عوامل مؤثر بر فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها و معنای زندگی از والدین به فرزندان

جستجو برای دستیابی به ارزش‌ها (Bardi et al., 2014) و یافتن معنای زندگی (Negru-Subtirica, 2016) دو فرآیند مهم در مسیر شکل‌گیری هویت هستند؛ همچنین ارزش و معنا از سازه‌هایی محسوب می‌شوند که والدین از طریق شکل‌دادن آن‌ها در فرزندان، آن‌ها را در رسیدن به مرحله‌ی بلوغ شخصیت و شکل‌گیری هویت هدایت می‌کنند (Grusec, 1997؛ Lambert et al., 2010).

طبق تعاریف، ارزش و معنا رابطۀ تنگاتنگی با یکدیگر دارند. ارزش‌ها، مفاهیم یا باورهایی هستند که انتخاب‌ یا قضاوت هر فرد درباره‌ی رفتارها یا رویدادها را جهت‌دهی می‌کنند (Schwartz, 1998) و معنای زندگی نیز طبق تعریف (Martela & Stager,2016) شامل سه قلمرو می‌شود: چگونگی درک دنیا[1]، هدف زندگی[2] و اهمیت‌داشتن در زندگی[3].

ارزش‌ها از مهم‌ترین مفاهیم و محتواهایی هستند که انسان‌های هر نسل در تلاش برای انتقال آن به نسل بعدی خود بوده‌اند. این انتقال همواره از زاویه‌های مختلفی بررسی شده است. گروسک معتقد بود، انتقال ارزش‌ها از والدین به فرزندان گاهی به‌عنوان نشانه‌‌ای از موفقیت در اجتماعی‌شدن تلقی می‌شود که این به معنای پذیرش داوطلبانۀ ارزش‌ها، معیارها و رسوم به‌منظور داشتن عملکردی برای سازگاری با جامعۀ بزرگ‌تر است (Grusec, 2007).

در پژوهش‌های اولیه، با نگاهی جبرگرایانه فرآیند انتقال ارزش‌ها از والدین به فرزندان یک‌طرفه و منفعلانه بود. به این معنا که والدین به‌عنوان منبع، بسته‌ای از معلومات را به فرزندشان به‌عنوان گیرنده منتقل می‌کردند و هرگونه تغییر از سوی فرزندان در آن بستۀ اطلاعات، نوعی خطا در این فرآیند به شمار می‌آمد (Barni et al., 2011). تقلیل این فرآیند انتقال به فرآیندی کپی‌کارانه و منفعل مورد انتقاد قرار گرفت (Kuczynski & Parkin, 2007). فرآیند انتقال ارزش‌ها پیچیده و در دو جهت و انتخابی است که مسیرها و روش‌های مختلفی را در برمی‌گیرد (Kuczynski & Navara, 2006 ;Kuczynski & Parkin, 2007 ;Roset et al., 2010). اکنون انتقال به‌عنوان فرآیندی تعاملی در نظر گرفته می‌شود که فرزند و والد هر دو دارای ذهنیتی مؤثر بر این فرآیند هستند که نسبت‌به دیگری واکنش دارند و انتخاب‌هایی را می‌کنند (Kuczynski & Navara, 2006 ;Roset et al., 2010). گروسک و کوکزینسکی انتقال را به شکل فرآیندی دو مرحله‌ای مفهوم‌سازی کرده‌اند: اول، اینکه فرزندان چه ادراکی از ارزش‌هایی دارند که والدین می‌خواهند آنها فرابگیرند، خواه دقیق و خواه غیردقیق. دوم، اینکه فرزندان تصمیم بگیرند، این ارزش‌ها را رد کنند یا بپذیرند (Grusec & Kuczynski, 1997). هرچقدر درک و پذیرش بیشتر باشد، همگرایی ارزش‌های والدین و فرزندان بیشتر خواهد شد. با توجه به ذات تعاملی فرآیند انتقال، این فرآیند همان‌طور که شباهت‌های بین نسلی را ایجاد می‌کند، تغییراتی را نیز بین نسل‌ها به وجود می‌آورد. تغییرات بین‌نسلی ناشی از تصمیم والدین است که چه ارزش‌هایی را منتقل کنند یا از سمت فرزندان است که انتخاب کنند، چه ارزش‌هایی را برگزینند (Barni et al., 2011). خصوصیات والدین، فرزندان و محیط بر موفقیت این فرآیند دو مرحله‌ای اثر می‌گذارند (Knafo & Schwartz, 2008).

پژوهش‌های زیادی صورت گرفته‌اند تا عوامل مؤثر بر هر مرحله از فرآیند (انتقال و انتخاب) را شناسایی کنند. عوامل مؤثر بر بالارفتن موفقیت مرحلۀ انتقال این‌چنین برشمرده شده‌اند: از میزان توافق والدین بر سر ارزش مورد انتقال که توسط فرزندان احساس می‌شود (Knafo & Schwartz, 2003 & 2008)، نوع انگیزه‌های والدین برای انتقال یک ارزش (Barni et al., 2020)، میزان انگیزه‌ی توجه فرزندان نسبت به موضوع یک ارزش (Funder, 1995 & Knafo & Schwartz, 2003)، قابل فهم بودن ارزش مدنظر (Kenny,1994؛ Knafo & Schwartz, 2003)، دسترسی‌پذیری پیام انتقال یک ارزش (Kenny,1994؛ Knafo & Schwartz, 2003)، شفاف‌بودن پیام انتقال (Grusec & Goodnow, 1994 ;Okajaki & Bevis, 1999 ;Knafo,2003)، ثبات قدم در انتقال پیام (Grusec & Goodnow, 1994)، تناسب پیام انتقالی با ظرفیت شناختی فرزندان (Grusec & Goodnow, 1994)، هم‌خوانی بین پیام‌های والد در گذر زمان (Knafo & Schwartz, 2003)، هم‌خوانی پیام انتقال یک ارزش و وجود آن در عمل والدین (Okajaki & Bevis, 1999 ;Knafo & Schwartz, 2003)، کم‌بودن تعارضات بین والدین و فرزندان (Knafo & Schwartz, 2003)، گرما در رابطۀ والدین و فرزندان (Knafo & Schwartz, 2003) و انواع مختلف سبک‌های والدگری (نافو و شوآرتز، 2003). در پژوهش‌های گذشته تصور می‌شد، هرچه میزان دسترسی‌پذیری بیشتر باشد، مرحلۀ انتقال با موفقیت بیشتری صورت می‌پذیرد؛ اما پژوهش‌های متأخر نشان‌نشان‌دهندۀ آن بود که دسترسی‌پذیری و تکرر حضور یک پیام فقط تا میزانی تأثیر دارد و اگر تکرار از میزانی بیشتر شود، تأثیری در موفقیت انتقال آن ندارد (Knafo & Schwartz, 2003)؛ همچنین در رابطه با تأثیر توافق والدین بر سر ارزش‌ها بر موفقیت مرحلۀ انتقال، برخلاف فرضیه‌ها، توافق واقعی میان والدین اهمیت چندانی ندارد، بلکه توافق احساس‌شده از سوی فرزندان اهمیت اصلی را دارد (Barni et al., 2011).

همان‌طور که گفته شد، فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها دوطرفه و‌ مستعد ایجاد تعارضات و اصطکاک‌هایی بین دو قطب انتقال و انتخاب است و باید با شناخت دقیق عناصر دخیل در این فرآیند، حالت بهینۀ وقوع آن را شناسایی کرد. اهمیت این موضوع از آنجا ناشی می‌شود که از طرفی، این فرآیند نقش مهمی در شکل‌گیری هویت افراد ایفا می‌کند و از طرف دیگر، بخش عمده‌ای از فضای ارتباطی والدین و فرزندان تحت‌تأثیر این فرآیند است. وقوع این فرآیند در شکل نادرست خود، بر ساختار کلی خانواده اثر می‌گذارد و تمام شئون روابط والدین و فرزندان را در یک خانواده تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ زیرا طبق نظریۀ اولسون (Olson, 2000) آنچه موجب تعارض در سیستم خانواده می‌شود، نبودِ تعادل در ابعاد انعطاف‌پذیری و انسجام خانواده و عاملی که به‌نوعی بر هر دوی این ابعاد مؤثر است، ارتباطات خانوادگی است؛ از این رو، واکاوی چیستی ابعاد مختلف و عوامل مؤثر بر فرآیند انتقال، انتخاب ارزش‌ها و معنای زندگی بین والدین و فرزندان اهمیت دارد تا مشخص شود، در چه صورتی گفته می‌شود، این فرآیند به شکلی بهینه رخ داده است.

سنین نوجوانی و آستانۀ بزرگ‌سالی، سال‌هایی هستند که از جهت شکل‌گیری ارزش‌ها و معنای زندگی برای افراد حائز اهمیت هستند (Erickson, 1965 ;Arnett, 2000)؛ به همین دلیل پژوهش حاضر به‌دنبال بررسی فرآیند مذکور در این دوران از زندگی فرزندان است.

