پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,637 |
| تعداد مقالات | 13,304 |
| تعداد مشاهده مقاله | 29,858,124 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 11,940,413 |
شناسایی و اعتباریابی نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانوادۀ کودکان 4 تا 6 سال | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| پژوهش های علوم شناختی و رفتاری | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 23، دی 1401، صفحه 169-186 اصل مقاله (996.16 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/cbs.2023.135373.1696 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نیره ایلیات1؛ مسعود کیانی* 2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2استادیار روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| هدف از این مطالعه شناسایی و اعتباریابی نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانوادۀ کودکان 4 تا 6ساله بود. در این پژوهش از روشهای پژوهش تحلیل محتوا و پسرویدادی استفاده شد. جامعۀ آماری شامل کودکان 4 تا 6سالۀ مهدکودکهای شهر کاشان بود. برای انتخاب نمونه از روش نمونهگیری خوشهای استفاده شد. برای غربالگری کودکان مضطرب درمجموع والدین 128 کودک 4 تا 6ساله آزمون اضطراب پیشدبستانی اسپنس نسخۀ والد را تکمیل کردند. از بین کودکان مبتلا به اضطراب 39 نفر در گروه مطالعه و از میان کودکان بدون نشانههای اضطرابی 39 نفر در گروه گواه بهصورت تصادفی گمارش شدند. در مرحلۀ اول پژوهش، براساس بررسی پیشینۀ نظری و پژوهشی و نظر متخصصان، درمجموع 34 نشانه اضطراب در نقاشی کودکان در دو مقولۀ ساختار کلی نقاشی (20 نشانه) و ترسیم آدم (14 نشانه) شناسایی شد. در مرحلۀ دوم از کودکان هر دو گروه آزمایش و گواه آزمون نقاشی خانواده گرفته شد و نقاشیهای ترسیمشده با استفاده از چکلیست پژوهشگرساختۀ ارزیابی علائم اضطراب بررسی شد. یافتههای پژوهش نشان داد که در نقاشی کودکان از خانواده بین دو گروه مطالعه (کودکان مضطرب) و گواه (کودکان بدون اضطراب) در 16 نشانه در ساختار کلی نقاشی و 13 نشانه در ترسیم آدم تفاوت معنیداری وجود دارد. نتایج این پژوهش بیان میکند که میتوان از نقاشی کودکان در کنار سایر روشها و ابزارهای تشخیصی بهعنوان ابزاری برای غربالگری اضطراب کودک استفاده کرد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اضطراب؛ نقاشی کودک؛ آزمون نقاشی خانواده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
اختلال اضطراب بهعنوان یکی از مشکلات شایع در دوران کودکی شناخته میشود و توانایی کودکان را برای رفتارهای بهنجار محدود میکند (Azham & Janon, 2011). کودکان اضطرابی علاوه بر رنجبردن از استرسها و فشارهای روانی مداوم، ممکن است در معرض ابتلا به سایر اختلالات روانی و کاهش کیفیت زندگی قرار گیرند (Reardon & Ball, 2021). میزان شیوع اختلالات اضطرابی در دوران کودکی و اوایل نوجوانی تقریباً ۱۰درصد تخمین زده شده است و با افزایش سن میتواند سیر صعودی داشته باشد و شیوع آن در دخترها بیشتر از پسرها گزارش شده است (اصلی آزاد و همکاران، 1391). براساس یافتههای پژوهشی، تشخیص مشکلات روانی کودکان برای خودشان بسیار دشوار است و هر کودک دارای ویژگیها و شرایط روانی خاصی است که برای شناخت و واردشدن به دنیای آنها دو روش مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. روش اول این است که به بازیها، گفتار و داستانهای کودکان توجه شود و راه دوم اینکه نقاشیها، نوشتارها و داستانهای آنها بررسی شود. با این دو روش میتوان وارد دنیای کودکان شد، آنها را درک کرد و مشکلاتشان را تشخیص داد (Stricker & Lally, 2015 بهنقل از جمالیتبار، رحیمیان بوگر و مکرمی، 1396). نقاشی کودکان بهعنوان یک ابزار فرافکن میتواند اطلاعاتی وسیعی دربارۀ دنیای درونی و بیرونی آنها و درکشان از خانواده و والدینشان به روانشناسان بدهد (Goldner, Edelstein & Habshush, 2015). درواقع، این نقاشیها بهصورت خط و شکل، ناخودآگاه کودک را آشکار میسازند (Metin & Aral, 2012). نقاشی کودکان میتواند آینۀ احساسات، افکار و تعارضهای فکری آنان باشد و متخصصان از آن بهعنوان ابزاری کارآمد در مصاحبۀ تشخیصی استفاده کنند. در نظریۀ روانکاوی، به نقاشی کودکان و نقش آن بهعنوان ابزاری فرافکن جهت بروز احساسات و تعارضاتی که کودک قادر به بیان آنها بهصورت کلامی نیست، توجه ویژهای شده است (Cherney et al., 2006). متخصصان با بررسی و تفسیر نقاشی کودکان میتوانند به اطلاعات ارزشمندی در رابطه با خصوصیات شخصیتی، ظرفیتهای روانی، خصوصیات عاطفی و هیجانی، اضطرابها، فشارها و علایق درونی آنها دست یابند (حاتمی و همکاران، 1394). ترسیم نقاشی توسط کودکان علاوه بر آنکه اطلاعات بسیار زیادی را دربارۀ خودپنداره، خودآرمانی، ادراک