گفتمان امور خیریه در اصفهان (۱۳۲۶-۱۳۲۴ق.): انجمن تبلیغی کلیسا (CMS) و واکنش کنشگران اجتماعی

در آغاز دهه ۱۳۲۰ق./ ۱۹۰۰م. مبلغین انجمن تبلیغی کلیسا، به عنوان کنشگران، تحت تأثیر جنبش احیاگری انجیلی و به منظور «رستگاری خویش و غیر مسیحیان» بر امور خیریه در اصفهان متمرکز شدند. بنابر این، فعالیت‌های آموزشی و پزشکی آنها در هاله‌ای از تبلیغ مذهبی مستقیم و غیر مستقیم قرار گرفت. بازخوانی نشانه‌های مستندات تاریخی و انطباق آنها با مولفه‌های سه‌گانه «نظام‌های گفتمان» فرکلاف، بر شکل‌گیری گفتمان انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان دلالت دارد. ایجاد مدارس دخترانه و پسرانه، هنرستان‌‌ها، یتیم‌خانه‌ها، بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها و کارآفرینی، شیوه‌های پیشرفته آموزش و خدمات پزشکی آنها، همگی مضامین این گفتمان بودند. اگرچه چنین خدماتی به نیازهای آموزشی و پزشکی جامعه قاجار پاسخ می‌داد، رویکرد انجیلی حاکم بر این فعالیت‌ها، به «مسئله» کنشگران اجتماعی اصفهان تبدیل شد. بیم از تأثیرگذاری فعالیت تبلیغی انجمن بر گروه‌های مختلف اجتماعی که به نحوی با مبلغین در ارتباط بودند، «برانگیختگی» رهبران اجتماعی این شهر را به دنبال داشت. با توجه به این که ساختار حکومتی، راهکار مشخص و مداومی برای محدودیت یا ممنوعیت فعالیت تبلیغی انجمن ارائه نمی‌کرد، کنشگرانی چون نورالله نجفی راهکارهایی مشابه آن چه در گفتمان امور خیریه انجمن تبلیغی کلیسا انجام می‌شد را ارائه و گروه‌ها، کنش‌های اجتماعی و «نظام‌های گفتمان» خیریه در حوزه فعالیت‌های آموزشی، پزشکی و مذهبی را سازماندهی کردند. شکل‌گیری گفتمان امور خیریه کنشگران اصفهان در سپهر اجتماعی تأثیرپذیرفته از نهضت مشروطه به حرکتی نظام‌مند تبدیل شد که طبق نظریه هانس هربرت تاخ، می‌توان از آن با عنوان «جنبش اجتماعی» یاد کرد.

1- مقدمه و بیان مسئله

«انجمن تبلیغی کلیسا» ازجمله نخستین هیئت‌های مذهبی بریتانیایی بود که تحت تأثیر جنبش انجیلی[1] برگرفته از الگوی تبلیغی هیئت‌های پروتستان موراوین[2] در آلمان و متدیست‌ها[3] در بریتانیا تأسیس شد. این دو فرقه تبلیغی از دهه‌های آغازین قرن هجدهم میلادی، از نخستین گروههای پروتستان به شمار می‌رفتند که «بشارت جهانی»،[4] «احیای دینی»[5] و «رستگاری غیر مسیحیان سراسر جهان»[6] را به‌عنوان هدف خود اعلام کردند. آنها به برتری مذهب پروتستان باور داشتند و معرفی آن در سراسر جهان را ضروری می‌دانستند (Dash; Pattanaik, 2005: 94). این جنبش که «احیاگری»[7] نامیده شد، در سال‌های پایانی قرن هجدهم میلادی در بریتانیا رونق یافت. پیروان جنبش احیاگری معتقد بودند «وجدان اجتماعی مستلزم اقدام اجتماعی است»، «انجام کار نیک، راهی است به سوی رستگاری» و مسیحی «واقعی» در «فعالیت‌های خیریه» شرکت می‌کند (Washburn, 1931: 133; Lansley, 2010: 81)؛ بدین ترتیب، کنشگری اجتماعی در قالب انجام «امور خیریه» به یکی از مبانی جنبش انجیلی احیاگری تبدیل شد. گسترش فعالیت‌ هیئت‌های مذهبی در قرن نوزدهم میلادی به حدی بود که از این قرن با عنوان «عصر خدمات بشر دوستانه»، «اقیانوس عظیم خیریه» و دوران «نیروی فراگیر خیریه» یاد شده است (Flew, 2015: 20). امور خیریه در این دوران به‌صورت خدماتی چون ایجاد یتیم‌خانه، پناهگاه برای بی‌خانمان‌ها و نابینایان، بهسازگاه‌، مدرسه و آموزشگاه فنی، درمانگاه و بیمارستان ارائه می‌شد (Luddy, 1996: 353). توجه به چنین فعالیت‌هایی تا حدی نیز تحت تأثیر تغییرات اجتماعی جامعه بریتانیا و در مسیر شکل‌گیری جامعه‌ صنعتی و روند رو به رشد شهرنشینی قرار داشت. در این شرایط، ایجاد مدارس و آموزشگاههای فنی برای تربیت نیروی کار و کسب درآمد بیشتر برای خانواده‌ها، برپایی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی برای جمعیت بیشتر و درمان نیروی کار ضروری بود؛ از این روست که برخی پژوهشگران، انقلاب صنعتی و رشد شهرنشینی بریتانیایی را در گسترش فعالیت‌های خیریه انجیلی مؤثر دانسته‌اند (Lansley, 2010: 83). نکته شاخص دیگر در این جنبش، حضور چشمگیر زنان بود. درواقع، افزایش جمعیت زنان، توجه آنها به فراگیری دانش، تحصیل در مراکز دانشگاهی و تلاش برای حضور فعال در جامعه بریتانیا، زمینه همکاری زنان با نهادهای خیریه انجیلی را فراهم کرد (Luddy, 1996: 352, Borumand, 2022: 26-29). بدین ترتیب، تحت تأثیر این شرایط و به‌منظور سازماندهی چنین فعالیت‌هایی، انجمن‌های انگلیکن انجیلی[8] در بریتانیا ایجاد شدند. انجمن تبلیغی باپتیست (۱۷۹۲م.) و انجمن تبلیغی لندن (۱۷۹۵م.) از نخستین آنها و از پیشروان جنبش «احیاگری» به شمار می‌رفتند(Stock, 1902: 1-2) .