از آنجایی که فرآیند موردمطالعه از هر دو سمت والدین و فرزندان قابل بررسی است، مصاحبه‌ها هم با والدین و هم با فرزندان صورت گرفت؛ بنابراین هدف، بررسی و واکاوی عمیق‌تر تجربه‌های زیستۀ شخصی شرکت‌کنندگان (فرزندان و والدین) و معنای آن تجربیات برای آنان بوده است تا جوهرۀ مشترک تجربیات آنها مشخص و از این طریق حالت بهینۀ وقوع فرآیند انتقال و انتخاب شناسایی شود.

روش پژوهش

روش این پژوهش کیفی و از نوع پدیدارشناسی تفسیری  (IPA[4])است. استفاده از رویکرد پدیدارشناسی تفسیری، به هدف بررسی با جزئیات تجربه‌های زیستۀ شخصی افراد، معنایی که آن تجربیات برای آنها داشته و چگونگی فهمیدن آنها از سوی افراد است (Smith, 2011). از آنجایی که استفاده از این روش این امکان را فراهم می‌کرد که به بررسی جزئی‌تر چگونگی تجربۀ والدین و فرزندان از سازوکار انتقال و انتخاب ارزش‌ها و معنای زندگی توجه شود، این روش انتخاب شد.

جامعه، روش نمونه‌گیری و حجم نمونه

دو جامعه در این پژوهش بررسی شدند و درنتیجه دو دسته ملاک برای ورود و خروج در نظر گرفته شد. مهم‌ترین ملاک ورود برای فرزندان، سن آنها بود. به سه دلیل محدودۀ سنی 18 تا 29 برای بررسی فرزندان انتخاب شد: اول، اینکه این دوران طبق تعریف اریکسون (Erickson, 1965) و آرنت (Arnett, 2000)، اوج دوران هویت‌یابی فرزندان و مشغولیت ذهنی آنها به ارزش‌ها و معنای زندگی‌شان است. دوم، اینکه بخشی از دوران هویت‌یابی از ابتدای نوجوانی را طی کرده‌اند، برخی از ارزش‌ها و معنای زندگی برایشان شکل گرفته است و دربارۀ تجربیاتشان در این زمینه صحبت می‌کنند. سوم، اینکه از طرف دیگر، این فرزندان هنوز مقدار زیادی از دوران کودکی خود فاصله نگرفته‌اند و به تجربیات آن دورانشان در رابطه با فرآیندهای انتقال ارتباط ذهنی نزدیک‌تری دارند. دیگر ملاک ورود نمونه‌ها در رابطه با فرزندان عبارت بود از: تجرد و زندگی با والدین خود در یک خانه در تمام مدت زندگی. هدف از انتخاب این ملاک‌ها، این بود که بیشترین میزان تعاملات و ارتباطات را با والدینشان داشته باشند. ملاک خروج نیز عبارت بود از: سابقۀ بزهکاری، اعتیاد و سوء پیشینه‌ در فرزندان. درنهایت انتخاب نمونه‌ها نیز با روش هدفمند صورت گرفت

ملاک ورود نمونه‌ها در رابطه با والدین هم عبارت بودند از: دست‌کم تحصیلات آنها دیپلم باشد، پدر و مادر با فرزند خود رابطۀ تنی داشته باشند و با یکدیگر زندگی کنند. ملاک خروج والدین نیز عبارت بود از: غیبت‌های طولانی‌مدت مداوم والدین در سال‌های گذشته یا اکنون (مانند مأموریت‌های کاری چندین ماهۀ منظم). در این پژوهش از 9 فرزند و 10 والد مصاحبه به عمل آمد. اطلاعات شرکت‌کنندگان در جداول 1 و 2 آمده است.

حجم نمونه در روش پدیدارشناسی تفسیری، بین 2 تا 25 مورد است (Creswell, 2012). در این رویکردِ کیفی، بیشترین توجه و حساسیت به کیفیت تجربۀ زیستۀ شرکت‌کنندگان لحاظ می‌شود، نه کمیت آنها (Alase, 2017)؛ زیرا این رویکرد پژوهشی، آیدیوگرافیک[5] است؛ یعنی هدف اصلی آن برعکس مطالعات نوموتتیک[6]، تعمیم یافته‌هایش به جامعه‌ای خاص نیست. در مطالعات نوموتتیک، تحلیل‌ها سمت و سویی تعمیم‌گرایانه دارند و می‌کوشند تا ادعاهایی احتمالی درباره‌ی افراد مطرح کنند؛ اما در پژوهش‌های آیدیوگرافیک، به دلیل انشعاب آن از بررسی مطالعات موردی این امکان وجود دارد تا اظهارنظرهایی مشخص فقط پیرامون مواردی انجام شود که موردمطالعه و بررسی عمیق و چندبعدی قرار می‌گیرند؛ به همین دلیل نمونه‌ها در پژوهش پدیدارشناسانۀ تفسیری باید همگن باشند. شباهت نمونه‌ها باید از حیث جمعیت‌شناختی، وضعیت اجتماعی و اقتصادی باشد تا هرکدام به‌عنوان نمونه‌هایی از یک پدیده به حساب بیایند و بررسی آنها کنار هم ابعاد مختلف پدیده‌ی مدنظر را برای ما آشکار کند (Creswell, 2013).

 البته که شانس برای مطالعۀ گروه‌های مختلف طی مطالعات مختلف وجود دارد تا رفته رفته ادعاهایی کلی‌تر مطرح شود؛ اما نکتۀ مهم بررسی دقیق گروه‌های موردمطالعه در هر پژوهش است. در نمونه‌گیری این نوع پژوهش‌ها، وسعت بررسی موارد مختلف قربانی عمق بررسی آنها می‌شوند. باید به‌اندازۀ کافی در هر مورد عمیق شد و تفاوت‌ها، شباهت‌ها، واگرایی‌ها و همگرایی‌های موارد نیز به دقت بررسی شوند (Smith & Osborn, 2012). آلاس (Alase, 2017) نیز به این نکته اشاره کرده است که تفاوت این روش با روش‌های دیگرِ تحقیق کیفی در این است که پژوهشگر در آن به‌دنبال دستیابی به توصیف و تحلیلی پدیدارشناسانه و عمیق از ابعاد مختلف یک پدیده است و برخلاف روش‌ استقرایی، هدف اصلی الگویابی، استقرا و رسیدن از جزء به قواعد و الگوهای کلی نیست. البته این را هم باید گفت که روش پدیدارشناسی تفسیری از تعمیم‌دادن اجتناب نمی‌کند، بلکه تأکید آن بر این است که تعمیم مبتنی بر استنتاجی موشکافانه از هر کیس به‌طور مجزا تحلیل شود. برخلاف روش نوموتتیک که داده‌ها در سطح گروهی جمع‌آوری می‌شوند، ردیابی ارتباط بین نتایج و افراد دشوار می‌شود و یک تحلیل آیدیوگرافیک جزئیات را در سطح فردی ضبط می‌کند و ارائه می‌دهد (Nizza et al., 2021). با توجه به این نکته که در این پژوهش باید نمونه‌هایی با تجارب زیستۀ همگن انتخاب می‌شدند، شرایط تحصیلات والدین به‌عنوان شاخصی برای همگن‌سازی شرایط فرهنگی خانواده‌ها استفاده شد.

جدول 1:  اطلاعات توصیفی والدین مورد مصاحبه

جدول 2: اطلاعات توصیفی فرزندان مورد مصاحبه

ابزار پژوهش

روش جمع‌آوری داده‌ها از طریق انجام مصاحبۀ نیمه ساختاریافته و عمیق با شرکت‌کنندگان بود. محورهای سؤالات عبارت بود از: چیستی تجربۀ افراد در فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها، چرایی انتقال ارزش‌ها و معنای مدنظر والدین به فرزندان، چگونگی انتخاب ارزش‌ها، معنای انتقالی از سوی فرزندان و نقش آنها در این فرآیند، سؤالاتی با محوریت موانع و تعارض‌های موجود در فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها و معنای زندگی.

روش اجرا

بعد از نهایی‌شدن محورهای اصلی سؤالات، نمونه‌هایی با ملاک‌های ورود و خروج مذکور انتخاب شدند. در ابتدا، دو نمونه مصاحبه به‌‌صورت آزمایشی انجام و سؤالات مورداستفاده بازنگری نهایی شد. سپس مصاحبه‌های اصلی اجرا شدند. با توجه به داده‌های هر مصاحبه، سؤالات برای مصاحبه‌های بعدی تکوین می‌یافتند. درنهایت داده‌ها تحلیل‌ و مضامین اصلی و فرعی استخراج شدند و گزارش نهایی نگاشته شد.

ملاحظات اخلاقی در نظر گرفته‌شده در این پژوهش نیز عبارت بودند از: تصویب طرح پژوهشی در کمیتۀ اخلاق در پژوهش دانشگاه شهید بهشتی با شناسۀ اخلاقِ IR.SBU.REC.1400.241، کسب رضایت مشارکت‌کنندگان قبل از اجرای مصاحبه، تحریف‌نکردن جملات مشارکت‌کنندگان، به کار بردن عین عبارت گفته‌شده در نگارش یافته‌های پژوهش و رعایت اصل رازداری و به‌کارگیری اسامی مستعار برای اشاره به مشارکت‌کنندگان در پژوهش.