از جنس مخالف، سطح سازگاری، اضطراب، تماس با واقعیت و حوزههای تعارض در اختیار روانشناسان قرار میدهد، میتواند بستر لازم را برای بیان احساسات کودک و تخلیۀ هیجانی در راستای بروز اضطرابها و نگرانیها فراهم کند (Groth-Marnat, 2016). برایناساس، تاکنون آزمونهای متعددی با استفاده از تکنیکهای ترسیمی و نقاشی ساخته شده است که ازجملۀ آنها میتوان به آزمون نقاشی آدمک گودیناف[1]، آزمون ترسیم خانواده[2]، آزمون خانه-درخت-آدم[3]، آزمون نقاشی خانوادۀ جنبشی[4] و آزمون نقاشی انگیزشی[5] اشاره کرد. آزمون ترسیم خانواده، ابزاری برای سنجش میزان رشد شناختیـهیجانی، سلامت روان و ارزیابی درک کودکان از روابط خانوادگیشان است (Biasi, Bonaiuto & Levin, 2015). در این آزمون، نقاشی کودک از خانوادهاش در سه سطح ترسیمی، ساخت صوری و محتوای نقاشی تحلیل و تفسیر میشود. در سطح ترسیمی، به وسعت و نیروی خطوط در نقاشی، ریتم یا آهنگ، ناحیه و جهت ترسیم توجه میشود. در سطح ساخت صوری، به ارزشیابی غنا و درجۀ تکامل نقاشی، پویایی ترسیم و تعامل بین اشخاص پرداخته میشود و درنهایت، در سطح محتوای نقاشی، به تفسیر نقاشی کودک برمبنای نظریۀ روانتحلیلگری و مکانیزمهای دفاعی کودک علیه اضطراب اشاره میشود (Corman, 1964). در پژوهشهای متعددی به بررسی شاخصهای اضطراب در نقاشی کودکان پرداخته شده است. هندلر و ریهر (2010) نشانههای اضطراب را در نقاشی کودکان شامل سایهزنی، پاککردن مکرر، افزایش اندازه (اندازۀ سر، نسبت بدن با سر)، افزایش فشار در ترسیم خط، حذفکردن، نادیدهگرفتن جزئیات، تحریفکردن، سادهسازی سر، سادهسازی تنه، ناپیوستگی و ترسیمنکردن خط دانستهاند (Handler, & Reyher, 2010). یاداوا و گرگ (2020) به بررسی نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان در مطب دندانپزشکی پرداختند. یافتههای این پژوهش نشان داد که نشانههای اضطراب شامل سایهزنی، بزرگنمایی یا مبالغه، حذف دو یا چند جزء از بدن، شفافیت و ترسیم در حاشیۀ کاغذ بود (Yadav & Garg, 2020). شنگ [6](2019) در پژوهشی با استفاده از آزمون ترسیم خانه-درخت-آدم به غربالگری اضطراب در نقاشی کودکان سرطانی پرداخت. خطوط موجدار و منحنی، اندازههای بسیار بزرگ، خطوط خیلی پررنگ یا کمرنگ، چهرههای عصبانی، استفاده از رنگ سیاه، سایهزنی، پاککردن مکرر، فاصلۀ بیشازحد میان خانه، درخت و آدم و فاصلههای کم و زیاد بین افراد ازجمله نشانههای اضطرابی بودند که در نقاشی کودکان سرطانی مشاهده شدند (Sheng, et al., 2019). هدف پژوهش حاضر، بررسی نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان مضطرب 4 تا 6 سال براساس آزمون ترسیم خانواده است. در این پژوهش، تلاش بر آن است که نشانههای اضطراب باتوجهبه ساختار کلی نقاشی و ترسیم آدمها تحلیل و بررسی شود. آزمون نقاشی خانواده بهایندلیل انتخاب شد که این آزمون امکان فرافکنی احساسات و هیجانات کودک در ارتباط با بافت خانواده و روابط افراد با هم را فراهم میکند و تاکنون در هیچ پژوهشی به بررسی نشانههای اضطراب کودکان در ترسیم خانوادهشان پرداخته نشده است. پژوهش حاضر بهدنبال پاسخگویی به پرسشهای زیر است: 1) باتوجهبه پیشینۀ نظری و پژوهشی موجود، چه نشانههایی از اضطراب در نقاشی کودکان مضطرب شناسایی شده است؟ 2) کدام نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانواده کودکان مضطرب (گروه مطالعه) در مقایسه با کودکان فاقد اضطراب (گروه گواه) دارای اعتبار است و میتواند بهعنوان ملاکی برای غربالگری آنان استفاده شود ؟
روش پژوهش روش پژوهش ازنظر هدفْ کاربردی است که با روش آمیخته (کیفی و کمّی) به تحلیل نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان میپردازد. در بخش اول پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شد و پس از بررسی پژوهشهای متعدد، 12 پژوهش معتبر شناسایی شد و کلیۀ علائم اضطراب در این پژوهشها بهصورت چکلیست فهرست شد. سپس برای بررسی روایی صوری چکلیست اولیه در اختیار 5 تن از استادان حوزۀ روانشناسی قرار گرفت و چکلیست نهایی تهیه شد. چکلیست نهایی به دو بخش علائم اضطراب در ساختار کلی نقاشی (19 نشانه) و نشانههای ترسیمی در نقاشی آدمها (14 نشانه) در آزمون نقاشی خانواده تقسیم شد. بخش دوم پژوهش با روش کمّی و پسرویدادی به اجرا گذاشته شد. ابتدا با استفاده از آزمون اضطراب کودکان پیشدبستانی (Spence et al., 2001)، کودکان مبتلا به اضطراب و فاقد اضطراب شناسایی شدند. از بین کودکان مضطرب 39 نفر بهصورت تصادفی در گروه مطالعه و از بین کودکان فاقد اضطراب 39 نفر بهصورت تصادفی در گروه گواه قرار گرفتند. از کودکان هر دو گروه مطالعه و گواه خواسته شد که خانوادۀ خودشان را ترسیم کنند. در این مرحله از پژوهش بهمنظور تحلیل نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان از روش تحلیل محتوا استفاده شد.
