موقوفات ارباب رستم گیو و نقش آن در توسعة اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران (مطالعة موردی: دورة پهلوی دوم)

در آیین مزدیسنا بر تشریک مساعی در امر نیکوکاری و داد و دهش تأکید فراوان شده است. از مصادیق پایدار نیکوکاری، نهاده/ بهارداشت/ بند مال است که جامعة زرتشتی در ادوار گوناگون تاریخ کوشیده به حفظ و گسترش این سنت پسندیده بپردازد. از قرن هجدهم و تحت‌تأثیر تحولات جهان نو و گسترش ارتباطات زرتشتیان با پارسیان هندوستان، گستره و دامنه کارکرد موقوفات زرتشتیان ایران به‌سمت ایجاد و گسترش مؤسسات خیریة رفاهی-بهداشتی متمایل شد. ارباب رستم گیو و همسرش مروارید امانت، به‌عنوان یکی از سرمایه‌داران متنفذ جامعة زرتشتی معاصر به‌واسطه نداشتن فرزند و تعلق خاطر به انجام کار نیک و کمک به همنوع، از دهة1320ش، به ایجاد و گسترش موقوفات و تشکیل ساختاری منسجم برای حفظ و توسعة آن‌ها پرداختند. گستره جغرافیایی موقوفات گیو، شهرهای یزد، تهران، شاهی و دماوند را شامل می‌شد. دامنة فعالیت‌های وقفی وی بر ساخت آب‌انبار، ایجاد و توسعه و حمایت از مراکز آموزشی و رفاهی و بهداشتی و درمانی، تالارهای اجتماع، مجتمع‌های مسکونی ویژه افراد نیازمند، ایجاد آدریان و درب مهر، توسعة آرامگاه‌ها و کمک‌های مالی به افراد و نهادها و سازمان‌ها و حمایت از چاپ و نشر و امور پژوهشی استوار بود. موقوفات خاندان گیو در حوزه آموزش با تقدم و اولویت‌بخشی به ساخت مدارس دخترانه بر پسرانه و دقت‌نظر در نام‌گذاری این واحدهای آموزشی، بزرگداشت خاندان‌شان نظیر شاپور و خرمن گیو را مورد توجه ویژه قرار داد. در همین راستا، تکریم مفاخر علمی مرتبط با جامعة زرتشتی نظیر ماستر خدابخش و ابراهیم پورداود نیز حکایت از دیدگاه ارباب رستم نسبت به اکرام مقام فرهنگی افراد اثربخش در سپهر فرهنگی جامعة زرتشتی است.

1- مقدمه و بیان مسئله

زرتشتیان از دیرباز در امر تأسیس بنیادهای نیکوکاری، به‌ویژه برای شادی روان خود و درگذشتگان‌شان مشارکت می‌ورزیدند. کتیبه شاپور اول در نقش رستم، شرح بلندی بر اقدامات خیر و عام‌المنفعه اوست. دیگر آثار پهلوی، گواهی بر تداوم این اقدامات هستند (یارشاطر، زمستان 1365: 300). آنچه در ادیان دیگر با عنوان «نیکوکاری» شناخته می‌شود، در آیین مزدیسنا «داد و دهش» خوانده می‌شود که نذر و نیاز، صدقه‌دادن به نیازمندان و خیرات برای گذشتگان و وقف اموال ازجمله مصادیق آن هستند. رادی در اوستا به‌صورت واژه «راتی» آمده که از مصدر «را» به‌معنای بخشیدن و دادن است (پورداود، 1380: 95؛ غلامی بادی، 1393: 30). مصدر «دا» در اوستا به معنی دادن و بخشیدن بود و به پیشکش و تقدیم کردن و در راه خدا بخشودن نیز ترجمه شده است. مصدر «آ» به معنی نذرکردن و وقف‌کردن و در راه خدا انفاق‌کردن آمده است (پورداود، 1380: 138؛ غلامی بادی، 1393: 30).

در گات‌ها یسنای 33/14 واژه راتا به معنی رادی و دهش به کار رفته است. در این سروده، زرتشت هر آنچه دارد، با رادمنشی به پیشگاه اهورامزدا چنین تقدیم می‌کند: «زرتشتی همه جسم و جان خود را با برگزیده‌ترین منش پاک خود چون پیشکشی بی‌ارزش به خداوند خرد نیاز می‌کند و با فرمانبرداری از دستورات الهی و سرسپردگی کردار و گفتار و همه نیروی خود را اَشا ارمغان می‌آورد» (آذرگشسب، 1380: 636-635).

در دورة پهلوی دوم، ارباب رستم گیو یکی از اعضای مؤثر خاندان‌های بانفوذ و معتمد زرتشتی، تمامی منابع مالی گسترده خویش را در راستای امور خیریه و عام‌المنفعه جامعة زرتشتی به کار گرفت. گذشته از بن‌مایه دینی باورهای ارباب رستم، این اقدام در راستای حرکت رو به گسترش تشکیل و ایجاد بنیادهای خیریة خاندانی متنفذین و سرمایه‌داران در جامعة ایرانی طی دهه‌های 1350-1330، به‌منزله پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی و حرکت در راستای توسعة اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران بود؛ امری که افرادی چون ارباب رستم را قادر می‌ساخت تا به‌عنوان عضوی مؤثر در جامعة ایران معاصر، علاوه بر خدمت به هم‌کیشان خود، در بهبود کیفیت حیات اجتماعی و فرهنگی آحاد جامعه مؤثر باشند.

2- ادبیات پژوهش

پیشینۀ مطالعاتی با محور فعالیت و اقدامات ارباب رستم نشان می‌دهد پژوهش‌های پراکنده‌ای به بررسی وضعیت موقوفات وی پرداخته‌اند. در این خصوص، کتابچه‌ای با عنوان یادنامه برای بزرگداشت رادمرد نیکوکار رستم گیو موجود است که سازمان فروهر به مناسبت بزرگداشت او در سال 1347ش تهیه کرد. این کتابچه، ضمن اشاره به زندگی‌نامه او، بررسی کوتاهی دربارۀ دامنه موقوفات و دهش‌های ارباب رستم گیو انجام داده است. مقاله حاضر تلاشی برای تکمیل این اثر است.

احسان جوادی در پایان‌نامه‌ای در رشته معماری و شهرسازی دانشگاه یزد در سال 1374ش و هادی حکیمیان در مقاله «تحولات فرهنگی یزد از شهریور1320 تا کودتای 28 مرداد 1332» در شمارة 11 نشریة تاریخ نو در پاییز 1388ش و حسین مسرت در کتاب آب‌انبارهای شهر یزد درآمدی بر پیشینه کارکرد و ساختار آنها در سال 1389ش و الهام ملک‌زاده و مهدیه‌خانی سانیچ در مقاله «آب‌انبارهای وقفی یزد در دوره‌های قاجار و پهلوی» در شمارة 24 نشریة مسکویه چاپ بهار 1392ش، به تشریح سازه آب‌انبار گیو و نقش آن در تأمین آب یزد در دهة 1320ش پرداخته‌اند.

در میان مآخذ موجود، زهرا غلامی بادی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه کاشان در شهریور 1393 با عنوان «بررسی میدانی گستره داد و دهش و بند مال (وقف) در میان زرتشتیان معاصر ایران» عنوانی مستقل، موقوفات ارباب رستم گیو را معرفی کرده است. هرچند به تحلیل ساختار و کارکرد این موقوفات و نقش آن در توسعة فرهنگی و اجتماعی جامعة زرتشتی توجه نشده است.

با ذکر پیشینۀ مذکور، در مقاله حاضر با ذکر مفاهیم کلیدی نیکوکاری در آیین مزدیسنا، موقوفات ارباب رستم گیو و سازمان خیریه گیو در تکمیل مطالعات و پژوهش‌های تاریخی درخصوص موقوفات زرتشتیان، تلاش شده است به این سؤال پاسخ داده شود که در بررسی موقوفات ارباب رستم گیو، جایگاه و نقش موقوفات زرتشتیان در توسعه اجتماعی و فرهنگی ایران طی دورة پهلوی دوم چه بوده است.