  در چنین سپهر اجتماعی بود که زمینه‌های شکل‌گیری انجمن تبلیغی کلیسا فراهم شد (Ward, 2000: 1). مؤسسین این انجمن، از رهبران جنبش انجیلی احیاگری و عبارت بودند از: اعضای یک انجمن تبلیغی و ضد برده‌داری به نام انجمن التقاطی،[9] گروهی از روحانیون دانشگاه کمبریج، گروهی از کنشگران انگلیکن عضو فرقه کلافام[10] و تعدادی از کارگزاران مخالف برده‌داری در شرکت هند شرقی مقیم کلکته.[11] آنها در جلسه‌ ۱۲ آوریل سال ۱۷۹۹م. «انجمن برای مأموریت در افریقا و شرق»[12] را تأسیس کردند (همان: ۲-۳). این انجمن از سال ۱۸۱۲م. «انجمن تبلیغی کلیسا» نامیده شد و علامت اختصاری CMS برای آن به کار رفت.[13] فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا نیز تحت تأثیر رویکرد جنبش احیاگری و رویکرد انگلیکن انجیلی، در قالب انجام امور عام‌المنفعه و خیریه‌ تعریف شده بود. نخستین نماینده رسمی این انجمن در سال ۱۸۶۹م./۱۲۸۶ق. به ایران آمد و در محله ارمنی‌نشین جلفای اصفهان مستقر شد. انجمن تبلیغی کلیسا در سال 1875م./ 1292ق. فعالیت او را به رسمیت شناخت. در سال ۱۹۰۴م./ ۱۳۲۲ق. نماینده هیئت انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان مستقر شد و گفتمان امور خیریه این انجمن در قالب فعالیت‌های آموزشی، پزشکی و مذهبی شکل گرفت. به مرور شعب انجمن تبلیغی کلیسا با تمرکز بر همین گفتمان در کرمان، یزد و شیراز دایر شد. کنش اجتماعی و گفتمان انجمن، زمینه شکل‌گیری واکنشی اجتماعی از سوی برخی از روحانیون و رجال مسلمان و مسیحی اصفهان را فراهم کرد. این واکنش اجتماعی در قالب تأسیس انجمن برای ایجاد مدرسه، بیمارستان، یتیم‌خانه، کتابخانه و فعالیت‌های اجتماعی - فرهنگی مشترک بین مسلمانان و مسیحیان اصفهان شکل‌ گرفت که تا آن زمان در جامعه ایران بی‌سابقه بود؛ از این رو، مسئله پژوهش حاضر ۱- بررسی چیستی و چرایی گفتمان خیریه انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان و ۲- چگونگی و نتیجه گفتمان کنشگران اجتماعی اصفهان درخصوص فعالیت این انجمن است. 

۲- ادبیات پژوهش

2-1-پیشینه

انجمن تبلیغی کلیسا با تاریخی بالغ بر دویست و بیست سال، از نخستین انجمن‌های شاخه انگلیکن انجیلی به شمار می‌رود. فعالیت این انجمن تا امروز ادامه دارد و با توجه به قدمت آن در بریتانیا و برخی دیگر کشورهای جهان، از سال‌های آغازین قرن نوزدهم میلادی تا کنون، پژوهشگران تاریخ و تبلیغ مسیحیت، آثاری درخصوص تاریخچه و شرح فعالیت‌های این انجمن تألیف کرده‌اند. کتاب تاریخ انجمن تبلیغی کلیسا ازجمله قدیم‌ترین این آثار است که اوژن استوک[14] در سال ۱۸۹۹م. نگاشت و تاریخ صد‌ساله فعالیت این انجمن را مرور می‌کند. استوک در سال ۱۹۰۲م. کتاب مجلد صد ساله انجمن تبلیغی کلیسا برای افریقا و شرق را منتشر کرد. گوردون هیویت[15] در دهه ۱۹۷۰م. کتاب دوجلدی مشکلات موفقیت: تاریخ انجمن تبلیغی کلیسا: ۱۹۱۰-۱۹۴۲ (۱۹۷۱و ۱۹۷۷م.) را تألیف کرد. «انجمن هیئت کلیسا و مسیحیت جهانی: ۱۹۹۹-۱۷۹۹» (۲۰۰۰م.) مجموعه مقالاتی است از پژوهشگران و ویراسته کوین وارد[16] و بریان استانلی[17] که در سه بخش به بررسی تاریخ و موضوعات الهیاتی، هیئت‌ها و کلیسای مستقل این انجمن و تغییر سیاست‌های آن در بریتانیا می‌پردازد. تارنمای انجمن تبلیغی کلیسا[18] و آرشیو دیجیتال آدام مَتیو[19] نیز مباحثی درخصوص پیشینه و فعالیت‌های این انجمن در سراسر جهان را شامل می‌شود. نخستین‌بار، رابین واترفیلد،[20] مورخ تاریخ مسیحیت، فصلی از کتاب خود با عنوان «مسیحیت در ایران» (۱۹۷۳م.) را به معرفی فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در این سرزمین اختصاص داد. گُلنار اِلنور فرانسیس دهقانی[21] در رساله دکتری، برخی مقالات و کتابی با عنوان فمینیسم مذهبی در عصر امپراتوری: زنان مبلغ انجمن تبلیغی کلیسا در ایران، ۱۹۶۹-۱۹۳۴ (۲۰۰۰م.) بر فعالیت زنان مبلغ این انجمن در ایران متمرکز شده است.

نخستین پژوهش داخلی درخصوص این انجمن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد صفورا برومند (۱۳۷۵ش.) با عنوان «پژوهشی بر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا (CMS) در دوره قاجاریه» است که در ۱۳۸۱ش. منتشر و در سال ۱۳۹۵ش. تجدید چاپ شده است. مقاله «تاریخ اولیه مریضخانه مرسلین کرمان» اثر سارا هنرمند ابراهیمی (۱۳۹۲ش.)، مقاله «انجمن تبلیغی کلیسا و نقش آن در تبلیغ آیین پروتستان در شیراز ۱۹۲۰م. تا ۱۹۷۸م./۱۳۳۸ تا ۱۳۹۸ق.» اثر سلیمان حیدری (۱۳۹۷ش.) از دیگر پژوهش‌هایی است که بخشی از فعالیت این انجمن را معرفی می‌کنند. مقاله صفورا برومند با عنوان «مسئله خود و دیگری: چالش هویت زنان ویکتوریایی (مطالعه موردی: تعامل زنان انجمن تبلیغی کلیسا با زنان عصر قاجار)» (۲۰۲۲م.) از دیگر آثاری است که به فعالیت این انجمن در ایران اختصاص دارد. موسی نجفی در کتاب‌های اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهانی (۱۳۶۹، ۱۳۷۸، ۱۳۸۴، ۱۳۹۱ش.) و حکم نافذ آقا نجفی مرجع شهیر بیداری اسلامی اصفهان (۱۳۷۱، ۱۳۹۰ش.) ذیل توصیف فعالیت‌های این دو روحانی، به واکنش آنها نسبت به فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان نیز پرداخته است. صفورا برومند و ویدا همراز در مقاله «کارکردهای اقتصادی -اجتماعی هیئت‌های مذهبی» (۱۳۷۸)، کنش اجتماعی روحانیون و تجار اصفهان برای ایجاد شرکت اسلامیه و انجمن صفاخانه را بررسی و تحلیل کردند. کتاب صفاخانه اصفهان در گفت‌وگوی اسلام و مسیحیت (۱۳۹۳ش.) به کوشش حیدر عیوضی، مجموعه مطالب ماهنامه الاسلام از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۳ق. و شرح مجالس مناظرات و مباحثات بین مسلمانان و مبلغین انجمن تبلیغی کلیسا است. حدیث باقری‌نیا و زاهد غفاری‌هشجین در مقاله «نقش سیاسی هیئت‌های مذهبی در روند شکل‌گیری نهضت مشروطیت» (۱۴۰۰)، به کنشگری اجتماعی - سیاسی هیئت‌های اسلامی توجه داشته‌اند. بدین ترتیب، بررسی گفتمان امور خیریه انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان و تحلیل واکنش گفتمانی کنشگران اجتماعی در رویارویی با این انجمن، موضوعی است که در این آثار به آن پرداخته نشده و پژوهش حاضر بر آن متمرکز است. 