جامعۀ آماری و نمونۀ پژوهش جامعۀ آماری این پژوهش شامل کلیۀ کودکان 4 تا 6 سال ثبتنامکننده در مهدکودکهای زیر نظر بهزیستی شهر کاشان بود. در این پژوهش انتخاب آزمودنیها بدینترتیب صورت گرفت که با استفاده از روش نمونهگیری خوشهای ساده از بین مهدکودکهای شهر کاشان پنج مهدکودک بهصورت تصادفی انتخاب شدند و درمجموع، 128 کودک مورد پیشآزمون قرار گرفتند. درنهایت، کودکان دچار اضطراب با آزمون اضطراب کوکان پیشدبستانی اسپنس (2001) غربالگری شدند و از بین آنها 39 نفر کودک دارای اضطراب در گروه مطالعه و 39 نفر کودک بدون نشانههای اضطرابی در گروه گواه بهصورت تصادفی قرار گرفتند و سپس با استفاده از آزمون ترسیم خانواده، نشانههای اضطراب در نقاشیهای کودکان بین دو گروه تحلیل شد.
ابزارهای پژوهش پرسشنامۀ اضطراب کودکان پیشدبستانی اسپنس و همکاران ( SCAS)[7]: مقیاس اضطراب کودکان را اسپنس و همکاران (2001) طراحی کردهاند. این پرسشنامه نسخۀ والدین است که 28 سؤال و 5 حیطه دارد: اضطراب جدایی، اضطراب فراگیر، اضطراب اجتماعی، ترس از آسیب جسمانی و وسواسـبیاختیاری (Spence et al., 2001). براساس طیف پنجگزینهای لیکرت (اصلاً درست نیست، بهندرت درست است، گاهی درست است، اغلب درست است، همیشه درست است) با امتیازبندی صفر تا چهار به سنجش اضطراب کودکان میپردازد. نمرۀ کلی اضطراب از مجموع این پنج مقیاس برآورد میشود. پس از 28 ماده، سؤالهایی از تجربۀ کودک دربارۀ رویدادهای آسیبزا پرسیده میشود که به آن نمرهای تعلق نمیگیرد؛ اما اگر کودک چنین رویدادی تجربه کرده باشد، با 5 مادۀ دیگر که هدفش نشانههای اختلال اضطراب پس از حادثه است، دنبال میشود. در نمرۀ کل، نمرۀ این 5 ماده محاسبه نمیشود و صرفاً برای توجه بالینی به این اختلال آورده شده است. اعتبار آزمون شامل همسانی درونی زیرمقیاسها، همبستگی بین نتایج کسبشده از پدران و مادران، تحلیلهای مادهـکل و همبستگیهای بازآزمایی است و روایی مقیاس هم براساس مقایسۀ نتایج گروه کودکان مبتلا به اختلالهای اضطرابی و کودکان بهنجار است. پایایی آزمون فوق در پژوهش قنبری و خانمحمدی (1393) با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ بالای ۷۵درصد برآورد شده است (Edwards et al., 2010, Spence et al., 2001). در پژوهش حاضر میزان پایایی ازطریق آلفای کرونباخ، 92/0 به دست آمده است که نشان از پایایی ابزار اندازهگیری در این پژوهش دارد. آزمون ترسیم خانواده ([8]FDT): نقاشی خانواده را ابتدا داپل[9] (1931) و وولف[10] (1942) پیشنهاد کردند؛ اما پس از آن، هالس[11] (1951) آن را بهعنوان آزمون ترسیم خانواده بهطور کاملتر تدوین کرد (صالحی، علیاییزند و بهرامی 1389). آزمون ترسیم خانواده و مصاحبۀ آن بهعنوان یک روش فرافکن با تفسیر مبتنی بر روانتحلیلگری به بررسی مسائل و تعارضهای خانوادگی میپردازد (Groth-Marnat, 2016). ازآنجاکه از آزمون ترسیم خانواده برای ارزیابی مسائل و اختلالهای مختلف کودکان استفاده میشود و برخی اختلالها به نشانههای خاصی حساس هستند، استفاده از آن میتواند مفید واقع شود (صادقآبادی، الهی و کاظمی، 1394). آزمون ترسیم خانواده در بین انواع آزمونهای ترسیمی از مرتبۀ ویژهای برخوردار است که از علل اهمیت آن میتوان به بازتاب محتوای عمیق شخصیت اشاره کرد. همچنین، میتوان گفت آزمون ترسیم خانواده روشی است که کودک ما را به ژرفای مسائل و مشکلات خود راهنمایی میکند (ناجی، 1396). پژوهشهای مختلفی دربارۀ اعتبار و روایی آزمون ترسیم خانواده انجام شده است که مقدار آلفای کرونباخ آن 87/0 گزارش شده است (صالحی، علیایی زند و بهرامی، 1389). چکلیست نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان: برای تهیۀ چکلیستی از نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان، در گام اول مقالهها و پژوهشهای موجود در داخل و خارج از کشور بررسی شد و نشانههای گزارششده اقتباس شد. سپس نشانههایی که با یکدیگر همپوشانی داشتند، حذف شد و چکلیستی از نشانههای احتمالی اضطراب در نقاشی کودکان تهیه شد. در مرحلۀ بعدی، چکلیست تهیهشده در اختیار 5 تن از استادان حوزۀ روانشناسی قرار گرفت تا گویهها بررسی و ساختار دقیقتری فراهم شود. درنهایت، چکلیستی براساس نظر متخصصان در دو بخش ساختار کلی نقاشی و نشانههای ترسیمی در نقاشی آدمها فراهم شد. درزمینۀ ساختار کلی نقاشی، چکلیست دارای 20 نشانه و درزمینۀ نقاشی آدمها 14 نشانه بود که درمجموع، 34 نشانۀ اضطراب برای بررسی نقاشی کودکان تحلیل و بررسی شد. ملاک ارزیابی نقاشی کودکان در هر دو گروه مطالعه و گواه این چکلیست بود و درصورت وجود نشانه از گزینۀ «بله» و درصورت نبودِ نشانه از گزینۀ «خیر» استفاده شد.