3- بحث، تجزیه‌وتحلیل

1-3- نیکوکاری در آیین مزدیسنا

در اوستا، هفت تن یشت بند 3، فرگرد 19 وندیداد و سی روزه بزرگ بند 5، چندین‌بار به فرشته‌سانی به نام راتا گماشته‌شده برای پاسبانی رادی یا دهش و جوانمردی اشاره شده است (غلامی بادی، 1393: 31). بن‌مایه آیین مزدیسنا بر سفارش‌کردن بسیار به نیکی است (زنر، 1377: 93). بنا بر آموزه‌های این آیین، انسان با پیمودن راه دین تلاش می‌کند به خداوند نزدیک شود که برای این منظور، می‌باید با انگیزه، ویژگی‌های پروردگار که یکی از آنها بخشندگی و داد و دهش بی‌پایان است، را در خود پرورش دهد؛ از این رو، هر فرد زرتشتی با نیکوکاری و داد و دهش پیشه کردن، موجبات خشنودی اهورامزدا را فراهم می‌سازد (منوچهرپور، 1377: 112-108). اهورامزدا 101 نام دارد که از بین آنها گیرا به معنی دستگیر، اوخشیا به معنی بخشاینده، هرنیک فره به معنی دارنده فرّ نیکی و اَوَخشیدار به معنی بخشنده، همگی بر ویژگی بخشایندگی و دستگیری و نیکوکاری اهورامزدا دلالت دارند (ابن‌یوسف، 1357: 6؛ ایرانی سلیسیتر، بی‌تا: 15 و 18 و شاهرخ، 1388: 140-139). بعد از اهورامزدا، امشاسپندان به‌عنوان نخستین پویندگان راه نیکی و نیکوکاری هستند (غلامی بادی، 1393: 35).

در جهان‌بینی گاهانی کسی که از گفتار نیک و کردار نیک پیروی کند و در جهت یاری و دستگیری و خوشبختی دیگران بکوشد، از نیروی اهورایی فزاینده‌ای برخوردار می‌شود و نه‌تنها به اهورامزدا می‌پیوندد، به خوشبختی راستین و خرسندی نیز دست می‌یابد (همان: 36). در هنگام گواه‌گیری پیمان زناشویی زرتشتیان (اشیدری، 1365: 95) و در اندرزنامه‌های ایران باستان نظیر یادگار بزرگمهر (ابن‌یوسف، 1357: 19-18)، اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (همان: 21)، اندرز خسرو قبادان (آذرگشسب، بی‌تا: 67) و دیگر متون زرتشتی به داد و دهش و نیکوکاری بسیار سفارش شده‌ است (غلامی بادی، 1393: 46-41).

در آیین مزدیسنا، نیکوکاری بر دو گونه است: الف) نیکوکاری معنوی و ب) نیکوکاری مادی.

نیکوکاری مادی در اشکال نیکوکاری مادی ناپایدار و پایدار صورت می‌پذیرد. نیکوکاری مادی ناپایدار کلیة کارهای خیر و تأمین هزینه‌های مربوط به این امور را شامل می‌شود که به‌صورت موردی و گذرا برگزار می‌شود و متناسب با نیت فرد نیکوکار و نوع مصرفی که برای آن در نظر دارد، به 4 گونه تقسیم‌بندی می‌شود: 1. نذر و نیاز؛ 2. کمک به ارزانیان و مستمندان (صدقه)؛ 3. اَشوداد (که بیشتر شامل هزینه‌های جشن‌های مذهبی یا گهنبارها است) و 4. خیرات برای درگذشتگان (همان: 46-41)؛ اما نیکوکاری مادی پایدار در آیین مزدیسنا در قالب وقف یا بندمال جلوه می‌یابد که به‌تفصیل بدان اشاره می‌شود.

2-3- بند مال (وقف)/ نهاده / بهارداشت در آیین مزدیسنا

واژه معادل وقف در زبان پهلوی، «نهاده» است. در متون پهلوی مانند کتاب شایست ناشایست و ماتیکان هزار داتستان، واژه نهاده با نهاد به معنی موقوفه یا آنچه برای مصرف کاری خاص، تعیین می‌کنند، به کار رفته ‌است؛ به‌طور مثال، در فصل نهم شایست ناشایست دربارۀ بندمال چنین آمده ‌است: «مرد که (مال) وقف نهاده باشد، پس در صورت توانایی کامل او در پتت تاتن پسین، همانا آن کرفه دوام یابد و (بر آن فزوده شود)». برابر واژه‌های دیگری که برای این مفهوم در متون زرتشتی به کار رفته ‌است، «بهارداشت» و «بندمال» هستند. بنا بر گفته دستور خدایار دستور دینیار شهریار ایرانی در نامه خروه اویژة دین مازدیسنی: «بهارداشت به‌معنای بازداشت یعنی هرکس اندیشه و کار نیک کند به ‌اندازۀ توانایی و مال و دولت خویش پاره زمینی یا باغی یا خانه‌ای یا پیمانه آب چشمگی (چشمه آب) و غیره خریده و بهارداشت همیشگی کرده که هرگز نخرند و نفروشند و هر ساله درآمد آن را کارگزار ویژه دریافت نموده و به راه گهنبار یا امور خواسته‌شده بهارداشت کننده هزینه نماید». در فرهنگ ایرانی، فرزندان متوفی، بخشی از مال رسیده به خود را به نام پدر یا مادر یا هر درگذشتۀ دیگر برای انجام کارهای سودرسان به مردم به بند می‌آوردند و این‌ کار را «بند مال» یا ایستادن مال عنوان می‌کردند (همان: 46-41).

در دورة ساسانی، علاوه بر نظارت بر احوال شخصیة زرتشتیان، بخش عمده اقتدار روحانیان ناشی از برخورداری از املاک و زمین‌های زراعتی و ثروتی بود که از راه بندمال برای روحانیت زرتشتی فراهم می‌شد (کریستنسن، 1388: 83). تشکیلات اداری سازمان اوقاف و امور خیریه بسیار گسترده بود و از هفت دیوان دولتی، تصدی دو دیوان آن، یعنی آتش آمار دبیر و روانگان دبیر مربوط به تشکیلات دیوانی، نحوه ادارة آتشکده‌ها، چگونگی درآمد و هزینه نذورات و موقوفات و امور دینی و خیریه بود. دو نفر از دبیران دیوان‌های دولتی به امور اوقاف و آتشکده‌ها می‌پرداختند. شغل ریاست کل آتشکده‌ها شامل اوقاف و مسئولیت ادارة امور اراضی موقوفه متعلق به آتشکده‌ها و نذورات آنها و سایر امور مربوطه در این زمینه با وی بود که عضویت هیئت وزیران را نیز بر عهده داشت (ابن‌یوسف، 1357: 254-253). وقف مؤسسات آموزشی، بهداشتی - درمانی، رقبات و غیره در آیین مزدیسنا رایج بود و درآمد حاصل از این موقوفات صرف موارد مذکور می‌شد (غلامی بادی، 1393: 47-46 و خسرویانی، 1381: 5 و جنیدی، 1384: 180).

وقف در آیین مزدیسنا تابع قوانین خاصی است. شخص واقف با وقف اموال و املاک خود برای امور خیریه و عام‌المنفعه درآمد آن موقوفات را به امور خیریه تخصیص می‌دهد و مادام که آن موقوفه باقی است، متولیان و متصدیان امر وقف، موظف به اجرای نیات خیر واقف هستند (امیدیانی، 1374: 38). در این آیین، وقف به‌صورت قانون مدوّنی تنظیم شده که امروزه حتی متن قوانین موقوفات مربوط به ادوار گذشته معتبر است. در این قوانین، محدودیت‌هایی برای موقوفات وجود داشت. کسی حق خرید و فروش موقوفات را نداشت. همچنین، تولیت، نظارت و اجرای صحیح نیت واقف مطرح بود که قانون مدنی دورة ساسانیان در بخشی از کتاب ماتیکان هزار داتستان یا مادیان هزار دادِستان به‌صورت مفصل به این مسئله پرداخته ‌است. اصل سیزدهم این مجموعه دربارۀ احکام مربوط به عطایا و بخشش‌ها بود. فصل پانزدهم، قوانین مرتبط با قیمومیت، تولیت و وصایت و کفالت را بیان می‌کند و در فصل شانزدهم، شرایط در عدم جوازبخشیدن مال غیر عنوان شده است. فصل هجدهم کتاب که فرازی از آن در ذیل می‌آید، راجع به قوانین اموالی است که صرف امور خیریه شده‌ است (شهزادی، 1365: 71-60).