2-2- مفاهیم و مبانی

1-2-2- کنشگری اجتماعی

کنشگری اجتماعی، فعالیتی داوطلبانه در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، زیست‌محیطی و ... به‌صورت کمک متقابل یا خودیاری، انجام امور بشر دوستانه و خیریه و مشارکت مدنی به‌منظور تغییر توصیف شده است (Volunteering and Social Activism, 2008: 5-6). کنشگری اجتماعی ازجمله شاخصه‌های هویتی چهارگانه جنبش انجیلی نیز به شمار می‌رود و شیوه‌ای ضروری برای از بین بردن گناهان قلمداد می‌شود (Bebbington, 1989: 2-17). با افزایش تعداد هیئت‌های مذهبی پیرو این رویکرد در قرن نوزدهم میلادی، بخش درخور توجهی از فعالیت تبلیغی این نهادهای مذهبی، بر انجام امور عام‌المنفعه و خیریه ازجمله ایجاد مدارس و درمانگاهها متمرکز شد و این حوزه از فعالیت‌های تبلیغی به‌منزله «کنش اجتماعی» مدنظر قرار گرفت. مبلغین مذهبی نیز «کنشگر اجتماعی» قلمداد شدند.[22] امروزه نیز مبلغین فِرَق، مذاهب و ادیان، «کنشگران اجتماعی» به شمار می‌روند (Holladay, 1982: 53-54؛ حسینی قلعه‌بهمن، ۱۴۰۰: ۱۲). در این پژوهش، مبلغین انجمن تبلیغی کلیسا و همچنین، آنان که در اصفهان نسبت به فعالیت این مبلغین واکنش نشان دادند، «کنشگر اجتماعی» محسوب می‌شوند.

2-2-2- گفتمان امور خیریه

«گفتمان امور خیریه» در این پژوهش، به‌منزله بخشی از کنش (وَرزه، عمل نِیَّت‌مند یا پرَکتیس اجتماعی)[23] انجمن تبلیغی کلیسا و همچنین، به‌عنوان گفتمان تقابلی کنشگران جامعه اصفهان تعریف می‌شود. همچنین، مؤلفه‌های «گفتمان امور خیریه» بر مبنای نظریه «نظام‌های گفتمان»[24] نورمن فرکلاف، زبان‌شناس بریتانیایی،[25] توصیف، تقسیم‌بندی و تفسیر شده‌اند. فرکلاف «گفتمان» را بخشی از کنش اجتماعی توصیف می‌کند. او کنش اجتماعی را عادت‌ها یا رفتارهایی نهادینه‌شده و مرتبط با نهادی خاص می‌نامد و برای نمونه، از مدرسه و شبکه رفتارهایی که در آن انجام می‌شود، ازجمله تدریس، طراحی برنامه‌های درسی و برگزاری آزمون و دیگر مؤلفه‌های نشانه‌شناختی آن، به‌عنوان «نظام‌های‌ گفتمان»[26] یاد می‌کند (Fairclough, 2006: 26). از دید فرکلاف، نظام‌های گفتمان از سه مؤلفه شامل «گفتمان‌ها، ژانرها و سبک‌ها»[27] تشکیل می‌شود. فرکلاف «گفتمان»‌ را شیوه خاص بازنمایی برخی وجوه زندگی اجتماعی تعریف می‌کند و در مثال مدرسه، موضوعاتی که تدریس می‌شوند و شیوه مدیریت مدرسه را «گفتمان» می‌نامد. در تعریف فرکلاف، «ژانر» شیوه خاص کنش و کنش متقابل یا تعامل اجتماعی است و در مثال مدرسه، جلسات کارکنان، یا امور فوق‌برنامه ازجمله ژانرها در نظام گفتمان به شمار می‌روند. «سبک» در نظام گفتمان فرکلاف، «شیوه‌بودن» است و به هویت اجتماعی یا فردی مرتبط می‌شود و فرکلاف شیوه رفتاری معلمان و دانش‌آموزان را نمونه‌ای از «سبک» در نظام گفتمان توصیف می‌کند (همان: ۲۶-۲۷).

نمودار 1: نظام‌های گفتمان فرکلاف

chart 1: Fairclough's discourse systems

در این پژوهش، براساس تعریف فرکلاف از گفتمان، مجموعه نشانه‌های کنش اجتماعی نهادینه‌شده در انجمن تبلیغی کلیسا که تحت تأثیر جنبش انگلیکن انجیلی به‌منزلۀ «امور خیریه» قلمداد می‌شد، در قالب مؤلفه‌های سه‌گانه نظام‌های گفتمانی این انجمن در اصفهان مدنظر قرار گرفته است. مضامین واکنش گفتمانی کنشگران اجتماعی اصفهان نسبت به فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا نیز در چارچوب نظام گفتمانی فرکلاف شناسایی و بررسی شده‌اند.

3- روش پژوهش

با توجه به اینکه هدف پژوهش حاضر، بررسی گفتمان امور خیریه در اصفهان با تمرکز بر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا و کنشگران اجتماعی مخالف آن است، روش این پژوهش تاریخی، ازنظر هدف، کاربردی و مبتنی بر تحلیل مستندات تاریخی و منابع دست اول مرتبط با فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا و کنشگران اجتماعی اصفهان در دوران مورد بحث است که عبارت‌اند از: گزارش‌های انجمن و افرادی که با آن در ارتباط بودند، اخبار نشریه‌های الاسلام، جهاد اکبر، انجمن مقدس ملی اصفهان، اسناد مراکز آرشیوی و دیگر منابع مکمل. در این پژوهش، ابتدا مصادیق کنش اجتماعی انجمن تبلیغی کلیسا در ایران با تمرکز بر اصفهان در دهه ۱۳۲۰ق./دهه ۱۹۰۰م.، معرفی می‌شوند. بخش بعدی این پژوهش به شناسایی نشانه‌ها و مضامین مرتبط با گفتمان امور خیریه این انجمن اختصاص دارد. با توجه به اینکه گفتمان امور خیریه انجمن تبلیغی کلیسا در احاطه و تحت تأثیر مستقیم مفاهیم ناظر بر ایدئولوژی انجیلی بوده است،[28] مضامین این گفتمان در پژوهش حاضر، براساس تعریف «امور خیریه» در سپهر مفهومی این ایدئولوژی، شناسایی شده‌اند. همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، «امور خیریه» یکی از شاخصه‌های چهارگانه ایدئولوژی انجیلی به شمار می‌رود[29] و در قالب واژه «کنشگری» توصیف می‌شود (Bebbington, 1989: 2-17). منشأ توصیف و تفسیر «امور خیریه» در این ایدئولوژی، آیات ۳۵ و ۳۶ باب ۲۵ انجیل متی است که در آن غذادادن به گرسنگان، رفع عطش تشنگان، اسکان غریبان، پوشاندن برهنگان، عیادت بیماران و دیدار از زندانیان، امری پسندیده و ارجمند توصیف شده است. بر همین اساس، در ایدئولوژی جنبش انجیلی، آموزش دانش و نظم اخلاقی برای نیل به رستگاری، کارآفرینی، کمک به مردم برای رهایی از «مصائب و خطرات روحی» ازطریق گفتگو و تبشیر، به‌صورت معرفی ادبیات مسیحی شامل انجیل، کتاب‌ها و سروده‌های مسیحی نیز بخشی از «امور خیریه» به شمار می‌روند (Lansley, 2010: 69, 81, 87; Luddy, 1996: 353).

