشگران در آنها به بخشی از برنامۀ اقامتی گردشگران بدل شود؛ همچنین ایجاد محوطۀ مخصوص لک‌لک‏ها به‌عنوان برند حوزۀ تالاب، ایجاد اکوکمپ در محوطۀ جنگلی مشرف به تالاب ازجمله اقدامات مؤثر در حوزۀ تجربه‏گرایی و ایجاد خلاقیت در راستای توسعۀ کسب‏و‏کارهای بومگردی و درگیری گردشگران در جریان گردشگری منطقه است. اقامتگاه‏های بومگردی با حرکت به‌سمت خلاقیت‏محوری و تجربه‏گرایی به جریان‏سازی اقتصادی و اجتماعی در سطح روستایی حوزه تالاب نیز منجر می‌شوند. برای این منظور وجود فضاهایی برای پرورش گیاهان دارویی و تزئینی خاص و بهره‏گیری گردشگران از این تولیدات به توسعۀ کشت آنها در سطح حوزۀ تالاب منجر شد یا برگزاری و اهمیت به حفاظت از محیط‌زیست در قالب برگزاری برنامه‏های درختکاری از سوی گردشگران به افزایش اهمیت حفاظت از محیط طبیعی در سطح منطقه منجر می‏شود. در عرصۀ اجتماعی و فرهنگی نیز روی‏آوری به برگزاری رویدادهای متعدد با مضامین اجتماعی اثرگذار زمینه‏ساز تغییرات اجتماعی و فرهنگی است.

برای بازاریابی و تبلیغات به‌عنوان مؤلفۀ دیگر اثرگذار نیاز به درک کمیت، کیفیت، نوین‏سازی و درک اهمیت این فعالیت در توسعۀ گردشگری تالاب زریوار به‌صورت عمومی و بومگردی و اقامتگاه‏های بومگردی به‌صورت تخصصی محور است. تشکیل کمیتۀ بازاریابی و واحد سامان‌دهی گردشگری در سطح منطقه با حمایت ادارۀ میراث فرهنگی و راهنمایان تور و فعالان عرصۀ گردشگری شهرستان در راستای سازمان‌دهی گردشگران و تولید محتوا و بازاریابی دیجیتالی، به‌کارگیری افراد آشنا به حوزۀ بازاریابی و تبلیغات و کمک‌گرفتن از شرکت‏های تبلیغاتی و بازاریاب حرفه‏ای نیز راهکارهایی هستند که موجب گسترش بازار، افزایش تقاضای طبیعت‏گردی و جذب گردشگران و توسعۀ بومگردی‏ها در منطقه می‏شوند. در عرصۀ بازاریابی در حوزۀ بومگردی و اقامتگاه‏های بومگردی ایجادشده باید تمایزها را برجسته و به‌صورت مستمر تکرار کرد و از انواع ابزارهای تبلیغاتی و در زمان و مکان مناسب بهره برد؛ به‌‌علاوه، نیاز به برندسازی و تعیین شعار متناسب با آن، هم در حوزۀ تخصصی بومگردی و هم در اقامتگاه بومگردی است. توان گردشگری انبوه، بومگردی و ظرفیت‏های اقامتگاه‏های بومگردی محور تالاب زریوار، باید به شکل دلپذیر و هنرمندانه‏ای خود را در معرض دید گردشگران قرار دهد و ارزش‏های خود را برجسته کند. وجود یک ویترین البته از نوع دیجیتال آن الزامی است. تبلیغات و معرفی بومگردی‏ها در سایت‏ها و کانال‏های مجازی اصیل و پرطرفدار، پخش اقلام تبلیغاتی در مقاصد مهم گردشگرفرست کشور، برگزاری تورهای مجازی زریوار‏شناسی با برجسته‏سازی توان زیست‌بومی و اقامتگاه‏های بومگردی آن و حضور و دعوت از راهنمایان تور کشور و آژانس‏های مسافرتی به‌نام برای حضور و بازدید از ظرفیت‏های بومگردی‏های حوزۀ تالاب نیز راهکارهای دیگر هستند.