«1. شخص باید برای خیرات و مبرات وقف‌نامه بنویسد، مراتب را اعلام کند و کسی را متولی سازد که مال را به‌ جهت همان نیات به مصرف رساند؛

2. واقف باید مال موقوفه را که خاص باشد یا عام، رسماً اعلام کند؛
3. واقف باید بنویسد موقوفه خاص چقدر از عواید کل وقف باشد و چقدر صرف ترحیمات شود؛
4. واقف چون کسی را متولی موقوفه کرد، نمی‌تواند از او بخواهد چیزی از عواید موقوفه را به او دهد؛ حتی اگر عایدات بیشتر از آنچه معین شده است، به حاصل آید؛
5. وقتی صیغه وقف جاری شد، واقف دیگر نمی‌تواند از آن نکول کند؛ زیرا برای نیت خیر مال را وقف کرده‌ است؛
6. واقفِ مال از برای امر خیر، باید ذکر کند که آن انتقال‌پذیر است یا اعتباری برای غیر هم دارد یا نه؛
7. واقف باید اعلام کند مال موقوفه‌اش را برای خیرات، شرعاً نمی‌توان به فروش رساند یا از دست داد. هرچند می‌توان محصول آن را شرعاً به فروش رساند؛ بنابراین، اصل مال شرعاً از دست نمی‌رود و البته می‌توان آن را به جانشین شرعی‌اش رد کرد؛
8. اگر متولی مرتکب جرمی شود که ادامه کارش ممکن نشود، تولیت امر منقضی نشود و در این مورد جانشین شرعی او نیابت یابد؛
9. در این‌گونه موارد باید تمام وجوه شرعیه وقف بر خیرات و مبرات، بنابر آیین‌های مزدیسنایی، طی ایام و شهور معین و مقدس به مصارف منظور نظر واقف برسد؛
10. متولی می‌تواند برای امور وقفیه، یک تن را به نیابت از خود بگمارد» (اذکائی: 84).

بدین ترتیب، موقوفات زرتشتیان، نیازمند نظارت و رسیدگی بود که این مهم از قرن هفدهم میلادی/ 11 هجری قمری گذشته از سوی نهاد دینی، تحت نظارت انجمن‌های زرتشتی قرار گرفت.

3-3-وضعیت اجتماعی - فرهنگی زرتشتیان پیش از تشکیل انجمن‌های زرتشتیان در ایران

با ورود اسلام به ایران و پایان حیات سیاسی ساسانیان، بقای بازماندگان کیش زرتشتی به مهاجرت از وطن یا پذیرش مقررات حاکم بر جامعة دینی جدید وابسته شد. این ضوابط که در آغاز حیات، اهل ذمّه را منوط به پرداخت جریمه می کرد، با تثبیت اسلام در اراضی فتح‌شده به وضع محدودیت‌های در حیات اجتماعی سایر ادیان انجامید و رفته‌رفته آنها را از اکثریت جامعه متمایز کرد. برخلاف پاره‌ای منابع عرضة تصویر مستقل و مبسوطی از اوضاع معیشتی زرتشتیان ناممکن است. با تثبیت صفویه، این محدودیت‌ها و رفتارهای تعصب‌آمیز، زرتشتیان را به هم‌یاری با افاغنه سوق داد (هنوی، 1367: 196 و تشکری بافقی، 1391: 26-25)؛ به طوری که علاوه بر اعمال بی‌رویة حکام در اسلام‌آوردن اجباری و زیاده‌ستانی‌های رایج و فشارهای روانی، جامعه با الزام بر رعایت ضوابطی چون بیرون‌نیامدن در روز بارانی، بیگاری، منع استفاده از عینک و چتر و انگشتر، و اجبار پوشیدن لباس زرد برای تشخیص از مسلمین، عملاً آنها را به خفیف‌ترین قشر جامعه تنزل داده بود (جکسن، 1353: 168 و تشکری بافقی، 1391: 26-25)؛ به طوری که تا پیش از عصر ناصری، بدنة این اجتماع به انجام آداب مذهبی خویش قانع بودند و تنها موبدان و پیشوایان دینی به آموختن و تحصیل می‌پرداختند و با زبان پهلوی مسلط بودند. زرتشتیان به علت پراکندگی در مناطق گوناگون، فاقد پیشوایی مذهبی واحد بودند (بویس، 1348: 135 و تشکری بافقی و کجباف، 1387: 170-169).

به‌طور کلی، زرتشتیان به علت افزایش تعصبات دینی نسبت به پیروان سایر ادیان توسط مسلمانان تحرک کندی در بافت اجتماعی مناطق اسکان خویش داشتند. استقرار عمدة ایشان در مناطق روستایی اطراف یزد و کرمان به‌واسطة نوع نگاه و تلقی اکثریت مسلمان و مقتضیات شغلی، گویای عدم تمایل ایشان به حضور در عرصه های شهری پیش از عصر مدرن است. تمرکز ایشان بر اقتصاد کشاورزی و تمایل پایین به فعالیت در حوزة تجارت تا پیش از عصر ناصری، گویای عدم پذیرش جامعة غالب مسلمان از مشارکت اجتماعی بیشتر و توسعة جوامع ایشان بود (تشکری بافقی و کجباف، 1387: 170-169)؛ به طوری که تنها ازطریق گسترش مناسبات زرتشتیان ایران با پارسیان هند در عصر ناصری بود که جامعة زرتشتی توانست به‌عنوان یک عنصر پویا در حیات اجتماعی و فرهنگی ایران تجدیدحیات کند.

4-3-انجمن‌های زرتشتی و نظارت بر موقوفات از عصر ناصری تا 1320

انجمن‌های زرتشتیان موسوم به «پنجایت» از حدود سال 1698م/ 1077 ق، در بمبئی هندوستان پایه‌گذاری شدند. یکی از وظایف سه‌گانه این انجمن‌ها، تقسیم منصفانه و صحیح املاک و وجوه موقوفات پارسیان بود. به‌تدریج در پی بسط و قدرت‌گیری تشکیلات اداری و قضائی انگلستان در هند، قدرت اجرایی انجمن‌های زرتشتی کاهش یافت و فعالیت‌های‌شان به انجام امور خیریه محدود شد. به دنبال افزایش مهاجرت اجتماعی زرتشتیان ایران به هند و گسترش روابط بین زرتشتیان دو کشور، پارسیان هند، انجمن‌هایی چون انجمن بهبود حال زرتشتیان ایران موسوم به انجمن اکابر پارسیان هند را به‌منظور کمک به معیشت زرتشتیان ایران، احداث مدارس و معابد و بهبود وضع آنها تشکیل دادند. انجمن اکابر پارسی با ارسال نمایندگانی چند، به اصلاح ساختار دینی، مدیریتی و نظارتی جامعة زرتشتی ایران توجه داشتند و به ایجاد انجمن‌هایی در یزید و کرمان و روستاهای زرتشتی‌نشین اطراف این نواحی پرداختند. بعدها به همت ارباب کیخسرو شاهرخ «انجمن زرتشتیان تهران» (1325ق / 1289ش و «انجمن زرتشتیان شیراز» (1328 ق / 1292ش) تشکیل شدند. به‌تدریج، این انجمن‌ها رهبری جامعة زرتشتی را به‌طور کامل متقبل شدند و عهده‌دار مسئولیت کلیة مسائل اجتماعی جامعة زرتشتیان نظیر ازدواج، طلاق، ارث و میراث، سرپرستی مؤسسات مربوط به متوفیان و موقوفات، تأسیس مراکز فرهنگی، آموزشی و عام‌المنفعه و رسیدگی به آنها و حفظ و نگهداری سرمایه‌های منقول و غیرمنقول زرتشتیان شدند (دادبخش، 1397: 14-9) وجود این انجمن‌ها باعث شد جامعة زرتشتی ایران باوجود فقر و گرفتاری‌های اجتماعی گوناگون بتواند ازنظر فرهنگی و سیاسی خود را در میان اقشار دیگر جامعه بالا بکشد و در زمینه‌های اجتماعی پیشرفت درخور توجهی کند (باستانی پاریزی، 1383: 104-105 و 14).