بدین ترتیب، مضامین مرتبط با گفتمان امور خیریه انجمن تبلیغی کلیسا، بدین شرح و در قالب سه حوزه مشخص می‌شوند:

• آموزشی (آموزش کودکان و کارآفرینی)؛
• پزشکی (پرستاری فقرا، یتیمان و بیماران)؛
• مذهبی (تبلیغ مذهبی به شیوه‌های گوناگون).

برای توصیف و تفسیر گفتمان «امور خیریه» انجمن تبلیغی کلیسا، مضامین این مقوله‌ها از مستندات، استخراج و با مؤلفه‌های سه‌گانه نظام‌های گفتمان فرکلاف (گفتمان، ژانر و سبک) مطابقت داده شده‌اند. واکنش کنشگران اجتماعی اصفهان در برابر این انجمن نیز بر همین اساس تفسیر شده است. در بخش دیگر این پژوهش، با واکاوی روند شکل‌گیری مخالفت کنشگران اجتماعی در برابر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا، نظریه هانس هربرت تاخ،[30] روان‌شناس اجتماعی اتریشی، درخصوص نقش کنشگران اجتماعی به‌عنوان یکی از عوامل اصلی در بروز «جنبش اجتماعی» به بوته آزمایش گذارده می‌شود. از منظر تاخ، بروز یک «مسئله»[31] در جامعه، زمینه حساسیت و «انگیختگی»[32] برخی افراد را فراهم می‌کند. اگر برای رفع این مسئله از سوی کارگزاران یا نهادهای اجتماعی کاری صورت نگیرد، گروه انگیخته‌شده برای رفع مسئله و مشکل، «تقاضایی»[33] را مطرح می‌کند. اگر به این تقاضا نیز رسیدگی نشود، گروه برانگیخته‌شده با توسل به یک ایدئولوژی، درصدد رفع مسئله بر می‌آید. در تعریف تاخ، این روند به شکل‌گیری جنبش اجتماعی منجر می‌شود (Toch, 1966: 26-27).

نمودار2:روند شکل‌گیری جنبش اجتماعی تاخ

chart 2: The formation process of Takh social movement

4- یافته‌های پژوهش

1-4- چگونگی شروع فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در ایران

به علت کمبود مُبَلغ داوطلب برای فعالیت در خارج از بریتانیا، سال‌های آغازین فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در لندن، به ترجمه انجیل و رسالات مذهبی به زبان‌های شرقی سپری شد (Ward, 2000: 1). نخستین مبلغ داوطلب بریتانیایی برای همکاری با انجمن تبلیغی کلیسا، هنری مارتین،[34] نخبه برتر ریاضی[35] و برنده جایزه اسمیث[36] در ریاضیات سال ۱۸۰۱م. دانشگاه کمبریج بود. او برای ترجمه کتاب عهد جدید به زبان‌های شرقی به هندوستان سفر کرد و با توجه به رواج و کاربرد رسمی زبان فارسی در این سرزمین، به ترجمه انجیل به زبان فارسی پرداخت. گفتنی است در گزارش‌های سال ۱۸۰۱ و ۱۸۰۲م. انجمن تبلیغی کلیسا در لندن نیز به ضرورت توجه به زبان فارسی تأکید شده بود (Stock, 1902: 5, 30). در سال 1811م./ 1226ق. هنری مارتین برای رفع نواقص و تکمیل ترجمه به ایران آمد؛[37] اما حضور او در ایران، به‌ویژه برگزاری جلسات مناظره با روحانیون مسلمان و تألیف کتاب میزان‌الحق در رد اسلام، موجب نارضایی روحانیون و نگارش ردّیه‌های دینی شد (برومند، ۱۳۸۱: ۹۴-۹۹؛ ۱۰۶-۱۱۱، مقدمه عیوضی بر صفاخانه اصفهان، ۱۳۹۳: ۶۶-۷۱). پس از هنری مارتین، دیگر مبلغین آزاد[38] که با انجمن تبلیغی کلیسا در ارتباط بودند، ازجمله پیتر گوردون،[39] آنتونی نوویس گرووز،[40] جان کیتو[41] و ژوزف ولف[42] تا نیمه قرن نوزدهم میلادی/نیمه قرن سیزدهم قمری، به ایران سفر کردند. این مبلغین بر ضرورت پرداختن به امور عام‌المنفعه ازجمله فعالیت‌های آموزشی و پزشکی و تأثیرگذاری این رویکرد تبلیغی در ایران تأکید داشتند (Waterfield, 1973: 95-101; Wright, 1977: 114-118; Francis-Dehghani, 2000: 45). سرانجام، در سال 1869م./1286ق. رابرت بروس،[43] از مبلغین مقیم انجمن تبلیغی کلیسا در پنجاب، هنگام سفر به هندوستان به‌منظور فراگیری زبان فارسی که برای فعالیت در هند ضروری بود، به ایران آمد (Stock, 1902: 30).

2-4- انجمن تبلیغی کلیسا در جلفا و اصفهان

اقامت موقت رابرت بروس در جلفا دو سال به طول انجامید. او به پیشنهاد هنری ون[44] که مدیر انجمن تبلیغی کلیسا در لندن بود، درصدد بازبینی ترجمه هنری مارتین از انجیل برآمد؛ از این رو، زمینی در جلفا خرید و ساختمان هیئت را احداث کرد که محل اقامت او و خانواده‌اش نیز بود (Arnold, 1877, 1: 317-319; Bird, 1891, 1: 250-252). با وقوع قحطی سال ۱۸۷۱م. / ۱۲۸۸ق. و شیوع وبا، مبلغین لوتری[45] در اشتوتگارت آلمان برای کمک به قطحی‌زدگان، حدود شانزده هزار پوند کمک مالی را در اختیار بروس قرار دادند (Stock, 1902: 124). هنری راولینسن شرق‌شناس[46]، دیپلمات و کارگزار شرکت هند شرقی، کلنل هیگ[47] از کارگزاران بریتانیا در کلکته و سر موزس مونته‌فیوره،[48] رهبر یهودیان بریتانیا نیز مبالغی اهدا کردند. بروس ازطریق کارمندان شرکت تلگراف انگلیس که در طول مسیر مراکز تلگراف در تردد بودند، به وضعیت قحطی‌زدگان رسیدگی می‌کرد (Bassett, 1887: 157; Waterfield, 1973: 148). او مدتی بعد با باقی‌مانده کمک‌های نقدی، یتیم‌خانه‌ و هنرستانی را در جلفا تأسیس کرد (Stock, 1902: 30). بروس به پیشنهاد برخی از اهالی جلفا نیز مدرسه‌‌ای برای پسران و همچنین، کودکان یتیم تأسیس کرد و تعدادی از ارامنه ازجمله دو کشیش مدیریت این مدرسه را برعهده داشتند (Bassett, 1887: 157; Waterfield, 1973: 149).