پایداری اکوسیستم تالاب و محیط طبیعی پیرامون آن که در وضعیت کنونی با دید رشدگرایانه و منفعت‏بری کوتاه‏مدت توسط بخش مدیریت دولتی و مردم محلی بهره‏برداری می‌شود، نیاز به بازنگری جدی و اقدامات اصلاحی در حوزۀ اصلاح الگوی کشت، هدایت زباله و پسماند و فاضلاب‏ها، مدیرت منابع آب و نظارت و حفاظت از توان‏های آن (برخورد با خاطیان و متصرفان عرصۀ طبیعی) دارد. بدین منظور همکاری و برجسته‌سازی نقش انجمن زیست‌محیطی منطقه (انجمن سبز چیا) راه‏حلی انکارناپذیر محسوب می‏‌شود. در کنار پایداری اکوسیستم تالاب، حفظ چشم‏انداز سنتی مسکونی و رنگ‌و‌بوی روستایی در بافت کالبدی روستاها با مبارزه با بورس بازی شدید زمین و توسعۀ افراطی خانه‌های دوم گردشگری متضاد با معماری بومی و توسعۀ معماری و نماهای شهری در بافت روستاها ضرورتی انکارناپذیر در راستای توسعۀ بومگردی و ایجاد حس تازگی و تفاوت به بوم‌گردان است. گل اندود کردن خانه‏های روستایی و تزئین محیط بیرونی آنها در اقدامی جمعی، یکی از اقدامات اثرگذار خواهد بود.

با توجه به آنچه گذشت، پیش‌نهاد می‌شود، معماری اقامتگاه بومگردی منطقه بر مبنای ارائۀ اصالت، تنوع و بکربودن طراحی و ایجاد شود و این یک‏دستی و همگنی میان معماری اقامتگاه با تنوع و رقابت در ایجاد تفاوت کاهش یابد. معماری اقامتگاه‏ها هویت‏ساز برای اقامتگاه باشد. هر اتاق و محوطه‏ای از اقامتگاه بومگردی، روایتگر یک داستان و روایت بومی و فرهنگی منطقه شود؛ همچنین نیاز است که به کهن‌سالان، خردسالان و افراد با سنین مختلف در معماری واحدهای بومگردی (ساخت فضاهای مخصوص، تعبیه نمادها، رنگ و تزئینات و.) توجه شود. در بومگردی‏های محور تالاب بهره‏مندی متصدیان از لباس‏های بومی، موسیقی و آواها و نواهای کهن قوم کرد، نمادسازی و تزئین محیطی مبتنی بر قدیمی‏ترین نمادهای بومی و فرهنگی قوم کرد و محور تالاب (نمادی مانند لک‌لک‌ها) بسیار کم‌رنگ است.

به‌علاوه، تبدیل دهیاری‏ها در روستاهای حوزۀ تالاب به مدیران اقتصادی و هماهنگ‏کنندۀ مردم محلی در راستای حضور در عرصۀ ایجاد و حمایت از بومگردی‏ها با تشکیل و سازمان‌دهی جمعی در قالب تعاونی اقدامی بسیار اثرگذار در راستای منفعت محوری مردم محلی از توسعۀ بومگردی و بومگردی در منطقه خواهد بود.

درنهایت نیاز است که پژوهش‏هایی در حوزۀ رضایت‌سنجی گردشگران شناسایی و طراحی بسته‏های متنوع محصولات قابل‌ارائه به بوم‌گردان در واحدهای بومگردی، شناسایی پیشران‏ها و تدوین سناریوهای توسعۀ بومگردی‏ها و بومگردی در منطقه برای انجام برنامه‏ریزی راهبردی و آینده‌نگرانه و پژوهش‏هایی در حوزۀ معماری و طراحی بومگردی‏ها با رویکرد بومی در محور تالاب زریوار انجام شود تا پژوهش حاضر را تکمل کنند که شرایط وضع موجود را تحلیل کرده است.

[1]. Ecolodges

[2]. “green” and “eco-”

[3]. Ecolodges

[4]. Authenticity

 . [5] با توجه به محدودیت حجم مقاله و ذکر متعدد فرآیند تکنیک تئوری بنیادی در منابع متعدد از ذکر جزئیات خودداری شد.