تحلیل داده‌ها

تحلیل داده‌ها به روش پیشنهادی اسمیت و آزبورن (Smith & Osborn, 2012) انجام شد؛ یعنی هنگام تحلیل مصاحبه‌ها دو دسته اطلاعات از سوی پژوهشگر ثبت شد: دستۀ اول، در جهتِ تحلیل متن، خلاصه‌سازی، اشاره به شباهت‌ها و تفاوت‌های گفته‌های هر شرکت‌کننده در هر حیطه با دیگر نمونه‌ها و سایر تفسیرهای ممکن. دستۀ دیگر نیز شامل کدگذاری مطالب و اختصاص عناوینی به محتواهای شناسایی‌شده در بخش‌های مختلف مصاحبه‌ها. تحلیل‌های مذکور در بستر نرم‌افزار MAXQDA  صورت گرفتند.

یافته‌ها

با توجه به تحلیل صورت‌گرفته روی مصاحبه‌های انجام‌شده 3 مضمون اصلی و 12 مضمون فرعی (جدول 3) استخراج شدند. مضامین اصلی شامل این موارد بودند: «انگیزه‌های موجود در فرآیند انتقال و انتخاب»، « بروز تدریجی تعارضات» و «رابطۀ والد-فرزندی و بهینه‌ترشدن فرآیند».

جدول 3: مضامین اصلی و فرعی

انگیزه‌های موجود در فرآیند انتقال و انتخاب

این مضمون به بیان انگیزه‌های والدین و فرزندان در این فرآیند توجه می‌کند. مضامین فرعی آن عبارت‌اند از: «فردیت فرزند»، «انحراف از ارزش‌ها به‌منزلۀ خطر و آسیب» و «دوگانۀ رشد و محافظت».

فردیت فرزند

یکی از عوامل اثرگذار در موضوع انتخاب ارزش‌ها، فردیت هر فرزند است. با ورود به محدودۀ نوجوانی یا به عبارت بهتر «دوران هویت‌یابی»، رفته رفته مؤلفه‌های هویتی فرزندان مثل اراده و استقلال پررنگ‌تر می‌شود.

وقتی از انتخاب صحبت می‌شود، ناگزیر وجود یک عامل برای تحقق آن ضروری است. احساس این عاملیت برای هر انسانی اهمیت زیادی دارد و نادیده گرفته‌شدن آن هم تبعاتی برای او دارد. برای فرزندان هم مهم است که نظام فکری مستقل آنها به رسمیت شناخته شود. با افزایش سن و ورود از کودکی به نوجوانی است که رفته رفته این فردیت پررنگ‌تر می‌شود و توجه به آن برای فرزند اهمیت پیدا می‌کند.

نادیده گرفته‌شدن فردیت و عاملیت حتی زمانی که رفتار والد فعالانه توهین‌آمیز و تهاجمی نباشد، همان اثر منفی را بر فرزند می‌گذارد. یکی دیگر از عواملی که باعث مخدوش‌شدن این فردیت می‌شود، این است که فرزند به هر دلیلی ذهنیات خود را بروز ندهد و در عمل و گفتار مجبور به سانسور خود باشد. نشان دیگری از اهمیت فردیت ازنظر فرزندان، اهمیت تجارب شخصی برای آنهاست.

فرزند خانوادۀ 3 این‌گونه اهمیت تجربۀ شخصی را شرح می‌دهد:

«خلاصه بناست خودم برای خودم زندگی کنم. نمیشه که همیشه زیر نظر پدر و مادر بود. به هر حال مهمه که خودم تصمیم بگیرم و کاری بکنم؛ حتی غلط. اون رفتار و کار رو چون با تمام قوت انتخاب کردم، انجام میدم و توی ذهنم اینه که من تصمیم گرفتم، این کار رو انجام بدم.»

در صحبت‌های والدین نیز درکی از حضور فردیت در فرزند و اهمیت احترام به آن وجود دارد. احترام به انتخاب مستقل فرزند و این که نمی‌توان چیزی را با اجبار به‌عنوان ارزش در فرزند ایجاد کرد، جلوۀ مهمی از این درک است. از دیگر نشانه‌های توجه والدین نسبت به فردیت فرزندانشان به تلاش برای گفتگو و اقناع آنها در تعارضات ارزشی اشاره می‌شود. دیگر نمونۀ آن، اعتقاد والدین به این است که فرزند باید خودش یک مسئله را تجربه کند تا با بینش حاصل از آن، ارزش و معنای خود را شکل دهد. البته این اعتقاد به لزوم تجربه، بی‌قید و شرط نیست و والدین حدودی برای آن قائل‌اند.

مادر خانوادۀ 2 از این می‌گوید که دوست داشته است، ارزش‌هایی در فرزندش نهادینه شود؛ اما وقتی این انتخاب را نکرده‌ است، نمی‌شود، آ‌نها را اجبار کرد؛ یعنی ارادۀ آنها محترم شمرده شده است:

«واقعیت این جوریه که به هر صورت اونا مثلاً حتی توی بحث حجاب و اینا تا یه زمانی به حرف ما گوش می‌دادن؛ ولی توی زمانی قبول نمی‌کردن دیگه. خب، ما هیچ کاری از دستمون برنمیومد؛ یعنی هیچ چارۀ خاص دیگه‌ای وجود نداشت؛ یعنی اینکه مثلاً اجبار کنیم. راهی برای این انتقال ایده‌های ما وجود نداره دیگه؛ یعنی انسان به هر صورت اختیار داره و ما هم خب نمی‌تونستیم. حالا پدر مادر هر چی هم که خودش اعتقاد به یه امری داشته باشه، نمی‌تونه با اکراه و خشونت و اینا بخواد اون ایدۀ خودش رو منتقل بکنه».

انحراف از ارزش‌ها به‌منزلۀ خطر و آسیب

والدین نوعی تساوی بین رعایت‌نکردن ارزش‌هایشان توسط فرزندشان و متوجه‌شدن خطر و آسیب به‌سمت او قائل هستند. این موضوع باعث می‌شود تا واکنش‌های والدین به اختلافات ارزشی با فرزندان سمت و سویی هیجانی (هیجانات منفی) بگیرد.

در ادامه نقل‌قول‌هایی را از والدین خواهیم داشت که به‌نوعی مفهوم خطر، آسیب و محافظت از آنها را همنشنین با انحراف یا دگراندیشی ارزشی مطرح می‌کنند:

مادر خانوادۀ 4:

«آدم خیالش راحته که احساس می‌کنه، این بچه قطعاً از خط قرمزهای ارزشی رد نمیشه. ردشدن از خط قرمزهای ارزشی خطرناک و جبران ناپذیرن».

در اینجا هم مادر مادر خانوادۀ 2 از شرایط فرهنگی خاص یک مدرسه به‌عنوان عاملی برای محافظت از «خطر» یاد می‌کند:

«ثبت‌نام توی این مدارس خاص مذهبی هم کلی سختی داشت؛ اما ما به جون و دل می‌خریدیم. همش نگرانیمون این بود که اگه از این محیط‌های حفاظت‌شده بیرون بیان، اتفاق‌های وحشتناکی میفته ... توی دوران کودکیشون تقریباً من همیشه سعی می‌کردم، از محیط‌های حالا غیر حفاظت‌شده دور باشن».

دوگانۀ رشد و محافظت

در کلام والدین دیده می‌شد که بخشی از رشد و سعادت فرزند را در گرو تقویت همان فردیت و عاملیتی می‌بینند که خود باعث تغییراتی در ارزش‌های فرزندشان می‌شود. این یعنی دوگانه‌ای در پیش ‌روی والدین قرار دارد.

پدر خانوادۀ 1 این‌گونه این دوگانه را توضیح می‌دهد:

 «خب، نگرانش بودم؛ ولی حساب این رو می‌کردم که اگر من در رو ببندم و نذارم، پسرم بیرون بره، اون وقت چی میشه؟ یه بچۀ مریض بیماری تربیت میشه که توی سن 22-21 دیگه باید وارد جامعه بشه یا اونجام باید باز نذارم، بیرون بره یا اینکه اون موقع می‌خواد بیرون بره و مثل یه رودخونه‌ای میشه که شما جلوش رو گرفتی و بازش می‌کنی و دیگه هیچی جلوش رو نمی‌گیره یا خودش یا دیگران رو نابود می‌کنه.

بروز تدریجی تعارضات

یکی دیگر از عوامل اثرگذار در فرآیند انتقال و انتخاب، بروز تدریجی تعارضات است. این مضمون به این توجه می‌کند که چگونه و از چه زمانی این تعارضات رفته رفته بیشتر می‌شوند. مضامین فرعی این مضمون عبارت‌اند از: «تغییرات در طول دوران تحول» و «افزایش و تنوع اطلاعات ورودی فرزند».