در تداوم چنین اقدامات نهادینه‌شده‌ای، در اواخر حکومت قاجار که براساس قانون مصوب مجلس شورای ملی، نظارت و سرپرستی تمامی موقوفات کشور در اختیار وزارت معارف قرار گرفت، با تلاش‌های انجمن‌های زرتشتی و نفوذ گسترده آنها در میان جامعة زرتشتی ایران، وزارت معارف به تاریخ 12ربیع‌الثانی 1332ق، موقوفات زرتشتیان را از این قاعده مستثنی کرد و سرپرستی این موقوفات در اختیار انجمن‌های زرتشتی هر منطقه قرار گرفت. این انجمن‌ها موظف شدند به اعلام گزارش وضعیت موقوفات خود به وزارت معارف بپردازند (دادبخش، 1397: 14و ساما، شناسه سند: 693/250).

تا پیش از تشکیل مؤسسات خیریة خاندانی نظیر سازمان موقوفات گیو و بنیاد خیریة گیو، انجمن‌های زرتشتیان، ناظر اصلی موقوفات جامعة زرتشتی بودند. ابتکار عمل ارباب رستم گیو در ایجاد مؤسسات خاص به‌منظور مدیریت و نظارت بر موقوفات خاندانی، امری بدیع در جامعة زرتشتی و سرزمین ایران به‌شمار می‌آمد. او نخستین زرتشتی ایرانی بود که در همین چارچوب، اقدامات سازمان‌یافته و آینده‌پژوهانۀ منظمی را صورت داد. ضمن پذیرش مسئولیت اجتماعی به‌عنوان یک مؤلفه مهم کارکرد نهادهای مدنی در برابر جامعه، با تجهیز و به‌کارگیری منابع مالی موقوفات خود، تلاش کرد در جهت توسعة اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران گام بردارد. این در حالی بود که دامنه فعالیت موقوفات او و نظام مدیریتی که برپا کرده بود، علاوه بر تحت پوشش قرار دادن اعضای جامعة زرتشتی، به‌عنوان عضوی مقبول و مؤثر، به آحاد جامعه ایرانی، اعم از زرتشتی و غیرزرتشتی، خدمات خیریه خود را ارائه می‌داد.

5-3-مروری بر زندگی ارباب رستم گیو

ارباب رستم گیو در 1267ش، در یک خانواده زرتشتی یزد از پدر و مادری به نام شاپور و خرمن متولد شد (شهمردان، 1363: 159و ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158). او دارای دو برادر به نام‌های گیو و بهمن و دو خواهر به نام‌های دولت و گوهر بود. برادر کوچک‌تر ارباب رستم، بهمن شاپور، در جوانی درگذشت. برابر آیین احوال شخصیة جاری زرتشتیان، رستم شاپور سمت فرزندخواندگی و پل‌گذاری بهمن شاپور را یافت و به نام رستم بهمن نامیده شد. پیشه این خاندان، تجارت بود و در این وادی از پیشتازان تجارت خارجی ایران بودند (حاجی اکبری، 1394: 21-17). رستم گیو در مدرسة کیخسروی یزد نزد ماسترخدابخش به آموختن زبان پارسی و انگلیسی پرداخت (شهمردان، 1363: 159و ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158 و امینی، 1380: 626) و برای تکمیل انگلیسی به مدرسة مرسلین یزد رفت. در این مدرسه چنان شایستگی‌ای از خود بروز داد که به دریافت جایزه از سوی مدرسه نائل آمد. در سال 1287ش به تهران آمد و در شرکت برادرش با عنوان یگانگی پارسیان به تجارت پرداخت (سازمان فروهر، 1347: 5-3 و شهمردان، 1363: 159 و ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158و امینی، 1380: 549-534). ارباب رستم گیو ازجمله شخصیت‌های اصول‌گرای جامعه زرتشتی بود که در شورای مشروطیت حضور داشت. در سال 1312ش نام خانوادگی خود را به گیو تغییر داد و در همان سال، در گردش چهاردهم انجمن زرتشتیان تهران به عضویت این انجمن و در دورة بعد به نیابت ریاست انجمن رسید (شهمردان، 1363: 159 و ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158).

ارباب کیخسرو شاهرخ و ارباب رستم، اهتمام خود را با کمک پارسیان هند، بر استقرار مبانی فرهنگ و ادبیات مزدیسنا و تقویت ناسیونالیسم ملی در ایران گذاشتند. هر دو درخصوص تبیین جایگاه فاخر فردوسی و شاهنامه، اولی در دوران رضاشاه و دومی در دوران محمدرضاشاه نقش زیادی ایفا کردند. پس از مرگ ارباب کیخسرو شاهرخ (1319ش) و در گردش هفدهم انجمن تا پایان گردش بیست و هشتم، به‌جز یک دوره که پس از برگزیده‌شدن کناره‌گیری کرد، در سمت ریاست انجمن زرتشتیان تهران مشغول به فعالیت شد. ارباب رستم با 25 سال عهده‌داری سمت ریاست انجمن زرتشتیان، عنوان طولانی‌ترین دوران تصدی این سمت را احراز کرده‌ است (بی‌نا، 1332: 25-24 و سازمان فروهر، 1347: 6 و امینی، 1380: 627-626).

ارباب رستم گیو در ابتدا تا سال 1313ش، بدون ترک تهران و مبادرت به مسافرت، کار و بازرگانی را در زمینه‌هایی چون پارچه‌های پشمی، کفش، لاستیک و اتومبیل با برادر خود ادامه‌ داد. با درگذشت برادرش، به نمایندگی از صغار گیو و خرمن خانم مادرشان، مسئولیت ادارة شرکت یگانگی پارسیان را بر عهده گرفت و نام تجاری گیو را به یک برند و پشتوانه تجاری تبدیل کرد (سازمان فروهر، 1347: 6). وی در دهة1330ش، شرکت نسبی گیو و شرکاء را ایجاد و مدیریت کرد که دفتر آن در سبزه‌میدان تهران قرار داشت و در زمینه تجارت پارچه فعالیت می‌کرد (بی‌نا، 1336: 45-44).

ارباب رستم، دومین نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی طی ادوار چهاردهم تا نوزدهم بود (بی‌نا، 1329: 158و 182 و 162؛ امینی، 1380: 627-624؛ ساما، 2/5029/293؛ مامشا، 1/34/1/14/1021؛ مامشا، 1/33/83/15/1021؛ مامشا، 1/39/147/18/1021؛ مامشا، 1/33/25/19/1021؛ وحیدنیا، 1352: 81 و 82؛ مهر و رسولی، 1382: 158). در سال 1342ش و از دورة چهارم، به‌عنوان سناتور انتصابی از سوی کلیه اقلیت‌های دینی به این مجلس راه یافت (شهمردان، 1360: 159و ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158؛ وحیدنیا، 1352: 81 و 82؛ مهر و رسولی، 1382: 158 و امینی، 1380: 628) و از سال 1345ش به عضویت شورای عالی حفاظت آثار باستانی درآمد (امینی، 1380: 628). او در هیئت‌مدیره شرکت‌های بازرگانی و مؤسساتی چون بانک ایران و انگلیس عضویت داشت (سازمان فروهر، 1347: 6) و ازجمله مالکین عمده در دورة پهلوی دوم بود که اراضی‌اش در شهر تهران حدودی از تهران‌پارس، شمیرانات، خیابان شاهرضا (انقلاب کنونی)، بهجت‌آباد، مظفر، اراضی‌ای در یزد، روستای کوهان دماوند (پیشین: 628) و روستای قراخیل در شاهی (قائم‌شهر) (ساما، 112018/240؛ مامشا، ۱۴/۸۴/۳۸/۱/۳۰۶؛ مامشا، 14/82/38/1/232؛ مامشا، 585/1/38/89/14) را در بر می‌گرفت. ارباب رستم بخشی از این املاک را در ایام حیات به فروش رساند و مابقی را ذیل مؤسسات خیریة خویش قرار داد. ارباب رستم گیو در 15 مهر 1359ش در آمریکا درگذشت. فرزندی نداشت و همراه با همسرش مروارید امانت، کلیة دارایی خویش را وقف خدمت به هم‌نوعان و هم‌کیشان زرتشتی کرد (بی‌نا، 1359: 1؛ یارشاطر، 1365: 300).