سرانجام در تابستان سال 1875 م. / 1292ق.، هیئت مدیره انجمن در لندن، فعالیت بروس در ایران را به رسمیت شناخت و برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های آموزشی، پزشکی و مذهبی آغاز شد (Francis-Dehghani, 2000: 47)؛ اما به سبب برخی مشکلات ازجمله کمبود نیرو، تا حدود بیست و دو سال بعد مقدمات تأسیس مراکز بعدی این هیئت در ایران فراهم نشد (دهقانی تفتی، ۱۹۹۲: ۱/۷۰-۷۱). پنج سال پس از رسمیت‌یافتن فعالیت بروس در ایران، ادوارد فردریک هورنله،[49] پزشک متولد هند که پدرش از مبلغین انجمن مذهبی بازل[50] بود و مدتی نیز در ایران اقامت داشت، به علت آشنایی به زبان فارسی به جلفا اعزام شد (Waterfield, 1973: 150). یک‌سال بعد، تعدادی از مبلغین ایرلندی برای فعالیت در هیئت جلفا اعلام آمادگی کردند و به ایران آمدند. برخی از این مبلغین زن بودند و می‌توانستند به خانه‌ها راه یابند که حوزه فعالیت زنان ایرانی بود؛ اما از آنجا که انجمن تبلیغی کلیسا هنوز مجوز استخدام مبلغین زن را صادر نکرده بود، ایزابلا رید[51] در سال ۱۸۸۲م./۱۲۹۹ق. از هیئت دیگری یعنی «انجمن برای ترویج تحصیلات زنانه در شرق» به جلفای اصفهان اعزام شد. او نخستین زن مبلغ وابسته به کلیسای انگلیکن و پروتستان در نواحی مرکزی و جنوبی ایران به شمار می‌رفت.[52] ایزابلا رید مسئولیت مدرسه دخترانه جلفا را بر عهده گرفت؛ با معلم ارمنی مدرسه پسرانه انجمن ازدواج کرد و 37 سال و تا پایان عمر در ایران بود (Francis Dehghani, 2000: 120). حدود ۹ سال پس از ورود او به جلفا، نخستین مبلغ زن انجمن تبلیغی کلیسا به ایران اعزام شدند. او مِری بِرد[53] بود که در سال ۱۸۹۱م./۱۳۰۹ق. به جلفا آمد و فعالیتش بر انجام امور پزشکی متمرکز شد (Rice, 1916: 113).

در سال 1895م./1313ق.، در مجمعی که با حضور مبلغین و انجمن‌های تبلیغی فعال در شرق‌میانه در بغداد برگزار شد، شمال مدار سی و چهار درجه جغرافیایی در ایران، محدوده فعالیت مبلغین پرزبیترین امریکایی و جنوب این مدار، محل فعالیت مبلغین انجمن تبلیغی کلیسا تعیین شد (Laster, 1973: 98, 147). احتمالاً از این روست که رابرت بروس یک سال پس از برگزاری این مجمع با ارسال نامه‌ای به لندن، به لزوم حضور اعضای جدید برای انجام امور تبلیغی در جنوب ایران اشاره می‌کند (همان: ۹۶). از این پس و به مرور، با افزایش تعداد مبلغین انگلیسی، ایرلندی و استرالیایی، شعب «انجمن تبلیغی کلیسا» در شهرهای جنوب مدار سی و چهار درجه یعنی کرمان، یزد و شیراز، تأسیس شد (Waterfield, 1973: 150-163). فعالیت «انجمن تبلیغی کلیسا» در این شهرها حول محور خدمات آموزشی در قالب ایجاد مدارس و هنرستان‌های دخترانه و پسرانه، امور پزشکی شامل ایجاد داروخانه، درمانگاه و بیمارستان، خدمات درمانی پیشرفته و فعالیت مذهبی شامل تولید ادبیات تبلیغی و موعظه قرار داشت. بیشتر نیروهای جدیدی که به شعب انجمن در ایران پیوستند، زنانی از طبقه متوسط جامعه بریتانیا، ایرلند، استرالیا و کانادا و فارغ‌التحصیل دانشگاهها و مراکز علمی بودند (Borumand, 2022: 31)؛ ازجمله امیلین استوارت،[54] جراح متخصص که در سال ۱۸۹۷م. /۱۳۱۵ق. در جلفا مستقر شد و بخش زنان بیمارستان جلفا را به شیوه تخصصی سازماندهی کرد. استوارت جراحی حاذق بود و به‌واسطۀ مداوای بیماری‌های تخمدان، بیماری‌های گرمسیری ازجمله مالاریا، اسهال خونی و آبسه کبد مورد توجه قرار گرفت. استوارت در درمان بیماران مبتلا به وبای سال ۱۹۰۴م./۱۳۲۲ق. نیز نقش مهمی ایفا کرد. او به همراه دانلد ویلیام کار،[55] از بنیان‌گذاران بیمارستان انجمن در اصفهان بود (Stuart, 1906: 368-370; Francis-Dehghani, 2000: 152, 157). دانلد ویلیام کار، مسئولیت امور پزشکی هیئت جلفا و سپس اصفهان را برعهده داشت. در دوران فعالیت او، وضعیت بیمارستان جلفا ازنظر کیفیت مکان، شرایط بهداشتی، تعداد تخت‌ها و نیروی پرستاری کاملاً دگرگون شد. در سال ۱۹۰۰م./۱۳۱۸ق. روزانه ۱۴ بیمار سرپایی در بیمارستان پذیرش می‌شد و در این سال بین پانصد تا ششصد بیمار به بیمارستان انجمن که به «بیمارستان مرسلین» معروف بود، مراجعه کردند. اگرچه ظل‌السلطان، حاکم اصفهان، با فعالیت انجمن مخالف بود، به همراه برخی خانواده‌های متمول این شهر و خوانین بختیاری، از دانلد ویلیام کار، حمایت می‌کرد. (Waterfield, 1973: 157-158). از آنجا که بخشی از بیماران بیمارستان جلفا از اهالی اصفهان بودند، دانلد ویلیام کار در سال ۱۹۰۳م./۱۳۲۱ق. در منطقه عباس‌آباد زمینی خرید و یک‌سال بعد، بخش اصلی بیمارستان افتتاح شد. در سال ۱۹۰۶م./۱۳۲۴ق. نیز بخش زنان بیمارستان انجمن زیر نظر امیلین استورات شروع به کار کرد. حدود هفده سال پس از افتتاح این بیمارستان، برخی پزشکان ایرانی نیز برای تکمیل اطلاعات و مهارت‌های طبی به‌عنوان دستیار در بیمارستان اصفهان مشغول به کار شدند (Linton, 1923: 80). هم‌زمان با ایجاد بیمارستان در ۱۹۰۴م./۱۳۲۲ق.، ساختمان انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان نیز تکمیل شد (همان: ۱۵۹-۱۶۰) و مرکز انجمن تبلیغی کلیسا از جلفا به اصفهان منتقل شد (برومند، ۱۳۸۱: ۱۴۶).