تغییراتْ در طول دوران رشد و تحول

یک عامل مهم در ایجاد تعارض، سن فرزند و دورانی است که او در آن به سر می‌برد. والدین در بسیاری از بخش‌های مصاحبه‌هایشان به این نکته اشاره کردند که فرزندانشان در دوران کودکی بیشتر نسبت‌به آنها پذیرش داشتند. رفتارها و ارزش‌های فرزندان نیز شباهت بیشتری به والدین داشته‌اند.

مادر خانوادۀ 5 این‌گونه به این نکته اشاره می‌کند:

«بچه‌ای که توی دوران دبستان هست، خب، اصلاً نیاز داره مدام یکسری مسائل رو بهش گوشزد کنی و خود بچه هم دوس داره توی این سن؛ چون انقد چسبیده به مامان و دوس داره درست و غلط رو بهش بگی و ناراحتم نمیشه».

فرزند خانوادۀ 6 هم به حرف‌شنوی بیشتر و چالش کمتر تحت‌تأثیر سن پایین‌تر و تجربیات محدودتر اشاره می‌کند:

«من قبل از اینکه وارد دانشگاهم بشم، خیلی چلنج نداشتم؛ به دلیل اینکه بیشتر یا به مدرسه کلاس زبان می‌رفتم یا به خونه میومدم و درسام رو می‌خوندم؛ اصلاً اون‌طور خواستۀ مستقلی نداشتم؛ برای همین به مشکلی نمی‌خوردم؛ ولی دیگه وقتی که دورۀ 18 سالگی به بعدم وارد شدم، کم کم خواسته‌هایی برام پیش اومد که اون چالش‌ها رو برام ایجاد کرد».

بعد از دوران کودکی، آن نزدیکی و حرف‌شنوی فرزندان از والدین، دورانی از راه می‌رسد که فرزندان با پررنگ‌ترشدن فردیتشان بیشتر به‌دنبال ایده‌های شخصی خود می‌روند. در این دوران این احتمال وجود دارد که فرزند فاصلۀ زیادی از خانواده بگیرد تا احساس استقلال‌طلبی‌ای را که به‌تازگی با آن مواجه شده‌اند، پاسخ دهند. به‌طور کلی حساسیت فرزندان بر خدشه‌دارشدن فردیتشان هم در این دوران بیشتر می‌شود؛ همچنین نکتۀ دیگری که در این دوران دیده می‌شود، تغییرات ناگهانی فرزندان و کنارگذاشتن برخی ارزش‌ها و اتخاذ روش‌هایی دیگر است.

مادر خانوادۀ 3 از فاصله‌ای که نوجوان در این دوره از والدین می‌گیرد و خطر بالقوه‌ای که رابطه‌شان را تهدید می‌کند، می‌گوید:

«در هر صورت بچه‌هایی که نوجوان میشن، ارتباط‌هاشون با والدین خیلی متفاوت میشه. اصلاً یه فاصله‌ای میفته؛ یه شکاف عمیق؛ یعنی اگه مراقبت نکنی و حواست نباشه، آدم احساس می‌کنه، اون رابطه‌‌اش با فرزندش از دست میره».

افزایش و تنوع اطلاعات ورودی فرزند

در کودکی نه‌تنها فرزندان تحت‌تأثیر والدین هستند، به‌طور کلی تجربیات آنها محدودتر و بیشتر با خانواده‌شان مشترک است. با افزایش سن، تجربیات مشترک کاهش یافته و منابع اطلاعاتی فرزندان افزایش می‌یابد؛ از این رو، تأثیر محیط بر ارزش‌های فرزند وارد ابعاد متفاوتی از گذشته می‌شود، اثرگذاری محیط افزایش می‌یابد و اثرگذاری والدین کمتر می‌شود. به‌خصوص اگر اطلاعات در وضعیت تعارض با ارزش‌های قبلی فرزند باشد، این اثرگذاری محیط خود را بیشتر نشان می‌دهد. البته هرچه شباهت ارزش‌های محیط اجتماعی و والدین یک فرزند بیشتر باشد، مرحلۀ انتقال با موفقیت بیشتری انجام می‌شود؛ یعنی نباید نقش محیط را در به چالش کشیدن ارزش‌های انتقالی دید.

مادر خانوادۀ 2 توضیح می‌دهد که تأثیر والدین با افزایش ورودی اطلاعات برای فرزندان رفته رفته کاهش می‌یابد:

«هر چی زمان می‌گذره، من بیشتر به این نتیجه می‌رسم که با توجه به این گسترش بحث رسانه‌ها و حضور لحظه لحظه‌ای رسانه‌ها در زندگی، این تأثیر خانواده در تربیت بچه کمتر و کمتر میشه ... من به هیچ وجه نمی‌تونم اون رو محدودش بکنم و اون رو فقط با ارزش‌هایی مواجه کنم که می‌خوام و فقط بخوام توی همون چهارچوب زندگی بکنه ...»

رابطۀ والد-فرزندی و بهینه‌ترشدن فرآیند

تمام انگیزه‌ها و اتفاقات موجود در فرآیند انتقال و انتخاب در بستری از رابطۀ والد-فرزندی رخ می‌دهند و این رابطه هم بر این فرآیند اثر می‌گذارد و هم از آن اثر می‌پذیرد. این مضمون به هفت مضمون فرعی توجه می‌کند: «تنش کمتر و انتقال موفق‌تر»، «تأثیر درک منطق زیربنایی ارزش‌های انتقالی بر رابطه»، «تأثیر مخرب تحکم بر رابطه و ارزش مورد انتقال»، «تلاش برای کارآمدی رابطه هنگام تعارضات»، «اهمیت رابطه با خانواده در جلوگیری از آسیب‌ها»، «اهمیت رویکرد دوطرفه بین والد و فرزند» و «گفتگو: یک ابزار مهم».

تنش کمتر، انتقال موفق‌تر

به نظر می‌رسد، هرچه فضای ارتباطی بین والد و فرزند آرامش بیشتر و تنش کمتری داشته باشد، فرآیند انتقال و انتخاب بهتر صورت می‌گیرد.

مادر 5 به کیفیت بالاتر انتقال در آرامش و نبودِ تنش اشاره می‌کند:

«من یه جا کوتاه اومدم؛ مثلاً رفتارم رو برای جاانداختن یه ارزشی که مدنظرم بود، تغییر دادم، دیدم که اینجا آرامش بیشتره و وقتی آرامش بیشتره، ارتباط بهتره و وقتی اینها بهتر باشه، پذیرش اونها در کل نسبت به ما بیشتره».

پدر خانواده‌ی 2 معتقد است که حتی در بغرنج‌ترین شرایط هم تنها راه اثرگذاری همین ارتباط مؤثر و گفتگو است:

 «برای پدر و مادر خیلی سخته که ببینن، فرض کنین که فرزندشون روی یه مسیرهایی میره که اصلاً برخلاف صددرصد ارزش‌های خانوادگی هست؛ ولی در عین حال من باز هم خدمت شما میگم که باید پدرومادرها مسیر گفتگو رو یا هر مسیر کم‌تنش دیگه‌ای که می‌تونه به بهبود کمک بکنه، استفاده کنن».

تأثیر درک منطق زیربنایی ارزش‌های انتقالی بر رابطه

فهمیدن منطق والدین برای بیان یک ارزش و اعتقاد به آن ارزش، عامل مهمی در قضاوت فرزند دربارۀ پذیرش آن ارزش انتقالی از سوی والدین است.

وجود همدلی و درک منطق والدین که در بستر رابطه‌ای مؤثر شکل می‌گیرد و خود نیز به تقویت رابطه می‌انجامد، حتی در تعارضات هم تأثیر مثبت خود را می‌گذارد. فرزند خانوادۀ 2 هم از این موضوع صحبت می‌کند:

«من می‌فهمم که والدینم چقدر نگران من هستن و دارن اذیت میشن و من در بیشتر تعارضاتی که داشتیم، به‌عنوان بچه بهشون حق می‌دادم ... اونا هم همراه تذکراتی که می‌دادن، میومدن و تهدیدهایی رو که بیرون خونه وجود داره، برای من ذکر می‌کردن و این بحثه یه مقدار منطقی میشد».

تأثیر مخرب تحکم بر رابطه و ارزش مورد انتقال

تحکم یعنی برخورد سخت با فرزند برای انتقال از سوی والد با تهدید فردیت فرزند نه‌تنها به انتقال یک ارزش کمکی نمی‌کند، دو پیامد منفی نیز دارد: اول، اینکه آن ارزش با هیجاناتی منفی در ذهن فرزند هم‌آیند می‌شود؛ از این رو، ذهنیت فرزند نسبت به آن ارزش به‌طور کامل منفی می‌شود و راه را برای بررسی و انتخاب احتمالی آن ارزش در آینده هم مسدود می‌کند. دوم، اینکه خود رابطه در معرض تخریب قرار می‌گیرد.

مادر خانوادۀ 4 به این تأثیر منفی بر رابطه به‌عنوان «ایجاد ناامنی در برابر والدین» اشاره می‌کند:

«از همون بچگی دوستانه باهاش رفتار می‌کردم؛ چون اگر یه مقدار این ور اون ور بشه، خواه ناخواه بچه‌ها ترس توی وجودشون میاد؛ حتی یه بار هم که بچه بترسه، حالا چه دختر و چه پسر در برابر پدر و مادر احساس ناامنی می‌کنه».