6-3- سازمان خیریة گیو / بنیاد خیریة گیو

از دهة 1330ش هم‌زمان با گسترش مناسبات سرمایه‌داران و متنفذان ایرانی با کارآفرین‌ها و بازرگانان و صنایع خارج از کشور، بخشی از سرمایه‌داران ایرانی اقدام به الگوپذیری از آنها در ایجاد بنیادهای خیریه و عام‌المنفعه با رویکرد جدید پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی کردند. ارباب رستم گیو به‌واسطۀ موقعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعی ویژه‌اش، به‌عنوان نخستین ایرانی زرتشتی، به ایجاد مؤسساتی مستقل و با تمرکز بر مدیریت و نظارت بر موقوفات خود اقدام کرد؛ کاری نوآورانه که ضمن توسعه کیفی عملکرد بنیاد و مؤسسات خیریه گیو، در وجه مدیریتی نیز امری بدیع شمرده می‌شد. انگیزه ارباب رستم از ایجاد این مؤسسات ویژه، به تاًسی از الگوهای موفق نمونه‌های مشابه کشورهای غربی، اعمال تجربیات در حوزه مسئولیت اجتماعی بنیادهای خیریه وابسته به تراست‌های سرمایه‌داری غربی و نقش‌آفرینی متنفذان جامعة پارسیان هند در ایجاد مؤسسات خیریة پایدار بود. نتیجه غایی این فرایند، مدیریت و نظارت بر موقوفات خاندانی بود که در چنین سازوکار منسجمی، ضمانت اجرایی همراه با توسعه پایدار بنیادهای مذکور را در پی داشت. این مهم با توجه به نداشتن وارث که بخش کثیری از امکانات گسترده مالی ارباب رستم را به مخاطره می‌انداخت، قابلیت خارج‌شدن دایره دارایی وی با انحصار دولت را محتمل می‌کرد که با اعمال چنین اقدامی، از این وضعیت نجات می‌یافت و به ساماندهی موقوفات می‌انجامید؛ از این رو، ارباب رستم در سال 1332ش، سازمانی با عنوان سازمان خیریة گیو به‌منظور نظارت بر ادارة امور عام‌المنفعه موقوفی خود تشکیل داد (شهمردان، 1360: 159). هدف از این تشکیلات، گسترش و حفظ مؤسسات خیریه و بهره‌وری بیشتر نیازمندان بود. این سازمان بعدها به بنیاد رستم گیو تغییر نام داد (بی‌نا، 1359: 1). ارباب رستم، تحت سند وقفنامة رسمی شمارة 18313 مورخ 1/4/1334ش، دفترخانه 65 تهران رقبات معینی را به‌منظور نیات خیریه و رفاه عامه، وقف و تولیت و تکالیف آن را مشخص کرد. شش‌دانگ سه قطعه زمین به مساحت 902296 متر مربع تفکیک‌شده از شش‌دانگ دهکده مجیدآباد و حسین‌آباد و اراضی مهدی‌آباد شماره‌های 88، 89 و 91، مورد ثبت دو برگ سند مالکیت، برای احداث ساختمان مدارس اعم از پسرانه و یا دخترانه و پرورشگاه ایتام و زمین ورزش برای مدارس و هر ساختمان دیگری که برای کارهای اجتماعی و عام‌المنفعه زرتشتیان لازم باشد، وقف شرعی و قانونی کرد. برای تسهیل در پیشبرد و تحقق نیات خیریة وقفنامه نیز سازمان خیریه گیو مورخ 20/3/1337ش، تشکیل و مورخ 27/3/1337ش، ذیل شمارة 388 در دفتر ثبت مؤسسات غیرتجاری به ثبت رسید و آگهی تأسیس آن مورخ 1/4/1337 ش در روزنامه رسمی منتشر شد.

مرکز این مؤسسه، موقوفه رستم باغ در تهران‌پارس و مدت فعالیت آن نامحدود بود. طبق مقررات ماده پانزده اساسنامه، احداث، تکمیل و بهره‌برداری حدود 300000 مترمربع فضاهای آموزشی، فرهنگی، مسکونی، رفاهی، ورزشی و بهداشتی بر حدود 100000 مترمربع روی عرصه پلاک ثبتی 68/88 و 67/88 و 66/88 بخش 11 شرق تهران‌پارس موضوع سند وقف‌نامه در دستور کار قرار گرفت. کلیة اراضی و ابنیه، عرصه و اعیان، تماماً در زمان حیات ارباب رستم گیو وقف شد و تصدی وی بر بنیاد گیو تکمیل شد و به بهره‌برداری رسید.

به‌موجب آگهی تأسیس و ماده شش اساسنامه سازمان خیریة گیو، دارایی نقدی و رقبات پلاک شمارة 375/3 و410/3 و412/3 و 3701/8 همگی واقع در بخش 3 تهران از سوی ارباب رستم گیو در قالب عقود معینه به سازمان خیریه واگذار شد. انتقال قطعی انجام یافت و متعاقباً رقبات دیگری به آن اضافه شد. در ماده پنج اساسنامه سازمان موقوفات گیو، کلیة دارایی و رقبات این سازمان برای پیشبرد و تحقق نیات وقف‌نامه و سایر کارهای نیکی که متولیان، آن را صلاح بدانند و در حدود استطاعت مالی مؤسسه باشد، اختصاص یافت. عمران و آبادانی موقوفات و پشتیانی آنها، احداث مدارس و نیایشگاهها، مساجد، درمانگاهها، آب‌انبارها، قنوات، بسط و توسعه مزارع و باغات و کشاورزی، رسیدگی به امور نیازمندان و مستحقین در شرایط عادی یا اضطراری، بروز حوادث غیر مترقبه طبیعی، کمک به پیشبرد امور دینی و فرهنگی و پژوهشی از اهمّ اقدامات این نهاد بود.

ادارة امور سازمان در بدو امر با ارباب رستم گیو و پس از نام‌برده به عهده پنج نفر هیئت‌مدیره بود. مقرر شد در صورت انحلال انجمن تهران، انجمن زرتشتیان یزد به قائم‌مقامی در اجرای مقررات اساسنامه اقدام کند و در صورت انحلال انجمن زرتشتیان یزد، انجمن زرتشتیان کرمان وظایف محوله را به انجام رساند. در صورت انحلال انجمن مزبور نیز، ادارة کل اوقاف و امور خیریة تهران پنج نفر از افراد موجه و مورد اعتماد جماعت زرتشتیان را با رعایت شرایط مذکور در تبصره یک ماده نُه اساسنامه، انتخاب کند تا وظایف انجمن زرتشتیان را با شرایط مرقوم در این اساسنامه انجام دهند.

هیئت‌مدیره یک رئیس، یک نایب رئیس و یک دبیر از میان خود انتخاب کرد که دبیر مذکور، در عین حال، عملیات پرسنلی مؤسسه را هم انجام می‌داد. برابر صورت‌جلسة مجمع عمومی مؤسسین و هیئت‌مدیره سازمان خیریة گیو، نام سازمان خیریة گیو به بنیاد خیریة گیو تغییر یافت و بر طبق ماده 25 اساسنامه مقرر شد در صورتی که به عللی بنیاد مذکور منحل شود، کلیة دارایی بنیاد گیو اعم از منقول و غیر منقول، پس از تسویه بدهی و وصول مطالبات باید به یکی از مؤسسات خیریة زرتشتیان داخل کشور واگذار شود (غلامی بادی، 1393: 171-164). این سازمان در سال 1337ش، با سرمایه 11000000 ریال به ثبت رسید و در سال 1342ش، سرمایه آن به 53000000 ریال و در سال 1347ش به 100000000 ریال افزایش یافت و تجدید ثبت شد (سازمان فروهر، 1347: 13-12).

7-3-موقوفات ارباب رستم گیو

موقوفات ارباب رستم گیو در شهرهای یزد، تهران و دماوند متمرکز بود و با گستره متنوع کارکردی در بخش‌های مختلف دینی، اجتماعی، آموزشی، بهداشتی - درمانی و رفاهی فعالیت داشتند.