  با استقرار هیئت انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان، مدرسه پسرانه استوارت مموریال[56] و مدرسه دخترانه بهشت آیین نیز افتتاح شد. شیوه اداره این دو مدرسه مشابه مراکز پیشین انجمن در جلفا بود. آموزش زبان‌های لاتین، انگلیسی، فرانسوی، تدریس هندسه اقلیدسی و جبر، تاریخ، جغرافی و علوم به زبان انگلیسی بود و در هفته ۴ ساعت زبان فارسی تدریس می‌شد (Bird, 1891, 1: 250-251; Wills, 1893: 164; Savage Landor, 1903: 388). آموزش مهارت‌های هنری و فنی ازجمله سوزن‌دوزی و برودری‌دوزی برای دختران و نجاری برای پسران از دیگر برنامه‌های این مدارس بود. بخشی از این مدارس نیز به فعالیت ورزشی اختصاص داشت و با تجهیزاتی چون بارفیکس، پارالل و دیگر ابزار ژیمناستیک تکمیل شده بود Bird, 1891, 1: 221-222, 251; Wills, 1893: 165)). تعدادی از فارغ‌التحصیلان این مدارس به علت تسلط بر زبان انگلیسی به هندوستان، جاوه و اروپا رفتند (Bird, 1891, 1: 248). برخی نیز پس از آشنایی با پزشکی مدرن برای تحصیل در این رشته به انگلستان، هندوستان و ایالات متحده امریکا سفر کردند (Rice, 1923: 278). بخشی از برنامه درسی این مدارس به تدریس و تفسیر انجیل اختصاص داشت ‌(Cash, 1929: 37). مراسم موعظه و مباحثه نیز در کلاس‌هایی معروف به «مدرسه یک‌شنبه»[57] هر هفته صبح برای زنان و عصر برای مردان برگزار می‌شد. روایت داستان‌هایی از کتاب مقدس و تفسیر آنها، موعظه هم‌زمان با کلاس زبان انگلیسی برای بزرگسالان (Arnold, 1877, 1: 320; Bird, 1891, 1: 249) یا طی درمان بیماران (دکتر دونالد کار، ۱۳۳۱: ۱۰)، هنگام پیاده‌روی روزانه یا ملاقات‌های خانگی، سفرهای تبلیغی به روستاها و نزد عشایر (Rice, 1916: 63, 122-127, 131-135, 144-145)، برگزاری مراسم و اعیاد مذهبی (Bird, 1891, 1: 249) و گفتگو با اقلیت‌های دینی (Arnold, 1877, 1: 318) از دیگر فعالیت‌های مذهبی انجمن بود. ورود عامه مردم به ساختمان انجمن تبلیغی کلیسا آزاد بود (Arnold, 1877, 1: 320) و از مراجعه‌کنندگان در کتابخانه یا اتاق اصلی هیئت که به سبک ایرانی تزیین شده بود، با قهوه و قلیان پذیرایی می‌شد. جلسات مباحثه نیز در همین فضا در جریان بود (Arnold, 1877, 1: 317-319; Bird, 1891, 1: 250-252)؛ اما چاپ و انتشار رسائل و سرودهای مذهبی بارزترین فعالیت تبلیغی این انجمن به شمار می‌رفت که ویلیام سنت کلر تیزدال،[58] زبانشناس، مورخ و منشی هیئت، مسئولیت آن را بر عهده داشت. او در سال ۱۸۹۴م./۱۳۱۲ق. برای انجمن دستگاه چاپ تدارک دید که «یادبود هنری مارتین» نامیده شد. بدین ترتیب، در چاپخانه انجمن، کتاب‌های درسی، ترجمه بخش‌هایی از انجیل و رسایل و سرودهای دینی چاپ می‌شد که از حدود دوازده سال پیش به درخواست بروس از لندن به ایران ارسال شده بود (Laster, 1973: 203). تیزدال کتاب دستور زبان فارسی را نیز تألیف کرد که مبلغین تا سال‌های پایانی فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در ایران (۱۳۵۷ش.) از آن استفاده می‌کردند (Waterfield, 1973: 159). معروف‌ترین اثر تیزدال، کتاب ینابیع‌الاسلام بود که در حدود سال ۱۹۰۱م./۱۳۱۹ق. و به نقل از او برای شناسایی سرچشمه‌ها یا «ینابیع» اسلام و در رّد آرای مسلمانان نگاشته شد. مطالب این کتاب موجبات نارضایی روحانیون را فراهم کرد و به نگارش ردّیه‌هایی منجر شد (برومند، ۱۳۸۱: ۱۸۵-۱۸۶؛ همو، 1383: ۴۴؛ عیوضی، ۱۳۹۵: ۲۱۷-۲۲۶)؛ اما بخش درخور توجهی از فعالیت تیزدال بر مباحثه و مناظره با مسلمانان متمرکز بود. او در کتاب ینابیع‌الاسلام نیز از خوانندگان درخواست کرده بود تا نظراتشان را برای او ارسال کنند. این امر واکنش اجتماعی روحانیون و رجال اصفهان را به دنبال داشت (برومند، ۱۳۸۱: ۱۸۶-۱۸۷؛ عیوضی، ۱۳۹۵: ۲۱۷-۲۲۶).

3-4- واکنش کنشگران اجتماعی اصفهان

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، نخستین نشانه‌ها از واکنش نسبت به فعالیت تبلیغی این انجمن، نگارش ردّیه‌هایی در پاسخ به کتاب میزان الحق اثر هنری مارتین بود. موج مخالفت با این کتاب که در رّد اسلام نگاشته شده بود، به حدی شدت یافت که روحانیون و رجال مسلمان تا حدود صد سال پس از خروج هنری مارتین از ایران، جوابیه‌هایی در رّد افکار وی تدوین می‌کردند (برومند، ۱۳۸۱: ۹۴-۹۹؛ ۱۰۶-۱۱۱، مقدمه عیوضی بر صفاخانه اصفهان، ۱۳۹۳: ۶۶-۷۱). پس از افتتاح نخستین مدرسه انجمن تبلیغی کلیسا در جلفا، گروهی از ارامنه از بیم تغییر کیش کودکان و گرایش به فرقه پروتستان، با تحصیل آنها مخالفت کردند (Bassett, 1887: 157; Waterfield, 1973: 149). ظل‌السلطان، حاکم اصفهان نیز در نامه‌ای‌ به ناصرالدین شاه[59] یادآور می‌شود که بروس [کشیش پروس] «در ایام قحطی چقدر پول به مردم داده و حالا جمعی از اطفال ارامنه را به اسم تحصیل در آن مدرسه برده و هر سال چند نفر از این اشخاص را به همراه خود به هندوستان می‌برد، برای آنها نوشته می‌گیرد که تبعه انگلیس باشند» (مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند شماره 102097 – ق). او سپس درخصوص عواقب این امر چنین می‌نویسد:

«این اخگر نیم‌سوخته، وقتی مشتعل خواهد شد و آتش آن اغلب جاها را خواهد سوزاند. عرض نمی‌کنم که این کار به زودی خواهد شد؛ بلکه تا بیست سی سال دیگر هم صورت نگیرد؛ ولی این حضرات تخمی می‌کارند و می‌روند تا چه وقت ثمر دهد» (همان).

ناصرالدین شاه در حاشیه این نامه، بر تفحص و دقت در فعالیت بروس تأکید می‌کند و چنین می‌نویسد:

«آنچه عمل کشیش است، او را هم از ابتدا الی انتها و اینکه چه کارها کرده‌اند و می‌کنند و کدام‌یک از کارهای آنها حالاً و مالاً ضرر دولت است، بنویسید برای وزیر خارجه محرمانه بفرستید، اینجا غور می‌شود و دستورالعمل صحیح برای شما فرستاده می‌شود، هر طور حکم بشود، شما رفتار بکنید» (همان).