فرزند خانوادۀ 9 هم به نکته‌ای مشابه اشاره می‌کند:

«یه سری از چیزایی که در من شکل گرفته، اساسش لجبازی بوده. یه جوری قضیه‌ی بد به من ارائه شده که من دیگه بعداً رغبت نکردم، بررسی کنم، ببینم، این ارزش و مفهوم بده یا خوبه یا چیه اصلاً. اون حس منفی سایه‌‌اش همیشه روی این قضیه بوده».

تلاش برای کارآمدی رابطه هنگام تعارضات

هنگام تعارضات جدی، تلاش‌هایی از سمت والدین صورت می‌گیرد تا رابطه را ترمیم کنند. والدین به نکته‌ای دربارۀ این درگیری و تنش‌ها با فرزندشان اشاره کردند؛ اینکه آنها به ضعیف‌تربودن و شکننده‌تربودن فرزندشان واقف بودند و با وجود تمام توهین یا فشاری که به شخصه احساس می‌کردند، سعی می‌کردند که واکنش تندی نشان ندهند تا رابطه و فرزندشان بیش از این ضربه نخورند. یکی از والدین به این نکته اشاره کرد که با توجه به درکی که از شرایط فرزندش در دوران خاص نوجوانی داشته، صبر بیشتری در تعارضات پیشه کرده و به آتش درگیری‌ها ندمیده است. والدین انعطاف‌پذیری هنگام تعارضات و انعطاف نشان‌دادن از خود را وسیله‌ای برای حفظ رابطه و اثرگذاری خود بر فرزند عنوان کرده‌اند. یکی از راه‌های انعطاف نشان‌دادن والدین هنگام تعارضات، رو آوردن به تغافل است؛ یعنی والد آگاهانه و عامدانه چشم بر برخی تعارضات ببندد، تا میزان اصطکاک موجود در رابطه مدیریت شود.

مادر خانوادۀ 4 به تلاشش برای ترمیم رابطه با فرزندش هنگام تنش اشاره می‌کند:

«کلاً اگه جر و بحث هم میشد، من آدمی هستم که بیشتر از یه ساعت نمی‌تونم با بچه‌ها حرف نزنم. من خودم می‌رفتم باهاشون حرف می‌زدم و مسئله رو حل می کردیم».

مادر خانوادۀ 5 دربارۀ اهمیت تغافل این اشاره را دارد:

»یه جاهایی می‌تونیم ما کوتاه بیایم؛ مثلاً من از قبل پیش‌بینی می‌کنم که اگه بخوام این سخت‌گیری رو کنم، قطعاً نه می‌شنوم و این مسئله هم خط قرمزی نیست و آسیب خیلی جدی‌ای در کمین بچۀ من نیست؛ یعنی میشه یه ذره سازش داشته باشی. اون قدر که در معرض خطر قرار نگیره. خب اشکال نداره، آدم یکم کوتاه بیاد و از قبل براش خط نشون نکشه و نهایت تنبیه رو نشون بچه نده؛ چون اون موقع خودمون رو یجورایی خراب کردیم ...»

اگر روابط به هر نحوی هنگام بحران‌ها و تعارضات کنترل شوند و خدشۀ جبران‌ناپذیری به آن‌ها وارد نشود، حتی این بحران‌ها تأثیرات مثبتی مثل افزایش درک متقابل بین والدین و فرزند را هم به‌دنبال دارند؛ همان‌طور که فرزند 1 می‌گوید:

«اتفاقاً بعد از اون بحران می‌تونم بگم که یه مقدار درک متقابل ما هم افزایش پیدا کرد».

اهمیت رابطه با خانواده در جلوگیری از آسیب‌ها

اگر رابطۀ والد-فرزندی به قدر زیادی مخدوش شود، کار به جایی می‌رسد که اثرگذاری والد در تمام شئون از بین می‌رود و فرزند با تخاصم ایجادشده میل به ایجاد تفاوت حداکثری با والدین پیدا می‌کند.

همچنین از بین رفتن رابطه با والدین یعنی فرزندان در آغاز دوران پرتلاطم هویت‌یابی از داشتن پناهگاه والدین محروم می‌شوند و خطرات بالقوۀ فراوانی آنها را تهدید مضاعف خواهد کرد. نوجوانی که رابطه‌اش با خانواده در سطح بالایی مخدوش شده، به دلیل اینکه یک لنگرگاه مهم را از دست داده است و از طرفی، ظرفیت‌های خودکنترلی محدودی دارد، خود را قادر به هر کاری می‌بیند. پدر خانوادۀ 1 در این باره می‌گوید:

«بچه‌ها توی یه سنی تحت‌تأثیر هیجانات و اینها در یه لحظه دست به کارهایی می‎زنن که دیگه فاجعه میشه. شما الان توی اینستاگرام و اینها میبینین، یه پسر به‌خاطر عاشق‌شدن و درگیرشدن با خانواده روی خودش بنزین می‌ریزه و خودش رو آتیش می‌زنه که فیلمش رو برای پدرش بفرسته. اگه این اتفاق‌ها دوستی باشه و بچه بتونه حرفش رو بزنه، خب رخ نمیده. جلوی یه فجایعی گرفته میشه. سعی ما اینه که این‌جور باشه به دور از تنش».

اهمیت رویکرد دوطرفه بین والد و فرزند

اثرگذاری والد بر فرزند در حالتی ممکن است که رابطۀ آن‌ها دوطرفه باشد. پیش‌فرض ایجاد یک حالت دوطرفه در رابطه این است که والد فردیت و عاملیت فرزندش را به رسمیت شناخته باشد. در این حالت انتقال مفاهیم ارزشی و معنایی دیگر حالتی یک‌طرفه ندارد و استقلال شخصیت فرزند در این فرآیند دیده می‌شود.

رویکردی که پدر خانوادۀ 1 نسبت‌به فرزندش دارد، با این توضیح تناسب دارد:

«بچه‌ها یه امانت‌هایی پیش ما هستن. من گاهی با خانومم صحبت می‌کنم و میگم که ببین این پسر شاید چند سالی بیشتر دیگه پیش ما نباشه. بعدش سر زندگی و زن و بچه‌ی خودش میره و بعد من می‌مونیم و تو. آرزو میشه، این کنار هم بودن‌ها. این یه فرصته برای ما، این‌جور نیست که ما مالکش باشیم. یه مدتی خدا یه لطفی کرده، این آدم رو پیش ما گذاشته و از این فرصت باید استفاده کنیم، برای اینکه درس زندگی رو یادش بدیم. بهش عشق و محبت زیاد یاد بدیم. همین».

اعتقاد به مفهوم «مالک فرزند نبودن» اشاره به همان احترام به فردیت در رابطه دارد. پدر خانوادۀ 3 هم این‌گونه به این مفهوم اشاره دارد:

 «تا یه سنی بچه نیاز به مدیریت توسط مادر یا پدر داشت؛ ولی الان فضا اینجوریه که یه تعاملی بین من و پسرم و مادرش برقراره ... الان دیگه مسئله این نیست که ما فقط دستور بدیم. با یه ربات که سروکار نداریم. با یه شی نیست، با یک موجود زنده است. موجودی که از یه سنی به بعد به رشدی رسیده».

این قائل‌بودن به تعامل در پی قائل‌بودن فردیتی خاص برای فرزند می‌آید؛ همچنین والد اشاره می‌کند که از سنی به بعد این اتفاق افتاده است که به همان فردیتی که رفته رفته از سنین نوجوانی شکل می‌گیرد، اشاره دارد.

گفتگو: یک ابزار مهم

یک نمود مهمِ رابطه‌‌ای دوطرفه، وجود فضای گفتگو در آن است. در بستر گفتگو ذهنیات دو طرف با یکدیگر به اشتراک گذاشته می‌شود. در این حالت رابطه شفاف‌ترین حالت خود را خواهد داشت و کمترین احتمال برای سوءتفاهمات وجود دارد.

پدر خانوادۀ 1 از فضایی که برای گفتگو ایجاد کرده است، می‌گوید و اینکه با واکنش‌های هیجانی هنگام یک مشکل راه را برای گفتگو مسدود نکرده است:

«من سعی می‌کنم، خودم رو کنترل کنم ... آیا بچه‌ی ما اینکه بتونه حرفش رو به ما بزنه، بهتره یا اینکه به ما نگه و اون فشار وحشتناک روش بیاد و کار دست خودش بده؟ جوری بود که من سعی می‌کردم، نوع رفتار توی جامعه رو یاد بگیره، هم اونقد ساده نباشه که کلاه سرش بره و هم اینکه به بقیه گزندی نرسونه. خلاصه آدم سالم باید اینجوری باشه، نمیشه قفلش کرد».

بحث

هدف این پژوهش، این بود که از طریق بررسی تجربۀ زیستۀ والدین و فرزندان به واکاوی عوامل مؤثر بر فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها بین آن‌ها توجه کند و درنهایت، موفق به شناسایی 3 مضمون اصلی و 12 مضمون فرعی شد. این مضامین از تحلیل مصاحبه‌های صورت‌گرفته با والدین و فرزندان به دست آمد.