1-7-3- آب‌انبار گیو

فرهنگ آب‌انبارسازی یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های مشارکت‌های اجتماعی عام‌المنفعه و همگانی ایرانی‌ها است که با اهدای زمین و آب قنات و باغ و محصولات کشاورزی، در احداث آن مشارکت می‌ورزیدند. افراد دیگر با خرید نمک برای ضدعفونی‌کردن، لایروبی مسیر قنات و آوردن مصالح و لجن‌کشی و تخلیه و پُرکردن آب در آب‌انبار سهیم می‌شدند. هم‌زیستی پیروان ادیان در ایران در ساخت و وقف آب‌انبارها ریشه دیرینه و مشهودی دارد.

آب‌انبار رستم گیو در یزد در محلة زرتشتیان ساخته شد (نسیمی، 1342: 322). این آب‌انبار که به شمارة 1829 در سال 1375ش، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید، ابتدای کوچه مهر - بلوار بسیج - قرار دارد و یکی از شاهکارهای آب‌انبارسازی است که استاد محمدابراهیم خرمشاهی (مسرت، 1389: 239 و جوادی، 1374: 72-65)، استاد علی‌اکبر آخوند خرمی (قدیری، 1372: 28) و استاد محمد قادری ساختند. این آب‌انبار کاملاً سالم است و تحت سرپرستی انجمن زرتشتیان یزد و نظارت ارباب جمشید امانت قرار دارد. ارباب رستم گیو، ساخت این بنا را در سال‌های 1320ش و سال‌های جنگ جهانی دوم آغاز کرد که مردم یزد روزگار سخت و مشقت‌باری را سپری می‌کردند که پس از دو سال خاتمه یافت.

بر کتیبه آن چنین نوشته شده ‌است: «اهورا ساختمان این آب‌انبار مرکزی که دارای یک شعبه در محلة گودال شهریاری است و به‌وسیلۀ لوله با مرکز اتصال یافته، به هزینه آقای رستم بهمن شاه‌پور گیو در سال 1323ش، مطابق با 1313 یزدگری خاتمه یافته و به نامگانه پدرش شادروان شاهپور گیو ساخته شده ‌است» (غلامی بادی، 1393: 158-156؛ مسرت، 1389: 239؛ جوادی، 1374: 72-65 و قدیری، 1372: 27).

2-7-3- دبستان گیو

پس از درگذشت شاپور گیو، به همت ارباب رستم در سال 1326ش، دبستان دخترانه مزبور در تهران به یادواره او تأسیس شد. این دبستان ملی با مدیریت و نظارت کامل انجمن زرتشتیان تهران اداره می‌شد و روی زمین دبیرستان انوشیروان دادگر قرار داشت (غلامی بادی، 1393: 535؛ سازمان فروهر، 1347: 9). در اواخر دهة 1330 و اوایل دهة 1340ش، باوجود کمبود شدید بودجه، هیئت‌مدیره انجمن برای به‌سازی و مدرن‌کردن ساختمان و تأسیسات و نیز به‌کارگیری بهترین کادر آموزشی، بودجه مناسبی برای دبستان گیو اختصاص داد؛ درنتیجه، دبستان به وسایل آموزش مدرن روز ازجمله لابراتوار آموزش مکالمه زبان خارجی و مدرن‌ترین تأسیسات گرمایشی مجهز شد که فرایند به‌سازی دبستان تا اوایل سال 1357ش تداوم یافت. این مرکز از بهترین آموزشگاههای ابتدایی تهران به‌شمار می‌رفت که در اوایل سال 1357ش، وزارت آموزش و پرورش، انجمن را موظف کرد دبستان گیو به‌عنوان یک مدرسة دولتی در ساعات آموزشی در اختیار وزارتخانه قرار گیرد (دبستان گیو، بی‌تا). درواقع دبستان گیو با توجه به تجهیزات و شرایط مناسب آموزشی، به‌عنوان یکی از بازوهای علمی آموزش و پرورش، در خدمت توسعه دانش عمومی به کار گرفته شد.

3-7-3- رستم باغ (آدریان، تالار، مجتمع مسکونی، دبستان ماستر خدابخش و دبستان پورداود، قنات)

در اواسط دهة1330ش و به دنبال افزایش روزافزون جمعیت تهران، هرمز آرش بر آن شد در زمین‌های 36 میلیون متر مربعی خود و همسرش پری آگاهی در تهران‌پارس به ساخت‌وساز مشغول شود. در آبادانی تهران‌پارس افزون بر خانه‌سازی، مراکز آموزشی، درمانی، ورزشی، تفریحی و خدماتی در نظر گرفته شد. هرمز آرش، پری آگاهی، رستم گیو و دیگر نیکوکاران زرتشتی، بیشتر این مراکز را وقف کردند (همدانی، 1392: 161-158). ساخت آتشکده‌ای در خیابان جشنواره برای زرتشتیان ساکن تهران‌پارس و تخصیص سه قطعه زمین برای ساخت مسجد و خانه‌های پیش‌نمازان این سه مسجد به سازمان اوقاف، ساخت سینمای ماشین‌رو، تأسیس هنرستان تهران‌پارس بر اسلوب مارکار یزد و درمانگاه و خوابگاه برای دانش‌آموزان شهرستانی، از دیگر اقدامات وقفی زرتشتیان در توسعة اجتماعی و فرهنگی تهران‌پارس بود (مامشا، 4/1/501/2005/44/1036 و همدانی، 1392: 161).

رستم باغ ازجمله بزرگ‌ترین موقوفات زرتشتیان تهران از حیث گستره مساحت به‌شمار می‌رفت که از سوی ارباب رستم گیو در راستای طرح توسعة اجتماعی و فرهنگی منطقه تهران‌پارس بنیان نهاده شد. رستم باغ شامل فضاهایی چون آدریان، تالار مروارید، مجتمع مسکونی رستم باغ، دبستان پسرانه استاد پورداود و دبستان دخترانه ماستر خدابخش، آب‌انبار و ... است.

در محوطه رستم باغ، یک آدریان برای نیایش و تالاری بزرگ با عنوان ساختمان مروارید برای انجام امور دینی و اجتماعی با اثاثه کامل و مدرن ساخته شد (بی‌نا، 1341: 39-38؛ سازمان فروهر، 1347: 12؛ شهمردان، 1360: 159؛ ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158). آدریان رستم باغ در روز ورهرام و اردیبهشت ماه برابر با 10/2/1342 ش گشایش یافت.

 ارباب رستم گیو انگیزه خود از تأسیس رستم باغ را ساخت نمونه‌ای ایرانی از خسرو باغ، یکی از تأسیسات خیریة پارسیان بمبئی برشمرد؛ بدین‌منظور، ابتدا در سال 1333ش، قطعه زمینی به مساحت 10000 مترمربع در ونک خریداری کرد؛ اما با بررسی اینکه زمین مزبور به‌واسطۀ موقعیت و نامسطح‌بودن، شرایط لازم ساخت مجتمع مزبور را ندارد، آن را فروخت و قطعاتی را در تاریخ 18/3/1334ش از ارباب هرمزد آرش و ارباب وفادار تفتی در منطقه تهران‌پارس خریداری کرد. حدود 10 روز بعد، در 29/3/1334 ش، سه قطعه آن را به‌انضمام 36 ساعت از 192 ساعت آب قنات که جزء مورد معامله بود، در دفتر اسناد رسمی برای امور خیریه وقف کرد. صورت اراضی موقوفه رستم باغ به شرح ذیل است:

1. قطعه زمین شمارة 100 پلاک /88 تهران‌پارس به مساحت 26496 متر مربع شامل رستم باغ و ساختمان‌های احداث دو طبقه مسکونی و جایگاه پذیرایی که تا تاریخ گشایش آدریان در سال 1342 ش، جمعاً 6530 مترمربع ساختمان دارد، به‌اضافه 290 مترمربع مساحت ساختمان آدریان و در آن زمان 60 خانوار زرتشتی مستأجر آن بودند. مبلغ اجاره‌بهای هر آپارتمان 600 ریال و حداقل 400 ریال در ماه بود و برخی از مستأجرین که تمکن مالی کافی نداشتند، بدون پرداخت کرایه در آن سکونت داشتند (بی‌نا، 1341: 39-38؛ سازمان فروهر، 1347: 13؛ شهمردان، 1360: 159؛ ملک‌زاده و خانی‌سانیچ، 1392: 158؛ همدانی، 1392: 161).