یافتهها دادهها و اطلاعات بهدستآمده در دو بخش توصیفی و استنباطی توسط نرمافزار SPSS نسخۀ 24 تجزیهوتحلیل شدند. بهمنظور تحلیل توصیفی دادهها از شاخصهای آماریـتوصیفی (میانگین، انحراف معیار، فراوانی، درصد فراوانی، چولگی و کشیدگی) استفاده شد. در بخش آمار استنباطی نیز از آزمون خیدو جهت بررسی معنیداری تفاوت برای فراوانی نشانههای اضطراب در دو گروه مطالعه و گروه گواه استفاده شد.
جدول 1: آمار توصیفی مؤلفههای مقیاس اضطراب اسپنس در دو گروه مطالعه و گواه
همانطور که اطلاعات جدول 1 نشان میدهد، میانگین نمرات گروه مطالعه از میانگین نمرات گروه گواه در مقیاس اضطراب اسپنس در همۀ مؤلفهها بیشتر بوده است. تمامی کودکان گروه آزمایش براساس مقیاس اسپنس دارای اضطراب تشخیص داده شدهاند و نمرۀ کودکان گروه گواه پایینتر از نقطۀ برش و درنتیجه، در سطح فاقد اضطراب قرار داشته است.
جدول 2: فراوانی مگواههشده، درصد فروانی و آزمون مجذور خی نشانههای اضطراب در نقاشی خانواده دو گروه مطالعه و گواه
* P<0/05 ** P<0/01
همانطور که در جدول (2) مگواهه میشود برای هر یک از نشانههای اضطراب؛ فراوانی، درصد فراوانی و نتایج آزمون خی دو تفاوت بین فراوانیهای مگواهه شده در هر دو گروه مطالعه و گواه ارایه شده است. بر طبق دادههای جدول بین دو گروه مطالعه و گواه از نظر نشانههای سایهزنی، افزایش اندازه، افزایش فشار، حذف کردن، از دست دادن جزئیات، ساده سازی، ناپیوستگی خطوط، خط کم رنگ و پررنگ، اندازه کوچک، حذف، کم بودن تعداد عناصر، نقاشی در پایین صفحه، نقاشی در حاشیه صفحه، ناارزنده سازی خود، استفاده از رنگهای تیره و اضافه کردن جزئیات تفاوت معناداری وجود دارد. اما از لحاظ مؤلفه پاک کردن زیاد، تحریف کردن، عدم ترسیم، عدم تکمیل نقاشی تفاوت معناداری بین فروانی این نشانهها در دو گروه تفاوتی وجود ندارد.
جدول3: فراوانی مگواهه، درصد فروانی و آزمون مجذور خی نشانههای اضطراب در نقاشی آدمها دو گروه مطالعه و گواه
** P<0/01 در جدول 3 برای هریک از نشانههای اضطراب در ترسیم آدمکْ فراوانی، درصد فراوانی و نتایج آزمون خیدو تفاوت بین فراوانیهای مگواههشده در هر دو گروه مطالعه و گواه ارائه شده است. در رابطه با نقاشی آدمک بین دو گروه مطالعه و گواه ازلحاظ فراوانی همۀ نشانههای موردنظر بهجز حذف چشمها تفاوت معناداری وجود دارد.