با بررسی مضامین به‌دست‌آمده این نتیجه حاصل می‌شود که انگیزۀ والدین در فرآیند انتقال، حفظ فرزندان از خطرات زندگی و قراردادن آنها در مسیری است که در وهلۀ اول خود فرزندان و در ادامه جامعۀ اطراف آنها از آن منتفع شوند؛ اما از سویی دیگر، عنصر مرکزی پدیدۀ انتخاب در فرزندان ناظر بر فردیت آنهاست. در ادبیات تحقیق به اهمیت «خود^[7]» و عناصر آن توجه شده است. مک‌آدامز^[8] و همکاران (McAdams et al., 2021)‌ «خود» را این‌گونه تعریف می‌کنند: «احساس خودآگاهی فرد از آنچه هست؛ یعنی اینکه یک ذهنیت^[9] چگونه خود را به‌عنوان یک موضوع^[10] می‌شناسد». آنها به نکته‌ای مهم دربارۀ تفاوت «خود» با سایر سازه‌های مرتبط مثل شخصیت اشاره می‌کنند: اینکه لزوم خودآگاهی و توان درون‌بینی برای داشتن یک «خود» ضروری است. درنتیجه به هر مقدار که یک فرد از بدو تولد به این خودآگاهی برسد، «خودش» تکامل می‌یابد.

بامیستر (Baumeister, 2022) به سه بخش اصلی تشکیل‌دهندۀ «خود» اشاره می‌کند: خودشناسی^[11]، عملکرد اجرایی^[12]، حضور بین‌فردی^[13] (هویت) و تمام این‌ها با حسی از تداوم در طول زمان^[14]. با توجه به تمام تعاریف گفته می‌شود، مؤلفه‌هایی مانند اراده، استقلال، عاملیت و مسائلی از این دست زیرمجموعۀ «خود» یا همان فردیت فرزند قرار می‌گیرند. میل به استقلال فکری و عملی، پررنگ‌ترشدن نقش ارادۀ شخصی و حساس‌ترشدن نسبت‌به خدشه‌دارشدن فردیت، ازجمله اتفاقاتی هستند که با گذر از دوران کودکی رفته رفته در فرزندان دیده می‌شوند که نشان از برجسته‌ترشدن هستۀ شخصیتی و اهمیت پیداکردن مسئلۀ «هویت» (خود) برای آنهاست.

بامیستر (Baumeister, 2022) «عملکرد اجرایی» را بخشی عمل‌گر از «خود» معرفی که انتخاب و «خود» را تنظیم می‌کند و کنترل اوضاع را به دست می‌گیرد. عاملیت «خود» به این بخش او وابسته است. این عامل در یک «خودِ» در حال تکامل پا به پای خودشناسی و هویت – که مفاهیمی بیشتر انتزاعی هستند – رشد می‌کند. با توجه به تمام آنچه از تعریف خود/هویت/فردیت گفته شد، بدیهی است که وقتی از انتخاب ارزش و معنای زندگی صحبت می‌شود، ناگزیر باید به این فردیت و عاملیت هم توجه شود.

با ورود به دوران نوجوانی و آستانۀ بزرگ‌سالی[15]، که همان دوران هویت‌یابی محسوب می‌شود (Erickson, 1965 ;Marcia, 1980)، فردیت در فرزندان پررنگ‌تر می‌شود و «من» برایشان اهمیت پیدا می‌کند. طبق ادعای سوئنز[16] و همکاران (Soenes et al., 2007) در طول دوران تعیین هویت در نوجوانان، باید سه نیاز روان‌شناختی در نوجوانان محقق شود که یکی از آنها خودمختاری است؛ همان‌طور که در تعریف بامیستر مشخص است، یک جلوۀ فردیت این است که برای فرزند اهمیت دارد که احساس کند، خودش عامل اتفاقاتی است که برایش رقم می‌خورد. بخشی از یافته‌های پژوهش حاضر ناظر بر این موضوع بود که پررنگ‌شدن سازه‌های هویتی در فرزندی میلی برای ایجاد تجربیات و شکل‌دادن ارزش‌ها و معنای زندگی شخصی ایجاد می‌کند و انتخاب ارزش‌ها و معنا درحقیقت تبدیل به موضوعی هویتی برای آنها می‌شود که هر میزان خودمختاری در آن احساس نکنند، خدشه‌ای به هستۀ مرکزی شخصیتشان وارد می‌شود.

این بینش در برخی والدین وجود دارد که هرگونه اجبار در مسیر انتقال ارزش و معنای زندگی به خدشه‌دارشدن فردیت فرزند منجر می‌شود. این نکته در پژوهش‌های بارنی و همکاران (Barni et al., 2010 & 2011) و کارماکار (Karmakar, 2015) هم به چشم می‌خورد که تعرض به خودمختاری فرزندان موجب کاهش کیفیت انتقال ارزش‌ها می‌شود؛ همچنین نافو و آسور (Knafo & Assor, 2007) هم به اهمیت احترام والدین به خودمختاری فرزندان در افزایش پذیرش او اشاره کرده‌اند.

با ورود به دوران هویت‌یابی، از یک سمت تأکید بر فردیت به ایجاد میل برای شکل‌دادن تجربیات شخصی در فرزند منجر می‌شود و از طرف دیگر، به دلیل مقتضیات خاص این زمانه دسترسی کلی افراد به اطلاعات تازه قابل مقایسه با گذشته نیست. این باعث ایجاد الگوهای تجربی بسیار متفاوت از والدین و سایر اعضای خانواده برای آنها می‌شود. درنتیجه احتمال تفاوت ارزشی بین والدین و فرزندان بیشتر و بیشتر می‌شود. این آغازی بر بروز تدریجی تعارضات است.

والدین نیز در مصاحبه‌هایشان به این موضوع اشاره کردند که با گذر زمان اثر خود بر ارزش‌های فرزندشان را کمتر دیده‌اند. این یافته‌ها هم‌راستا با ادعای نلسون (Nelson, 2014) است، مبنی بر کمترشدن تأثیر والدین بر ارزش‌های مذهبی فرزندان. البته چه در ادبیات تحقیق (Dalton, 1982؛ Knafo & Schwartz, 2003 & 2008؛ Ranieri & Barni, 2012) و چه در یافته‌های این پژوهش به این نکته هم اشاره شده است که هرچه شباهت ارزش‌های محیط اجتماعی و والدین یک فرزند بیشتر باشد، مرحلۀ انتقال با موفقیت بیشتری انجام می‌شود؛ یعنی نباید نقش محیط را در به چالش کشیدن ارزش‌های انتقالی دید و اگر امکان ایجاد یک محیط با حداقل تفاوت ارزشی نسبت‌به ارزش‌های خانواده در دسترس باشد، می‌‌شود، به تغییرات کمتر فرزندان نسبت به خانواده امیدوار بود.

در مضامین از دوگانۀ رشد و محافظت صحبت شد. اینکه از طرفی تجربیات مستقل باعث تقویت مؤلفه‌های فردیت فرزند و توان‌یابی او برای ورود به زندگی بالغانه و از طرفی، این موضوع سبب کمترشدن امکان حمایت و نظارت والدین بر آنها و درنتیجه محافظت از آنها می‌شود. در ادبیات تحقیق تعریفی تحت عنوان والدین هلیکوپتری وجود دارد که والدینی که به قطب محافظت متمایل‌تر هستند، با این تعریف مفهوم‌پردازی می‌شود. این والدین کارهایی را برای فرزندانشان انجام می‌دهند که در حالت عادی و طبق تحول استاندارد، خود او باید آنها را انجام دهد (Nelson, 2011). در پژوهش نلسون و همکاران (Nelson et al. 2011) اشاره شده است که این نوع والدگری خودمختاری فرزند را خدشه‌دار می‌کند و معنی ضمنی آن نوعی کنترل‌گری والد است؛ اما این والدین رویکرد خود را کمکی به فرزندان به حساب می‌آورند و درنتیجه آن را تجاوز به حریم خودمختاری فرزندشان و مشکل‌ساز نمی‌دانند یا اینکه مزایای این کمک‌ها را آن‌قدر زیاد می‌دانند که مشکلات احتمالی را در مقابل آن هیچ می‌بینند. از دیگر تبعات منفی میل به محافظت زیاد و اجازه‌ندادن به فرزندان برای شکل‌دادن عناصر فردیت خود در تجارب شخصی، شکل‌گرفتن «هویت ضبط‌شده^[17]» در آنهاست. مارسیا (Marcia, 1980) در توضیح موضع‌های متفاوت نوجوانان در دوران هویت‌یابی به موضع «هویت ضبط‌شده» اشاره می‌کند. در این موضع فرزند چه در مقام عمل و چه در مقام ایده و نظر، پیرو اعمال و افکاری است که بیشتر از اینکه خود فرد انتخاب کرده باشد، از سوی والدین او انتخاب شده‌اند. مارسیا خصیصۀ مؤلفه‌های هویتی را در این موضع تعهد بالا و جستجوی پایین ذکر می‌کند. به عبارت دیگر، فرزند در حالی که توانایی یا میلی به جستجو و ایجاد تجربیات شخصی ندارد، به آن چیزهایی که به‌عنوان درست و غلط تا به آن سن به او گفته شده، پایبند است. یافته‌های پژوهش حاضر تبیینی برای ایجاد این موضع هویتی در فرزند در نظر گرفته می‌شود. گفته شد که رابطه‌ای دو سویه بین رشد فردیت و خود مستقل و شکل‌گیری ارزش‌ها و معنای زندگی فرزند وجود دارد؛ رشد فردیت و استقلال فرد او را به جستجوی بیشتر می‌کشاند و جستجوی بیشتر و تکامل منظومۀ فکری با ارزش‌ها و معنای زندگی شخصی فرزند، هستۀ شخصیتی او را مستحکم‌تر می‌کند. اگر جستجو و فراتررفتن فرزند از حدود فیزیکی و ذهنی خانواده، توسط والدین محدود و با تعارضاتْ تند برخورد شود، ممکن است فرزند میل درونی خود را برای استقلال سرکوب کند و درنتیجه ارزش‌های درونی خود را از همانندسازی بی‌حدومرز با والدین کسب کنند که این رویکرد باعث می‌شود، هم‌زمان هم ارزش‌ها و معنای زندگی فرزند فاقد اصالت و هم «خود» فرزند، «خود» رسش‌نایافته‌ای شود.