بر پایه وقف‌نامة رستم باغ، این دسته از زرتشتیان می‌توانستند تا مدت پنج‌سال با پرداخت هزینه‌های جاری مجتمع مانند بهای تلفن، آب و برق مصرفی، در آنجا سکونت گزینند تا زمانی که توانایی خرید خانه را پیدا کنند. حقوق کارمندان و کارکنان و هزینه‌های دیگر نیز از محل درآمد مستغلات آدریان تأمین می‌شد. اگر درآمد مستغلات کفاف نمی‌داد، از محل دارایی‌های دیگر ارباب رستم گیو که در اختیار سازمان خیریة رستم گیو بود، تأمین می‌شد (همدانی، 1392: 161). احداث فضای مسکونی با امکانات حمایتی که اسکان افراد نیازمند را در محیطی آبرومند و رعایت شئونات اجتماعی ایشان را عملی می‌نمود، ازجمله اقدامات رفاهی جدیدی بود که ارباب رستم گیو به مرحله اجرا درآورد. شاید ایده کارهای عمرانی سال‌های اخیر در قالب مسکن مهر، نمونه ملموسی از تجربه موفقی بود که در شرق تهران قابل مشاهده بود.

2. قطعه شمارة 101 پلاک 67/88 تهران‌پارس به مساحت 28800 مترمربع که به شرح ذیل از آن استفاده می‌شد:

الف) 5000 مترمربع از این قطعه زمین یک باب دبستان کامل دخترانه دارای 12 کلاس به اضافه متعلقات آن دو طبقه بنا که جمعاً 1613 مترمربع ساختمان داشت و با کسب مجوز تأسیس از تاریخ 22/2/1338ش، مدرسة ماستر خدابخش را تشکیل می‌داد.

ب) روی 5000 مترمربع دیگر از این قطعه یک باب دبستان کامل پسران در سه طبقه بنا که 18 کلاس با سایر متعلقات آن و جمعاً مساحت 2242 متر ساختمان بود و از تاریخ 8/6/1340 ش، دبستان ابراهیم پورداود را تشکیل می‌داد (بی‌نا، 1342: 15-9؛ ساما، 11252/297).

ج) قطعه زمینی به مساحت 18000 مترمربع و محصور که به‌طور موقت برای زمین ورزشی دانش‌آموزان پسر از آن استفاده می‌شد (بی‌نا، 1342: 15-9). ارباب رستم گیو، تأسیس این مجموعه دبستان را به تقاضای سازمان خیریة رستم گیو و در پی افزایش جمعیت حدود تهران‌پارس و ضرورت جلوگیری از تراکم دانش‌آموزان در مدارس دولتی در سال‌های 1340-1338ش، در اختیار شورای فرهنگ تهران قرار داد (ساما، 11252/297؛ آموزگار، 1396: 88).

3. قطعه شمارة 102 پلاک 68/88 تهران‌پارس به مساحت 35000 مترمربع که تسطیح شده، ولی هنوز دیوارکشی نشده بود، برابر وقف‌نامه تنظیم یافته و برای امور خیریه تخصیص داده شده بود تا در آتیه از محل خیریة گیو یا با کمک دهش‌مندان استفاده شود.
4. قطعه زمین پلاک 237/88 به مساحت 674 مترمریع که تا رستم باغ تقریباً 500 متر فاصله دارد و سطح آن از رستم باغ تقریباً 114 متر بلندتر بود و در آن آب‌انباری به مساحت600 مترمربع و ارتفاع 9 متر از کف گود بود که روی آن مساوی با سطح زمین مجاور با گنجایش تقریبی 4000 متر مکعب، آبگیری در حین ساخت بود و ساکنین رستم باغ و دبستان‌ها از آنجا استفاده می‌کردند.

استاد تقی رفیعی معماری قسمت عمده ساختمان‌ها و آدریان را پیش برده بود و سرپرستی کلیة ساختمان‌ها را آقای کیخسرو امانت عهده‌دار بود ( بی‌نا، 1342: 15-9).

ارباب رستم گیو در تاریخ 23/12/1350ش، آمادگی خود را برای واگذاری حدود 15000 متر مربع از اراضی تهران‌پارس برای احداث مراکز ورزشی و آموزشی اعلام کرد که با پیگیری‌های ادارة آموزش و پرورش ذیل برنامه‌های انقلاب آموزشی و اداری، در تاریخ 20/9/1351ش، در ناحیه 9 تهران، زمین مذکور را با تنظیم و امضای سند مصالحه 99 ساله از ارباب رستم گیو تحویل گرفت (ساما، 2/18010/297). ارزش این قطعه زمین در آن زمان سی میلیون ریال برآورد شد که مازاد بر این، ارباب رستم مبلغ پانصد هزار ریال نقد نیز برای امور تربیت بدنی و پیشاهنگی در اختیار آموزش و پرورش ناحیه 9 گذاشت (بی‌نا، 1351: 10؛ امینی، 1380: 627).

4-7-3- سایر اقدامات خیریه

گستردگی فعالیت‌های خیریة ارباب رستم گیو، فراتر از موارد فوق بود. تأمین بودجه دبیرستان کیخسرو یزد (حکیمیان، 1388: 601؛ شهمردان، 1360: 159؛ ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158)، وقف سه قطعه زمین به مساحت 90296 مترمربع از مجری‌المیاه قنات نوکن و همین مقدار از استخر واقع در مظهر قنات (اوقاف شمیرانات) برای احداث ساختمان مدارس اعم از پسرانه و یا دخترانه و پروشگاه ایتام در سال 1324ش (رضایی، 1386: 87)، بنای ساختمانی دو اتاقه و یک زیرزمین برای کلاس اضافی و تالار نهارخوری در بخش غربی دبیرستان انوشیروان دادگر به نامگانة بانو خرمن گیو، ایجاد پاکشوی‌خانه در آرامگاه قصر فیروزه با همراهی رستم آبادیان به نامگانة پدران‌شان، پرداخت هزینه یک دستگاه خانه دهگانی در تهران کاخ (سازمان فروهر، 1347: 12-9)، حمایت مالی از دبیرستان ایرانشهر کرمان، ساخت دو باب مدرسة دخترانه و پسرانه و یک باب حمام و یک باب مسجد و درمانگاه در کوهان دماوند (شهمردان، 1360: 159؛ ملک‌زاده و خانی سانیچ، 1392: 158)، آموزشگاههای مارکار یزد، دبیرستان دخترانه کیخسرو شاهرخ در کرمان و بسیاری مراکز آموزشی کشور، کمک به ساخت آرامگاههای اصفهان و شیراز و یزد، ارائه کمک‌های نقدی و غیرنقدی به هلال‌احمر در مواجهه با سیل، زلزله و آسیب‌دیدگان جنگ، ایجاد مرکز درمانگاهی به نامگانة مهربان گیو در سوهانک، کمک به لوله‌کشی آب نصرت‌آباد یزد، ایجاد بناهایی در پیر سبز یزد و کمک‌های نقدی به صندوق رفاه مسجد تهران‌پارس، کمک‌های مادی به سازمان فروهر و انتشارات آن (بی‌نا، بی‌تا: 219-309)، ساخت حمام بهداشتی، راه شوسه، مسجد در تهران، یزد، کرمان، شیراز، ده سوهانک و ساخت درب مهرهایی در واشنگتن، نیوراشل نیویورک، شیکاگو، کالیفرنیا، ونکوور و تورنتو[1] (بی‌نا، 2536: 12-2؛ بی‌نا، بی‌تا: 2؛ بی‌نا، بی‌تا: 30) و ایجاد تالار مروارید در مدرسة کیخسروی یزد با گنجایش 400 نفر (بی‌نا، بی‌تا: 7؛ بی‌نا، بی‌تا: 319-309)، حمایت از چاپ و نشر مجلات نظیر فرهنگ ایران‌زمین (افشار، 1332: 7-3)، انجمن فرهنگ ایران باستان، ایران‌شناسی، فروهر، هوخت و مؤسساتی نظیر کتابخانه اردشیر یگانگی از دیگر اقدامات خیریة ارباب رستم گیو بود؛ ضمن اینکه همواره در هنگام کمبود بودجه انجمن زرتشتیان تهران، به یاری انجمن می‌شتافت و سعی در فراهم‌سازی زمینه‌های مختلف توسعه فرهنگی، اجتماعی و رسوم زرتشتی داشت؛ از این رو، همیشه برای عملی‌کردن خدمات فرهنگی و اجتماعی و با بذل مال خود پیشگام بود؛ ازجمله در گردش شانزدهم انجمن در سال 1317ش، به‌علت کمبود بودجه انجمن زرتشتیان و کمک به هم‌کیشان خود موافقت کرد 20000 متر از اراضی مظفریه اکبرآباد که برای کارهای خیریه به انجمن واگذار کرده بود، به فروش برسد (سازمان فروهر، 1347: 15).