بحث و نتیجهگیری هدف پژوهش حاضر، شناسایی و اعتباریابی نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانوادۀ کودکان 4 تا 6 سال بود. ابتدا با بررسی پیشینۀ نظری و پژوهشی نشانههای اضطراب در نقاشی کودکان در پژوهشهای صورتگرفته دراینزمینه (ازجمله Yadav & Garg, 2020, Onur et al., 2020; Sheng et al., 2019; Mathur et al., 2017; Lovely Lucky, 2014; Handler & Reyher, 2010; خطیری و نورانی، 1397؛ ابراهیمی مقدم، 1392؛ اسماعیلی قمی و همکاران، 1392؛ شفیعی، سلیمی و کردمیرزا، 1392) تحلیل و شناسایی شد و با درنظرگرفتن دیدگاههای 5 تن از استادان حوزۀ روانشناسی، چکلیستی دربرگیرندۀ 34 گویۀ اضطراب کودکان در ترسیم نقاشی (20 گویۀ ساختار کلی نقاشی و 14 گویۀ ترسیم آدم) تهیه شد. در ادامه به بررسی این موضوع پرداخته شد که کدام نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی خانوادۀ کودکان مضطرب (گروه مطالعه) در مقایسه با کودکان فاقد اضطراب (گروه گواه) ملاک مناسبی برای غربالگری به حساب میآیند. باتوجهبه نتایج بهدستآمده از تحلیلهای آماری دادههای پژوهش، در نقاشی خانوادۀ کودکانْ نشانههای سایهزنی، افزایش اندازه، افزایش فشار، حذفکردن، ازدستدادن جزئیات، سادهسازی، ناپیوستگی خطوط، خط کمرنگ و پررنگ، اندازۀ کوچک، حذف، کمبودن تعداد عناصر، نقاشی در پایین صفحه، نقاشی در حاشیۀ صفحه، ناارزندهسازی خود، استفاده از رنگهای تیره و اضافهکردن جزئیات در نقاشی دو گروه کودکان مضطرب و عادی اعتبار دارد و فراوانی این نشانهها در گروه کودکان مضطرب بالاتر از کودکان عادی است. یافتههای حاصل با نتایج پژوهشهای (Handler & Reyher, 2010; Lovely Lucky, 2014; Sheng et al., 2019; Yadav & Garg, 2020; Onur et al., 2020, خطیری و نورانی ، 1397؛ شفیعی، سلیمی و کردمیرزا، 1392) همسو است. براساس یافتههای بهدستآمده میتوان گفت بهعلت اینکه رشد شناختی و کلامی کودکان هنوز به مرحلهای نرسیده که ما بتوانیم دربارۀ آنها شناخت پیدا کنیم، بهترین راه برای شناخت افکار، ناکامیها، فشارها و اضطرابها نقاشی است (دادستان، 1399). همچنین، ازآنجاکه کودکان مضطرب نمیتوانند کودکان آرامی باشند، در نقاشیهای خود برونریزی میکنند؛ بنابراین، میتوان ازطریق نقاشی به احساساتی پی برد که صحبت دربارۀ آن برای کودک دشوار است (Silver-Rawley, 2015). در نقاشی کودکان مضطربْ خطهای شکسته، ناپیوستگی خطوط و خطهای موازی بهعلت خشم و حالات خلقی میتواند بیانگر اضطراب باشد (خالقی و همکاران، 1394). زمانی کودک در نقاشی چیزی را حذف میکند که برای او یک عامل تهدیدکننده باشد. مثلاً ممکن است کودک نسبت به خواهر بزرگترش یا فرزندی که در راه است، حساس باشد؛ بنابراین، او را حذف میکند. همچنین، ممکن است اضطراب، ناشی از سائقهای درونی فرد باشد. زمانی که کودک موضوع اضطراببرانگیز را درقالب عناصر دیگر میکشد، درواقع از مکانیسم جابهجایی برای برونریزی خود استفاده میکند (Corman, 1964). علاوهبراین، زمانی که کودک خودش را کوچک میکشد یا با فاصله و پایینتر از دیگران ترسیم میکند، درواقع به ناارزندهسازی خود میپردازد. آدم در نقاشی این کودکان معلول، فاقد تنه یا اجزا، اجزای بدن بهصورت ناقص و چسبیده و پاها کوچک و نااستوار کشیده میشود. درواقع، کودکانی که به ناارزندهسازی خود در نقاشی میپردازند، کودکانی با اعتمادبهنفس پایین و مضطرب هستند (دادستان، 1399). کودکانی که مشکلات درونیسازیشده مانند اضطراب دارند، کودکانی کنارهگیر و منزوی هستند که در نقاشی خود اجزای صورت را کوچکتر میکشند و خطوط کمرنگتر در نقاشی آنان دیده میشود. ترسیم نقاشی در سمت چپ پایین صفحه بیانگر گرایش به گذشته و دلبستگی به مادر است؛ چون کودکان مضطرب به امنیت نیاز دارند و زمانی که با مشکلاتی روبهرو میشوند، به گذشته و جایگاه امن قبلی خود رجوع میکنند. زمانی که کودک موضوعی را در نقاشی خود حذف میکند، نشاندهندۀ این است که آن موضوع برای کودک اضطرابزا است و بههمیندلیل از مکانیزم نفی واقعیت استفاده میکند. پس وقتی که کودک یکی از والدین یا هر دو آنها را در نقاشی خود حذف کرده و نکشیده است، بیانگر این است که کودک مشکلات ارتباطی با این والدین دارد. گاهی کودک خودش را نقاشی نمیکند. در اینجا این موضوع وجود دارد که کودک از موقعیت خود ازلحاظ سن و یا جنس ناراضی است و دلش میخواهد جای کسی دیگر باشد. زمانی هم وجود دارد که کودک بخشی از یک شخص را حذف میکند؛ مثلاً پاها یا اجزای صورت را نمیکشد که این نشانۀ احساس گنهکاری دانسته شده است (Corman, 1964). خطوط پررنگ در نقاشی نشاندهندۀ شهامت و برونگرایی است؛ اما خطوط کمرنگ نشاندهندۀ کمرویی، ناتوانی در تأیید خود و نداشتنِ اعتمادبهنفس است. وقتی کودکْ یک شخص یا شیء را بزرگتر از اندازۀ سایر عناصر نقاشی کشیده باشد، نشاندهندۀ این است که آن شخص یا شیء برای کودک بسیار جذاب است که میتواند به همانندسازی با او منجر شود. زمانی که کودک میل شدیدی به کوچککشیدن نقاشی خود دارد، نشاندهندۀ نداشتنِ نیروی حیاتی و داشتن اضطراب است (Corman, 1964). اگر کودک نمیتواند خطوط صاف رسم کند و همیشه خطوط موجدار و ناپیوسته به کار میبرد، نشانۀ ضعف هماهنگی حرکتی یا بیثباتی عاطفی کودک است. زمانی که کودک در نقاشی خود از تصاویر بزرگ استفاده میکند، نشاندهندۀ برونریزی مشکلات عاطفی اوست (دادستان، 1399). اگر کودک در هنگام نقاشیکشیدن زیاد از پاککن استفاده کند و بسیار زیاد کاغذش را عوض کند، بیانگر وسواس یا اضطراب در کودک است. ترسیم نقاشی در حاشیۀ کاغذ نشاندهندۀ این است که کودک کمرو و خجالتی است و ترسیم نقاشی در پایین صفحه نشاندهندۀ احساس فشار، اضطراب و یا ضعف درمقابل نیازهای غریزی است. اگر آدمک خیلی کوچک کشیده شود، بیانگر این است که کودک خجالتی است و اعتمادبهنفس پایینی دارد و حتی دارای اضطراب و افسردگی است و اگر آدمک را در گوشهای از کاغذ بکشد، نشانۀ این است که کودک خود را کمارزش میداند. کشیدن لبهای بههمفشرده و بسته نشانۀ این است که کودک از تنش یا فشاری رنج میبرد. کشیدن چشمها در نقاشی کودک، بیانگر اجتماعیبودن او و لذتبردن از تعاملات اجتماعی است و معمولاً دخترها چشمها را خیلی بزرگ میکشند. کشیدن دست و بازوهای بزرگ در نقاشی کودکان، بیانگر قدرت و کنترل است و برعکس، نکشیدن آنها احساس فقدان و بیهودهبودن را نشان میدهد. نکشیدن پاها نشاندهندۀ این است که کودک ضعیف و درونگرا است. اگر کودک آدمک را باریک و بلند بکشد، مشخصکنندۀ این است که کودک از اندام خود راضی نیست و یا میترسد که چاق شود و حتی اضطرابی در این موضوع دارد. سایهزدن کودک در نقاشی میتواند بیانگر این موضوع باشد که او میخواهد رنج یا اضطرابی را پنهان کند (دادستان، 1399)؛ بنابراین، باتوجهبه توصیفات صورتگرفته و نظر به اهمیتی که اختلالات اضطرابی در زمان کودکی و تأثیری که در بزرگسالی کودک دارد، پیشنهاد میشود به این مؤلفهها در نقاشی کودکان توجه بیشتری شود و با تشخیص بهموقع، از مشکلاتی که ممکن است در آینده برای کودک اتفاق بیفتد، جلوگیری شود؛ بنابراین، به دانشجویان و پژوهشگران پیشنهاد میشود دراینراستا پژوهشهای بیشتری انجام دهند و سعی در توجه بیشتر به بررسی اختلالات کودکان درزمینۀ نقاشی برای کمک به این کودکان و والدین آنها داشته باشند.
محدودیتهای پژوهش ازجمله محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به محدودبودن حجم نمونۀ پژوهش و انتخاب نمونه تنها از کودکان مهدکودکهای شهر کاشان اشاره کرد؛ بنابراین، در تعمیم نتایج باید جانب احتیاط را رعایت کرد. ازآنجاکه وجود اختلالهای روانشناختی همبود میتواند بر روی نقاشی کودکان تأثیرگذار باشد و در این پژوهش تنها بر روی اختلال اضطراب تأکید شده است، لازم است تمامی اختلالهای دیگر مورد توجه و کنترل قرار گیرد که این موضوع برای پژوهشگران امکانپذیر نبود. بافت فرهنگی و جوّ خانواده متغیرهایی تأثیرگذار بر نقاشی کودکان از خانواده است. در پژوهش حاضر تنها به ویژگیهای ساختاری نقاشی کودکان توجه شد و روابط اعضای خانواده و تأثیرگذاری آن بر اضطراب کودکان مورد توجه قرار نگرفت که بهتر است در پژوهشهای دیگر علاوه بر ویژگیهای ساختاری و بصری نقاشی کودکان، جنبههای دریافتی مرتبط با خانواده مورد توجه و تحلیل قرار گیرد. در پایان، پیشنهاد میشود که باتوجهبه اینکه کودک میتواند تحتتأثیر عواملی در لحظۀ کشیدن نقاشی باشد، در چند مرحلۀ متوالی از کودک نقاشی گرفته شود که درواقع میتواند نتایج دقیقتری در اختیار ما بگذارد. همچنین، باتوجهبه اینکه پژوهش حاضر تنها کودکان ۴ تا ۶ساله را بررسی کرده است، پیشنهاد میشود پژوهشهای مشابه دیگری در دیگر گروههای سنی نیز انجام شود. علاوهبراین، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آتی علاوه بر متغیر اضطراب، متغیرهای دیگری هم در نقاشی کودکان مورد توجه و شناسایی قرار گیرد. باتوجهبه اینکه در این پژوهش از آزمون ترسیم خانواده استفاده شده است، پیشنهاد میشود در پژوهشهای آینده از دیگر آزمونهای نقاشی برای شناسایی مشکلات درونیسازیشده و برونیسازیشدۀ کودکان استفاده شود.