در تکمیل این بحث به مفهوم آمیختگی^[18]هم اشاره می‌شود. بوئن (Bowen, 1972) در تحلیل پویایی‌هایی که ممکن است در یک خانواده وجود داشته باشد، به این مفهوم اشاره می‌کند. او این مفهوم را حالتی توصیف می‌کند که مرزهای «خود^[19]» در اعضای یک خانواده مشخص نباشد و یک درهم‌ریختگی ایجاد شده باشد. در این حالت اضطراب‌ها و احساسات اعضا به یکدیگر منتقل می‌شود و عملکرد خودمختار هر شخص تحت الشعاع قرا می‌گیرد. با کنار هم قراردادن این مفهوم و یافته‌های این پژوهش گفته می‌شود، اگر والدین به‌خوبی موفق به ایجاد مرز بین «خود»شان و «خود» فرزندشان نشوند، آن میل محافظت از فرزند که گفته شد، انگیزۀ اصلی والدین از انتقال مفاهیم ارزشی و معنایی است، سمت و سویی مخرب پیدا می‌کند و والد تعرضش به «خود» فرزند را متوجه نمی‌شود.

با توجه به اهمیت حفظ فردیت و عاملیت برای فرزند (McAdams, 2021؛ Baumister, 2022)، ایجاد محدودیت در مقابل فرزند و زیر سؤال بردن انتخاب‌های ارزشی و معنایی فرزندان و نمودهای رفتاری آنها، هر قدر هم که فرزند آنها را با نیتی خوب درک کند، درنهایت تأثیری منفی بر رابطه دارد و اثرگذاری والدین را بر ارزش‌ها و معنای زندگی فرزند کاهش می‌دهند. بالاتر گفته شد، با زیادشدن سن فرزندان، اثرگذاری والدین بر ارزش‌های آنان هم کاهش می‌یابد؛ اما یافته‌های پژوهش نلسون و همکاران (Nelson et al. 2011) به این اشاره دارد که والدین در دوران آستانۀ بزرگ‌سالی (Arnett, 2000) همچنان بر فرزند خود مثل گذشته اثرگذارند. این ناهمخوانی با در نظر گرفتن اهمیت رابطۀ مؤثر بین والدین و فرزندان توجیه می‌شود. به این صورت که اگر رابطۀ بین والد و فرزند مؤثر و کیفیت مطلوبی داشته باشد، با گذر زمان هم همچنان اثرگذاری والدین باقی می‌ماند.

نافو و شوآرتز از وجود گرما و کم‎بودن تعارض در رابطۀ والد-فرزندی به‌عنوان عوامل مؤثر بر بهبود کیفیت انتقال ارزش‌ها نام برده‌اند (Knafo & Schwartz, 2003). با توجه به یافته‌های این پژوهش این‎گونه یافته تبیین می‌شود که والد با واکنش‌های هیجانی منفی و تعارضات زیاد ممکن است به فردیت فرزند خدشه وارد کند؛ یعنی حس توهین و تحقیر در او ایجاد یا عاملیت مستقل او را محدود کند یا هر دو و درنهایت رابطه را به سردی ببرد. از طرف دیگر، اگر فرزند احساس کند، والد به فردیت و عاملیت او احترام می‌گذارد، آغوش خود را حتی در اوج تعارضات نسبت به آنها و نظراتشان باز نگه می‌دارد.

گفته می‎شود، تعارض اصلی موجود در فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها و معنای زندگی، ناشی از اهمیت فردیت و تشکیل یک هویت مستقل در فرزندان براساس تجربیات منحصربه‌فردشان و تمایل والدین به حفظ فرزندانشان از گزند و آسیب است؛ یعنی این فرآیند زمانی در حالت بهینه رخ می‌دهد که هم‌زمان هم فردیت و عاملیت فرزند در آن به رسمیت شناخته شود و هم نگرانی‌های والدین مبنی بر حفاظت از فرزندانشان موردتوجه قرار گیرد.

این حالت بهینه در سایۀ رابطۀ والد-فرزندی قابلیت تحقق دارد. در ساختاری که اولسون (Olson, 2000) در نظریۀ خود برای خانواده در نظر می‌گیرد، در کنار انعطاف‌پذیری و انسجام از ارتباطات بین اعضای خانواده به‌عنوان یک عامل اساسی و اثرگذار در ساختار خانواده یاد می‌کند. نلسون (Nelson, 2014) هم به اهمیت ارتباطات در انتقال ارزش‌های مذهبی از والدین به فرزندان در خانواده‌های مذهبی اشاره کرده است.

 این رابطه هم مؤثر بر فرآیند انتقال و انتخاب و هم متأثر از آن است. اگر درنهایت رابطه رو به زوال بگذارد و تخریب شود، تلویحات آن خود را در فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها و معنا نیز نشان ‌می‌دهد و کار به جایی می‌رسد که اثرگذاری والد در تمام شئون از بین برود و فرزند با تخاصم ایجادشده میل به ایجاد تفاوت حداکثری با والدین پیدا کند.

رابطۀ والد-فرزندی تنها از فرآیند انتقال و انتخاب تأثیر نمی‌گیرد و بر این فرآیند تأثیر هم دارد. گفته شد که فرزند باید هر ارزش یا منبعی را که از آن در پی کسب ارزش و معناست، با تکیه بر ارادۀ شخصی‌اش بپذیرد. به عبارت دیگر، هر منبعی باید ابتدا توسط فرزند پذیرفته شده باشد و فرزند آن را به جهان ذهنی‌اش راه داده باشد. تنها راه این امر، برقراری رابطه‌ای مؤثر است.

اگر رابطه مطلوب باشد، حتی اگر دلایل والدین برای ارزش‌های انتقالی برای فرزندان قانع‌کننده نباشد و ارزش مدنظر انتقال نیابد، همدلی آنها نسبت‌به والدین جلب می‌شود؛ زیرا یک فضای ذهنی مشترک بین والد و فرزند ساخته می‌شود. در ادبیات پژوهشی به این فضای مشترک، بین‌اذهانی^[20] گفته می‌شود. فضای بین‌اذهانی به برهم‌کنش دو ذهنیت اطلاق می‌شود که این مواجهه به ایجاد یک ذهنیت مشترک می‌انجامد. طی این فرآیند، تجربۀ فاعلی هر یک از دو سمت ارتباط بر تجربۀ فاعلی طرف مقابل اثر می‌گذارد و نقطۀ مشترکی بین آنها ایجاد می‌شود (Stern, 2005). درک منطق والدین در بستر رابطه‌ای مؤثر شکل می‌گیرد و خود نیز به تقویت رابطه می‌انجامد. این چنین حتی در تعارضات هم نسبت به یکدیگر همدلانه خواهد بود. پژوهش‌های متعددی (Scabini et al., 2006؛ Barni et al., 2012 & 2019) نشان داده‌اند که ارزش‌های فرزندان با تصوری که والدین از ارزش‌های آنها دارند، هم‌خوان نیست و وجود رابطه‌ای مؤثر با گفتگوهای مستمر به کم‌شدن زمینۀ این سوءتفاهم کمک می‌کند؛ اما بار دیگر تأکید می‌شود که لازمۀ ایجاد این رابطه، احترام والدین به فردیت فرزند است.

یک اصل مهم که بر کیفیت رابطه و مؤثربودن آن اثر می‌گذارد، به رسمیت شناختن فردیت طرف مقابل و تعرض‌نکردن به آن است. در ادبیات پژوهش موارد بسیاری هستند که به نقش تحقیر در خدشه‌دار و مخدوش‌شدن کارکرد «خود» توجه کرده‌اند (برای مثال، Femenia, 2007). حدودی که افراد برای فردیت خود قائل‌اند، یکسان نیست و به همین دلیل اهمیت دارد که آن فضای بین‌اذهانی به وجود بیاید تا دو طرف از رفتارهایی که معارض فردیت طرف مقابل است، اطلاع یابند.