8-3-وضعیت موقوفات گیو پس از بهمن ماه 1357

ارباب رستم گیو سال‌های پایانی عمر خود را در آمریکا گذرانید و در آنجا به توسعة موقوفات خود برای زرتشتیان آمریکا و کانادا پرداخت (یارشاطر، 1365: 301-300). پس از بهمن ماه 1357ش، طبق اعلام بنیاد مستضعفان، کلیة اموال ارباب رستم گیو در 23/1/1358ش مصادره شد. برابر صورت‌جلسة 27/3/1359ش، مجمع فوق‌العاده بنیاد رستم گیو و آگهی روزنامه رسمی 9/7/1359ش، موادی از اساسنامه بنیاد اصلاح شد. آقایان رستم گیو و جمشید گیو از سمت‌های خود در بنیاد کناره‌گیری کردند و مدیران جدید از جامعة زرتشتی جایگزین شدند. در سال 1360ش، کلیة اموال شخصی رستم گیو و اقارب درجه یک وی به نفع بنیاد مستضعفان مصادره شد (غلامی بادی، 1393: 171-168).

پس از انقلاب اسلامی، با تبدیل بنیاد گیو به بنیاد فجر برای مدتی بخشی از ساختمان گیو در نبش خیابان فلسطین برای استقرار کتابداران مرکز استفاده می‌شد (مسکوب، 1394: 462). هم‌اکنون این ساختمان به پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری تبدیل شده‌است. ادامة فعالیت این نهاد که با ساختار جدید همچنان برقرار است، موضوعی مستقل است که در این مقال نمی‌گنجد و پژوهش و مطالعه‌ای مجزا می‌طلبد.

4- نتیجه‌گیری

در آیین مزدیسنا بر تشریک مساعی در امر نیکوکاری و داد و دهش تأکید فراوان شده ‌است. از مصادیق پایدار نیکوکاری، نهاده / بهارداشت / بند مال است که جامعة زرتشتی در ادوار گوناگون تاریخ کوشیده است به حفظ و گسترش این سنت پسندیده بپردازد. از قرن هجدهم و تحت‌تأثیر تحولات جهان نو و گسترش ارتباطات زرتشتیان با پارسیان هندوستان، گستره و دامنه کارکرد موقوفات زرتشتیان ایران به‌ سمت ایجاد و گسترش مؤسسات خیریة رفاهی - بهداشتی متمایل شد. ارباب رستم گیو و همسرش مروارید امانت، به‌عنوان یکی از سرمایه‌داران متنفذ جامعة زرتشتی معاصر به‌ سبب نداشتن فرزند و تعلق خاطر به انجام کار نیک و کمک به همنوع، از دهة 1320ش، به ایجاد و گسترش موقوفات و تشکیل ساختاری منسجم برای حفظ و توسعة آنها پرداختند. گستره جغرافیایی موقوفات گیو، شهرهای یزد، تهران، شاهی و دماوند را شامل می‌شد. دامنة فعالیت‌های وقفی وی بر ساخت آب‌انبار، ایجاد و توسعه و حمایت از مراکز آموزشی و رفاهی و بهداشتی و درمانی، تالارهای اجتماع، مجتمع‌های مسکونی ویژه افراد نیازمند، ایجاد آدریان و درب مهر، توسعة آرامگاهها و کمک‌های مالی به افراد و نهادها و سازمان‌ها و حمایت از چاپ و نشر و امور پژوهشی استوار بود. موقوفات خاندان گیو در حوزه آموزش، با تقدم و اولویت‌بخشی به ساخت مدارس دخترانه بر پسرانه و دقت‌نظر در نام‌گذاری این واحدهای آموزشی، بزرگداشت خاندان‌شان نظیر شاپور و خرمن گیو را مورد توجه ویژه قرار داد. در همین راستا، تکریم مفاخر علمی مرتبط با جامعة زرتشتی نظیر ماستر خدابخش و ابراهیم پورداود نیز حکایت از دیدگاه ارباب رستم نسبت به اکرام مقام فرهنگی افراد اثربخش در سپهر فرهنگی جامعة زرتشتی است.

ذکر این نکته مهم نیز ضروری است که ارباب رستم گیو در زمرۀ نخستین افراد جامعة زرتشتی بود که تحت‌تأثیر تعاملات گسترده با سایر جوامع و بهره‌گیری از الگوهای موفق مالی و نظارتی، به ساماندهی فعالیت‌های خیریه پایدار در نظم نوین جهانی اهتمام داشت؛ با این رویکرد که ضرورت ایجاد بنیاد خیریه و سازمان منسجم نظارت و نگهداشت موقوفات خاندانی را به صرافت دریافت و به همین منظور، سازمانی درخور برای مدیریت موقوفات خود تأسیس کرد. امری که با اهداف و برنامه‌های منظمی که ارباب رستم برای موقوفات خود در نظر گرفته بود، می‌توانست در صورت تداوم، نقشی پیشرو در توسعة اجتماعی و فرهنگی جامعة زرتشتی ایرانی و غیر ایرانی و نیز ایرانیان غیر زرتشتی ایفا کند. این در حالی است که درخصوص نتایج حاصل از فعالیت‌های خیریه ارباب رستم گیو و بنیاد خیریه وی و نیز سازمان خیریه موقوفات گیو، در منابع مکتوب گزارش دقیقی در دست نیست.

آنچه مشخص است اثرات عمیق فرهنگی برجای‌مانده از کیفیت تدریس در مراکز آموزشی و پرورشی ساخته‌شده ذیل فعالیت‌های بنیاد است که افراد شاخصی در خود پرورش دادند. کسانی که در سنوات بعدی حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود مصدر اقدامات مؤثری شدند یا درنتیجۀ ایجاد خانه‌های نیازمندان زرتشتی، علاوه بر حفظ کرامت انسانی ایشان، تحکیم بنیان‌های خانوادگی افراد نیازمند متاًثر از حمایت مادی و معنوی این افراد حفظ شد. همچنین، باید به استقرار انسجام محتوایی فعالیت‌های دینی و فرهنگی زرتشتیان، به‌ویژه زرتشتیان تهران اشاره کرد که در سایة ایجاد آدریان و سایر ابنیه موقوفی، بنیاد گیو به‌عنوان محل برپایی و تجمع جامعه زرتشتی و انجام مناسک دینی و فرهنگی ایشان، پویا و برقرار است. به عبارت دقیق‌تر، ذیل اقدامات بنیاد خیریه گیو و گستردگی موقوفات وی در میان اجتماعات زرتشتیان، به‌ویژه زرتشتیان تهران، نشاط و حیات اجتماعی زرتشتیان در دورة معاصر رنگ و بوی دیگری گرفت و با استفاده از توانایی موقوفات مذکور، جامعة زرتشتی بیشترین بهرة را از توسعة پایدار در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی تجربه کرد.

[1] بی‌نا، «گشایش درب مهر ارباب رستم گیو در نیورشل نزدیکی شهر نیویورک»، هوخت، دورة 28، ش 12، 2536، ص 12-2؛ بی‌نا، «سالگرد درگذشت شادروان رستم گیو برگزار شد»، امرداد، ش 30، بی‌تا، ص 2 ؛ بی‌نا، «دهش­های ارباب رستم گیو»، فروهر، س 13، ش 6؛ بی‌تا، ص 30.