گزارشی نیز از میرزا سعیدخان، وزیر امور خارجه، در دست است. او این گزارش را پس از دریافت ترجمه خبری از تفلیس و روزنامه پطربورغ درباره فعالیت آموزشی و پزشکی مبلغین در ایران برای ناصرالدین شاه ارسال کرده است (مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۲ ذیحجه ۱۲۹۸ق.، سند شماره 5- 101094 – ق). در دستخط دیگری از ناصرالدین شاه خطاب به ظل‌السطان به لزوم تفحص در فعالیت‌های تبلیغی انجمن و نگارش کتاب ینابیع‌الاسلام تأکید شده است:

«ظل‌السطان در این ترجمه کتاب روزنامه که مخصوصاً برای شما فرستادم، به تفصیلی از کشیش پروس مذهب پرتستاندی نوشته است؛ به‌خصوص در فروش کتبی که تصنیف کرده‌اند و بر ضد قرآن است درست نفهمیدم تفصیل چیست، اطلاع بدهید که کار تازه است یا کهنه؛ در هر صورت، مراقب این کشیش‌های بد ذات باشید، مبادا مسلمان‌ها را فریفته، داخل مذاهب خود بکنند و اینکه نوشته است حاکم فلان جا اجازه و اذن فروش کتب آنها را داده است؛ یعنی چه باری کیفیت را درست به عرض برسانید» (مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۰۲ق.، سند شماره 101998- ق.).

از نتیجه این مکاتبات اطلاعی در دست نیست؛ اما محمدتقی نجفی – آقا نجفی - از فقهای اصفهان، با افتتاح داروخانه‌های انجمن تبلیغی کلیسا در محله‌های بیدآباد و دردشت اصفهان و سفرهای مِری بِرد به این شهر در سال‌ ۱۸۹۴م./۱۳۱۲ق. مخالفت کرد. سرانجام نیز پس ازمداخله کنسول بریتانیا، مِری بِرد از تردد در اصفهان طی رمضان منع شد (Rice, 1916: 71-76; Francis Dehghani, 2000: 100). علاوه بر محمدتقی نجفی، برادر او، نورالله نجفی ثقه‌الاسلام، از فقهای اصفهان و مؤسس شرکت اسلامیه و رکن‌الملک شیرازی، نایب‌الحکومه اصفهان، نیز نسبت به کتاب ینابیع‌الاسلام اثر تیزدال و مباحثات او با مسلمانان، واکنش نشان دادند. رکن‌الملک در دوازدهم جمادی الثانی ۱۳۲۰ق./۱۴ سپتامبر ۱۹۰۲م. روحانیون و بزرگان اصفهان را دعوت کرد و با اشاره به اینکه دولت‌های اروپایی «جنگ ملتی را به کنار نهادند و با زبان و قلم پیش آمدند»، از علما درخواست کرد «حسب تکلیف اسلامی حتم است که از گوشه‌های مسجد و زوایای محراب بیرون آمده، به میدان تقابل آیند و جواب مبارزطلبان را داده و خود مبارزه کنند» (حسنی، ۱۳۹۳: ۸۶). نتیجه این گفتگوها، تأسیس انجمن «صفاخانه» به‌عنوان محلی برای «گفتگوی دعات اسلامیه با مسیحیان و مسلمانان» بود. محمدعلی حسنی، مشهور به داعی‌الاسلام، که از شاگردان محمدتقی نجفی، آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی و به زبان انگلیسی، عربی، عبری و اردو مسلط بود نیز برای مباحثه با تیزدال انتخاب شد. داعی‌الاسلام با مطالعه تورات و انجیل و کتاب‌هایی که در ردّ‌ اسلام نوشته شده بود، سلسله جلساتی برای مناظره با تیزدال برگزار کرد. حاصل این مباحثات زیرنظر داعی‌الاسلام در ماهنامه الاسلام منتشر می‌شد (همان: ۹۰-۹۲).

در نخستین شماره این روزنامه که روز یک‌شنبه ششم رمضان سال ۱۳۲۰ق./ ۶ دسامبر ۱۹۰۲م. منتشر شد، ضمن اشاره به ضرورت پاسخگویی به پرسش مبلغین دربارۀ منفعل‌بودن مسلمانان در برابر فعالیت‌های تبلیغی، درخصوص هدف از انتشار روزنامه چنین آمده است: «اداره دعوت اسلامیه به نام صفاخانه در محله جلفا دائر شده است. گفتگوی دعات اسلامیه با مسیحیان و دعات ایشان تحریر می‌شود و در این اوراق برای انتفاع مسیحیان و مسلمانان دور مندرج می‌شود. امیدواریم کم‌کم دعات اسلامیه به ممالک خارجه هم بفرستیم و حجت را بر اهل جهان تمام کنیم». در اعلانی که در این شماره چاپ شده است، از مسیحیان دعوت شد تا اگر درخصوص مناظره‌های مندرج در روزنامه «جوابی دارد، به اداره صفاخانه بنویسد، عین مکتوب او با کمال امتنان در اوراق مندرج می‌شود». ماهنامه الاسلام از رمضان ۱۳۲۰ق. تا ذی‌الحجه ۱۳۲۳ق./ دسامبر ۱۹۰۲ تا ژانویه ۱۹۰۶م. منتشر شد. در شماره ۷ و ۸ این ماهنامه نقل قولی از مبلغ مسیحی – تیزدال - درخصوص تعجب او از تأسیس صفاخانه به‌عنوان محلی برای گفتگو «درباره دین اسلام و ادّله آن» درج شده است.

با تأسیس انجمن مقدس ملی اصفهان، در ۷ ذیقعده ۱۳۲۴ق./ ۲۲ دسامبر ۱۹۰۶م.، که مهم‌ترین نهاد اجتماعی - سیاسی اصفهان در دوره مشروطه اول و از دوران مهاجرت قم تا پیش از به توپ بستن مجلس به شمار می‌رفت (نجفی، ۱۳۷۸: ۸۵)، بخشی از واکنش اجتماعی نسبت به فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در ساختار این انجمن شکل گرفت. روزنامه انجمن مقدس ملی اصفهان که از ۲۱ ذیقعده ۱۳۲۵ق./ ۳۰ ژانویه ۱۹۰۶م. منتشر شده است، بخشی از اخبار مرتبط با واکنش اجتماعی این انجمن نسبت به فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا را پوشش می‌داد. در شماره هشتم سال اول این نشریه که به تاریخ یک‌شنبه ۱۱ محرم ۱۳۲۵ق./ ۲۳ فوریه ۱۹۰۷م. منتشر شده است، مطلبی درخصوص هشدار نورالله نجفی ثقه الاسلام مبنی بر پرهیز والدین از فرستادن کودکان به مدارس خارجی دیده می‌شود:

«ای کسانی که اطفال خود را به مدرسه پروتستانیان می‌سپارید و نونهالان خود را در زمین شوره‌زار کفر می‌کارید، آیا خوی زشت این کافران در طبیعت کودکان‌تان سرایت نمی‌کند یا فطرت اسلامی آنان به نصرانیت تبدیل نمی‌یابد؟ اگر نصرانی نشوند، لااقل لامذهب و لاابالی خواهند شد». در ادامه این مطلب به عذر والدین برای نبود مدرسه مناسب اشاره شده است. همچنین، تأکید بر این است که با افتتاح مدارس باقریه، معرفت، ایمان، حقایق، اتحاد و اسلام، عذری برای تحصیل کودکان در مدارس مبلغین پروتستان وجود ندارد. در این مقاله یادآوری شده است که نورالله نجفی ثقه‌الاسلام در مسجد به این نکته تأکید کردند که اگر والدین تا ۵ روز دیگر کودکان را از مدارس انجمن تبلیغی کلیسا خارج نکنند، نباید مسلمانان با آنها داد و ستد کنند و از ورود آنها به حمام و مساجد نیز جلوگیری شود. مطالب مشابهی در شماره ۲۶ (۱۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۵ق./۲۳ جولای ۱۹۰۷م.) و شماره ۲۹ (۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۵ق./۲۰ جولای ۱۹۰۷م.) این نشریه به همراه مطالبی درخصوص ضرورت تعلیم همگانی دختران و پسران درج شده است.