تقدیر و تشکر بدینوسیله از کادر مهدهای کودک، والدین و کودکان شرکتکننده در این پژوهش که حضور و همکاری آنان زمینه را برای انجام این پژوهش فراهم نمود، تقدیر و تشکر میشود.
[1]. Goodenough Draw-A-Man Test [2]. Family Drawing Test [3]. House-Tree-Person test [4]. Kinetic Family Drawing Test [5]. Motivational Drawing Test [7]. Spence Children's Anxiety Scale [8]. Family Drawing Test [9]. Dapple [10]. Wolf [11]. Hulse | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
اصلی آزاد، م.، عارفی، م.، فرهادی، ط. و شیخمحمدی، ر. (1391). اثربخشی بازیدرمانی کودکمحور بر اضطراب و افسردگی کودکان دختر دارای اختلال اضطراب و افسردگی در دورۀ دبستان. مجلۀ روشها و مدلهای روانشناختی، 2(9)، ۹۰-۷۱.
اسماعیل قمی، ن. و شیخالاسلامی، ع. (1392). مقایسۀ نشانههای اضطراب و افسردگی در نقاشی آدمک دانشآموزان کمتوان ذهنی و عادی. فصلنامۀ افراد استثنایی، 3(10)، ۱۲۵-۱۱۴.
ابراهیمی مقدم، ح.، بدریزاده، ا و فرهادی، ع. (1392). بررسی نشانههای اضطراب در آزمون نقاشی آدمک کودکان 10سالۀ شهر خرمآباد. فصلنامۀ علمیپژوهشی دانشگاه علوم پزشکی لرستان، 15(5)، ۱۰۱-۹۴.
جمالیتبار، م.، رحیمیان بوگر، ا. و مکرمی، م. (1396). استفاده از آزمونهای اندریافت کودکان و نقاشی فرافکن جهت غربالگری کودکان سازشنایافته. فصلنامۀ سلامت روان کودک، 4(3)، 37-27.
حاتمی، ف.، قهرمانی، ل.، کاوه، م. و کشاورزی، س. (1394). بررسی تأثیر آموزش مهارت خودآگاهی توأم با نقاشی بر خودکارآمدی نوجوانان. مجلۀ روانشناسی بالینی، (4)2. 96-89.
خالقی، م.، رحیمیان، ا.، زادهمحمدی، ع. و سجادی، ف. (1394). نقاشی: کاربرد آن برای مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان. نشر قطره.
دادستان، پ. (1399). ارزشیابی شخصیت کودک براساس آزمونهای ترسیمی. انتشارات رشد.
شفیعی، م.، سلیمی، ح. و کرد میرزا، ع. (1392). مقایسۀ نقاشی خانواده و نقاشی خانهـدرختـآدم در دو گروه کودکان دارای والدین معتاد و غیرمعتاد. فصلنامۀ اعتیادپژوهی سوءمصرف مواد، (27)7، 148-137.
صالحی، ا.، علیاییزنـد، ش. و بهرامـی، ه. (1389) ارزش تشخیصـی آزمون ترسیم خانواده جهت شناسایی چگونگی ارتباط کودکان 4 تا 6ساله با اعضای خانواده. مجلة پـژوهشهـای تربیتـی، 6، 103-90
صادقآبادی، م.، الهی، ط. و کاظمی، م. (1394). بررسی تفاوتهای جنسیتی در آزمون ترسیم خانواده. مجلۀ روانشناسی، 19(1)، ۱۰۱-۸۸.
قنبری، س. و خانمحمدی، م. (1393). مقیاس اضطراب کودکان پیشدبستانی: پرسشنامه، روش اجرا و نمرهگذاری. مجلۀ روانشناسی تحولی، 11(41)، 117-115.
خطیری، ا. و نورانی، م. (1397). تحلیل سطح ترسیمی آزمون خانواده در کودکان عادی و بدسرپرست (4 تا 6سالۀ تهران). مجلۀ مبانی نظری هنرهای تجسمی، (2)3، ۴۳-۳۳.
ناجی، ا. (1396). مقایسۀ ویژگیهای نقاشی کودکان دختر و پسر طلاق با کودکان عادی. کنگرۀ انجمن روانشناسی ایران، (12)، 1725-1728.
Refrences
Asli Azad, M., Arefy, M., Farhadi, T. & Sheykh Mohamadi, R. (2010). The effectiveness of child-centered play therapy on anxiety and depression in girls with anxiety and depression disorders in elementary school. Journal of Psychological Methods and Models, 2(9), 71-90 (In Persian).
Azham, A.A. & Janon, N. S. (2021). The relationship between parental anxiety child’s behavioral inhibition and child anxiety. Southeast Asia Early Childhood Journal, 10(1), 50-61.
Biasi, V., Bonaiuto, P. & Levin, J. M. (2015). The “Colour Family Drawing Test”: Assessing Children’s Perception of Family Relationships. Studies on Mental Health and Cross-Cultural Comparisons. Health, 7, 300-307. http://dx.doi.org/10.4236/health.2015.73034
Cherney, I. D., Seiwert, C. S., Dickey, T. M. & Flichtbeil, J. D. (2006). Children’s drawings: A mirror to their minds. Educational Psychology, 26(1), 127-142. https://doi.org /10.1080/01443410500344167.