یک نمود مهمِ رابطه‌ی دوطرفه، وجود فضای گفتگو در آن است؛ چون در بستر گفتگو است که ذهنیات دو طرف با یکدیگر به اشتراک گذاشته می‌شود و به این واسطه آها با ارادۀ یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. گفتگو و تعاملات مستمر در حالت عادی موجب ساخت و تحکیم یک رابطه می‌شود (Turnbull, 2003) و هنگام تعارضات هم به روشن‌شدن هرچه بیشتر درونیات طرفین برای یکدیگر کمک می‌کند (Allen et al., 2008). اگر فرزند دربارۀ ارزش یا معنایی انتقالی دچار تردید شود یا بخواهد ارزش یا مسیر جدیدی را در زندگی در پیش گیرد، اگر احساس کند، باب گفتگو با والدینش دربارۀ این موضوعات باز است، والدین را در جریان این مسائل می‌گذارد و والدین شانسی برای اثرگذاری در این مسائل خواهند داشت. گفتگو مسیر ارتباط فردیت‌های والدین و فرزندان است. تنها راه بازشدن در‌های اذهان افراد به‌سمت یکدیگر، گفتگوست. آلن و همکاران به این اشاره می‌کنند که از طریق کلامی‌سازی درونیات هر فرد است که ذهن‌ها با یکدیگر ارتباط پیدا می‌کنند و زمینۀ فهم سوءتفاهمات ایجاد می‌شود.

همان‌طور که از اثرات مخرب یک‌طرفه بودن رابطه صحبت شد، گفتگوی یک‌طرفه نیز مشکل‌ساز است. اگر فرزند این حس را داشته باشد که والد تنها به‎دنبال گفتن چیزهایی به اوست، بدون اینکه رغبت و تمایلی برای شنیدن حرف‌های فرزند داشته باشد، دیگر گفتگویی شکل نمی‌گیرد و این مقدمه‌ای برای مخدوش‌شدن رابطه خواهد بود.

گفته شد که نوجوانان از طرفی، هم میل به استقلال از والدین پیدا می‌کنند و هم به برخی توانایی‌ها برای عمل‌کردن به‌صورت مستقل دست می‌یابند؛ اما از طرفی دیگر، هنوز به دلیل تکامل‎نیافتن قشر پیش‌پیشانی مغز، توانایی کنترل تکانه در آنها نسبت‌به یک بزرگ‌سال ضعیف است (Dumontheil, 2014). این‌ها در کنار هم یعنی نوجوان مستعد دست‌زدن به اعمالی است که ممکن است تبعات منفی جبران‌ناپذیری داشته باشد. تخریب رابطه با والدین یعنی از بین رفتن تنها راهی که والد بر این شرایط کنترلی دارد. بالبی (Bowlby, 1982) و اینزورث (Ainsworth, 1989) در نظریۀ دلبستگی از این نوع کارکرد والدین در دوران تحول فرزند به‌عنوان پایگاه ایمن و پناهگاه امن یاد کرده بودند. لمبرت و همکاران (Lambert et al., 2010) نیز به این اشاره کرده بودند که برخی فرزندان در اوج تشویش دوران هویت‌یابی میل به بازگشت به خانواده را دارند.

در پژوهشی لونگو و کیم‌اسپون (Longo & Kim-spoon, 2014) به این اشاره کردند که رابطۀ والد-فرزندی در خانواده‌هایی که شباهت ارزش‌های مذهبی والدین و فرزندان بیشتر است، بهتر از خانواده‌هایی است که فرزندان ازنظر مذهبی مسیر دیگری را رفته‌اند. با توجه به مطالب گفته‌شده در پژوهش حاضر این بحث مطرح می‌شود که اختلاف ارزشی به‌طور قطع به تخریب رابطه منجر نمی‌شود، بلکه عوامل مخرب رابطه هنگام تفاوت ارزشی امکان بروز و ظهور بیشتری دارند.

در مطالعاتی (Knafo & Schwartz, 2003؛ Karmakar, 2015) از تأثیر سبک والدگری بامریند (Baumrind, 1991)، یعنی چگونگی وجود کنترل‌گری و پاسخگویی والد نسبت‌به فرزند، بر بهبود یا تضعیف انتقال ارزش‌ها صحبت شده است. این پژوهش‌ها در این جهت بودند که سبک والدگری مقتدرانه بهترین بازدهی را در رابطه با درونی‌سازی ارزش‌های انتقالی در فرزندان داشته است. با فرض اینکه یکی از ابعاد سبک والدگری مقتدرانه، پاسخگویی زیاد است، طبق یافته‌های این پژوهش، آن هم‌ارز رابطه‌‌‌ای مؤثر دانسته می‌شود.

جوهرۀ مشترک تجربۀ والدین از این فرآیند، همان تأکیدی بود که همواره از سوی آنها بر نگرانی برای فرزندان و تلاش برای محافظت از آنها با انتقال ارزش‌ها و معنای مدنظرشان وجود دارد. جوهرۀ مشترک تجربۀ فرزندان نیز متمرکز بر اهمیت فردیت و عاملیت آنها و تأثیری است که سازه‌های «خود»شان بر این فرآیند می‌گذارند؛ اما اگر بنا به تشخیص جوهره‌ای مشترک بین تجربیات والدین و فرزندان از این فرآیند باشد، رابطۀ بین آنها عنصر مشترکی است که فردیت فرزندان و احساس نگرانی والدین را به یکدیگر متصل می‌کند. به بیان بهتر، رابطۀ والد-فرزندی و اهمیتی که والدین و فرزندان برای یکدیگر قائل هستند، چیزی است که دغدغه‌ی مشترک هر دو سمت این فرآیند محسوب می‌شود.

هدف این پژوهش، واکاوی عوامل مؤثر بر فرآیند انتقال و انتخاب معنای زندگی از والدین به فرزندان و چگونگی بهینه‌ترشدن آن بود. درنهایت گفته می‌شود که انگیزۀ اصلی والدین برای انتقال، محافظت از فرزندان و انگیزۀ اصلی فرزندان برای انتخاب نیز شکل‌دادن هویت مستقلشان است و زمانی این فرآیند در حالتی بهینه رخ می‌دهد که هر دوی این انگیزه‌ها در بستری از رابطه‌ای مؤثر به‌طور کامل موردتوجه و احترام قرار گیرند.

این پژوهش از منظر کیفی به این فرآیند توجه کرده است. پژوهش کیفی، وسعت بررسی‌ها را فدای عمق بررسی پدیدۀ مدنظر می‌کند؛ از این رو، یکی از محدودیت‌های این پژوهش، نمونۀ آماری اندک آن بود که کار را برای تعمیم‌پذیری نتایج محدود می‌کند؛ همچنین بررسی فرآیند انتقال و انتخاب در این پژوهش در ساختار خاصی از خانوادۀ محدود بود و درنتیجه برای تسری تبیین‌های انجام‌شده به خانواده‌هایی با شرایط متفاوت محدودیت وجود دارد.

پیشنهاد می‌شود، با توجه به مضامین این پژوهش، پرسشنامه‌ای طراحی شود تا میزان تعمیم‌پذیری آنها در نمونه‌های مختلف سنجش شود؛ همچنین پیشنهاد می‌شود، مصاحبه‌هایی با اعضای خانواده‌هایی با شرایط متفاوت انجام و میزان همگرایی و واگرایی مضامین فرآیندهای انتقال و انتخاب ارزش‌ها و معنای زندگی در آن خانواده‌ها با نتایج این پژوهش مشخص شود؛ برای مثال، شرایط دیگر عبارت است از: خانواده‌هایی که والدین در آنها جدا شده‌اند، یکی از والدین تجربۀ جدایی بلندمدت از خانواده را دارد، فرزندان تجربۀ جدایی طولانی‌مدت و زندگی جدا از خانواده را دارند و خانواده‌هایی که شرایط فرهنگی و اقتصادی متفاوتی دارند. پیشنهاد دیگر هم این است که مطالعاتی با تفکیک سن و جنسیت فرزندان و والدین در رابطه با فرآیند انتقال و انتخاب ارزش‌ها و معنای زندگی انجام شود تا نقش تفاوت‌های جنسیتی در این فرآیند موردمطالعه قرار گیرد. این پژوهش گامی مقدماتی در مسیر الگویابی برای فرآیند انتقال و انتخاب محسوب می‌شود و سایر روش‌های کیفی در عمیق‌ترشدن فهم نسبت‌به این فرآیند یاری‌رسان است.

[1] Understanding

[2] Purpose

[3] Mattering

[4] Interpretative Phenomenological Analysis

[5] Idiographic

[6] Nomothetic

[7] Self

[8] McAdams, D. P.

[9] Subject

[10] Object

[11] Self-knowledge

[12] Exeucitve Function

[13] Interpersonal Being

[14] Unity Across Time

[15] Emerging Adulthood

[16] Soenens

[17] Forclosure

[18] Fusion

[19] Ego

[20] Intersubjectivity