Corman, L. (1964). The Family Drawing Test in Medical-Pedagogical Practice. P.U.F, Paris.
Edwards, S. L., Rapee, R. M., Kennedy, S. J. & Spence, S. H. (2010). The assessment of anxiety symptoms in preschool-aged children: The revised Preschool Anxiety Scale. Journal of Clinical Child Adolescence Psychology, 39(3), 400-409.
Dadsetan, P. (2020). Evaluation of Children's Personality Based on Drawing Test. Tehran: Roshd Pub (In Persian).
Ebrahimi Moghadam, H., Badrizadeh, A. & Farhadi, A. (2013). Examining the symptoms of anxiety in the dummy drawing test of 10-year-old children in Khorram Abad city. Yafte journal of medical scienes, 15(5), 94-101 (In Persian).
Eslami Ghomi, N. & Sheykholeslami, A. (2013). A Comparison of signs of anxiety and depression in draw a person test in educable mentally retarded and normal students. Psychology of Exceptional Individuals, 3(10), 114-125 (In Persian).
Ghanbari, S. & Khanmohammadi, M. (2014). Preschool children's anxiety scale: questionnaire, implementation method and scoring, Journal of Developmental Psychology, 11(41), 115-117 (In Persian).
Goldner, L., Edelstein, M. & Habshush, Y. (2015). A glance at children's family drawings: Associations with children’s and parent’s hope and attributional style. The Arts in Psychotherapy, 43, 7-15.
Groth-Marnat, G. (2016). Handbook of psychological assessment (6th ed.). John Wiley & Sons Inc.
Handler, L. & Reyher, J. (2010). Figure drawing anxiety indexes: a review of the literature. Journal of Projective Techniques and Personality Assessment, 29(3), 305-313.
Hatami, F., Ghahremani, L., Kaveh, M. & Keshavarzi, S. (2015). Investigating the effect of teaching self-awareness skills with drawing on self-efficacy of teenagers. Iranian Journal of Practice in Clinical Psychology, 2(4), 89-96 (In Persian).
Jamali Tabar, M., Rahimiyan Boogar, I. & Mokarami, M. (1396). Screening maladjusted children using children apperception test and projective drawing test. Journal of Child Mental, 4(3), 27-37 (In Persian).
Khaleghi, M., Rahimiyan, A., Zadeh Mohammad, A. & Sajadi, F., (2015). Drawing: Its Use for Behavioral Problems of Children and Adolescents. Tehran: Ghatreh Pub (In Persian).
Khatiri, E. & Nourani, M. (2018). Analysis of drawing level of family test in normal and bad parenting children (aged4-6 in Tehran). Journal of Theoretical Principles of Visual Arts, 3(2), 33-43 (In Persian).
Lovely lucky, A. (2014). Validity of draw-a-person test as a measure of anxiety and aggression indices among schizophrenics of hospicio de san juan de dios. Asia Pacific Journal of Multidisciplinary Research, 2(3), 18-23.
Mathur, J., Diwanji, A., Sarvaiya, B. & Sharma, D. (2017). Identifying dental anxiety in children drawing and correlating it with frankl’s behavior rating scale. lnt J clin pediatr dent, 10(1), 24-28.
Metin, S. & Aral, N. (2012). Dort-Yedi Yaş cocuklarının Resim Gelisim Ozelliklerinin incelenmesi. Ankara Saglık Bilimleri Dergisi, 1(2), 55-69.
Naji, A. (2017). Comparison of drawing characteristics of divorced boys and girls with normal children, 6th Congress of the Iranian Psychological Association, 1725-1728 (In Persian).
Onur, S. G., Altin, K. T., Yurtseven, B. D., Sandalli, N. & Haznedaroglu, E. (2020). Children drawing as a measurement of dental anxiety in paediatric dentistry. International Journal of Paediatric Dentistry. 30(6), 666-675.
Reardon, T. & Ball, S. (2021). Identifying child anxiety through schools. Identification to intervention: Protocol for single-arm feasibility trial. DOI: https://doi.org/10.21203/rs.3.rs-637552/v1.
Sadeghabadi, M., Elahi, T., & Kazemi, M., (2015). Gender differences in The Family Drawing Test. Journal of Psychology, 19(1), 90-103 (In Persian).
Salehi, A., Oliyayi Zand, Sh. & Bahrami, H. (2010). The diagnostic value of the family drawing test to identify how 4 to 6-year-old children relate to family members. Journal of Educational Research, 6, 90-103 (In Persian).
Shafiei, M., Salimi, H. & Kordmirza, E. (2013). The comparison of Drawing Family and The House-Tree-Person Test in children with addicted and non-addicted parent. Research on Addiction, 7(27) 137-148 (In Persian).
Sheng, L., Yang, G., Pan, Q., Xia, C. & Zhao, L. (2019). Synthetic house tree person drawing test: a new method for screening anxiety in cancer patients. Journal of Oncology, 1-8 https://doi.org/10.1155/2019/5062394.
Silver-Rawley, A. (2015). The silver drawing test of cognition and emotion draw astory screening for depression and stimulus drawing techniques. Roshd Publications. (In Persian).
Spence, S. H., Rapee, R., McDonald, C. & Ingram, M. (2001). The structure of anxiety symptoms among preschoolers. Behavior Research and Therapy, 39, 1293-1316.
Yadav, A. & Garg, S. (2020). Child drawing: A projective tool for dental anxiety assessment. International Healthcare Research Journal, 4(1), 19-25.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,260 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 403 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||