 بخشی از فعالیت انجمن مقدس ملی اصفهان در نشریه جهاد اکبر منعکس شده است؛ ازجمله تأسیس «مریضخانه اسلامیه» که بانی آن شاهزاده محمدحسن میرزا بود. این مرکز درمانی که به تشویق نورالله نجفی ثقه‌الاسلام ایجاد شد و هیئت دوازده‌نفره‌ای با مدیریت ایشان بر فعالیت آن نظارت داشت، «بیمارستان نور» نیز شناخته می‌شد. محل آن در منزل حاجی میرزا عبدالحسین انصاری و در محله گل‌بهار بود و طبق گزارش روزنامه جهاد اکبر، از امکانات برای پذیرش ۴۰ بیمار زن و مرد برخوردار بود. مخارج بیمارستان ازطریق اعانات مردم تأمین می‌شد و نورالله نجفی ثقه‌الاسلام نیز وقف یکی از دهات خود را برای این بیمارستان در نظر گرفته بود. هدف از تأسیس این بیمارستان و به نقل از نورالله نجفی ثقه‌الاسلام، «رهایی‌یافتن» «مسلمانان بیمار از قید استعلاج از کفار» بود (روزنامه جهاد اکبر، جمادی الثانیه ۱۳۲۵ق./جولای ۱۹۰۷م.). در ادامه این مطلب، به خوشنودی بیماران در وضعیت بیمارستان و مقایسه آن با بیمارستان انجمن تبلیغی کلیسا اشاره شده است. نورالله نجفی ثقه‌الاسلام برای تشویق مردم، مقرر کرد که این بیمارستان و خدمات آن در منابر و مجالس عمومی معرفی شود. «اطبا هم در تکمیل این مرحله بکوشند و چشم از فواید و محاسن این کار بزرگ نپوشند؛ شاید بعون‌الله مردم دیگر از شربت مرگ اجانب نخورند و بیماران داخله ما از سموم ماران جان سالم بدر برند. علاج رفع احتیاج از بیگانگان است» (همان). او همواره بر گسترش امور بهداشتی و پزشکی داخلی تأکید داشت و در کتاب مکالمات مقیم و مسافر (۱۳۲۷ق./۱۹۰۹م.) چنین نوشت:

«مشروطه می‌گوید باید در تمام شهرها مریضخانه باز کرد که فقرا و ضعفا که تمکن حالی و مالی برای علاج امراض خود ندارند به مریضخانه بروند که غذا و پرستاری مجانی داشته باشند و محتاج نشوند که فقرای مسلمان در مریضخانه خارجه بروند و آنها را اولاً دعوت مذهب مسیح به آنها بکنند، بعد معالجه کنند و محتاج نشود که زن‌های مسلمان در مریضخانه خارجه بروند» (زرگری‌نژاد، ۱۳۷۴: ۴۴۱).

از دیگر اقدامات انجمن مقدس ملی اصفهان، افتتاح مدرسه‌ای برای کودکان بی‌سرپرست بود که با نظارت نورالله نجفی ثقه‌الاسلام و به مدیریت میرزا محمدعلی مازندرانی در محل شمس‌آباد دایر شد (روزنامه جهاد اکبر، ۷ جمادی‌الاول ۱۳۲۵ق./ ۱۷ جولای ۱۹۰۷م.). برگزاری جشن‌های ملی به مناسبت مشروطیت و دعوت از خلیفه ارامنه جلفا برای مشارکت و برگزاری این مراسم از دیگر اقدامات نورالله نجفی ثقه‌الاسلام بود (روزنامه جهاد اکبر، ۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۲۵ق./ ۲۶ جولای ۱۹۰۷م.). در ادامه همین فعالیت‌ها بود که قرائت‌خانه‌ای نیز در محدوده دروازه دولت تأسیس شد.

5- بحث و تجزیه‌وتحلیل

برای توصیف و تفسیر چیستی و چرایی گفتمان «امور خیریه» انجمن تبلیغی کلیسا، نشانه‌ها و مضامین مستند آن، طبق تعریف رویکرد انجیلی، در سه شاخه فعالیت مذهبی، آموزشی و پزشکی شناسایی، استخراج و تقسیم‌‌بندی شدند. این مقوله‌ها در جدول شماره ۱، با مؤلفه‌های سه‌گانه نظام‌های گفتمان فرکلاف (گفتمان‌ها، ژانرها و سبک‌ها) مطابقت داده شده‌اند.

نشانه‌های واکنش کنشگران اجتماعی اصفهان نسبت به فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا نیز از مستندات تاریخی، استخراج و در قالب مؤلفه‌های سه‌گانه نظام‌های گفتمان فرکلاف در جدول شماره ۲ مشخص شده‌اند.

  انطباق این مستندات تاریخی با تعریف فرکلاف از مؤلفه‌های سه‌گانه «نظام‌های گفتمان»، مبین شکل‌گیری گفتمانی دوسویه حول محور «امور خیریه» است. آنچه از سوی انجمن تبلیغی کلیسا ارائه می‌شود، در ایدئولوژی رویکرد انجیلی مبلغین آن ریشه دارد؛ اما فعالیت کنشگران اجتماعی اصفهان در سپهر اجتماعی عصر مشروطه، متأثر از رویکرد شخصیت‌هایی چون نورالله نجفی ثقه‌الاسلام برای اعمال اصلاحات اجتماعی - فرهنگی است که او نیز همان مؤلفه‌های گفتمان امور خیریه را نسبت به فعالیت‌های سه‌گانه انجمن به کار می‌برد. نکته درخور توجه در انطباق فعالیت‌های انجمن تبلیغی کلیسا و کنشگران اجتماعی اصفهان با مقوله‌های سه‌گانه «نظام‌های گفتمان»، تعدد فعالیت‌ها در مقوله «ژانرها» است که فرکلاف آن را شیوه خاص برای رفتار ارتباطی و کنش متقابل تعریف می‌کند.

  در واکاوی فرآیند شکل‌گیری مخالفت کنشگران اجتماعی با فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا و بررسی امکان انطباق مستندات تاریخی آن با نظریه «جنبش اجتماعی» هانس هربرت تاخ، نمایه این روند بدین شرح ارائه می‌شود:

نمودار 3:انطباق فرآیند جنبش اجتماعی کنشگران اصفهان در واکنش به انجمن تبلیغی کلیسا

Chart3: Adaptation of the social movement process of Isfahan activists in response to the missionary association of the church

6- نتیجه‌گیری

 جامعه اصفهان در دهه ۱۳۲۰ق./ دهه ۱۹۰۰م. به علت حضور مبلغین انجمن تبلیغی کلیسا و فعالیت‌های آموزشی و پزشکی آنها، به عرصه عمل کنشگران اجتماعی تبدیل شد. مبلغین انجمن تبلیغی کلیسا، با اقتباس از رویکرد انجیلی جنبش «احیاگری» و به‌منظور «بشارت جهانی»، «احیای دینی»، «رستگاری غیر مسیحیان» و «رستگاری فردی مبلغین»، به‌عنوان کنشگر اجتماعی، انجام امور خیریه را سرلوحه فعالیت خود قرار داده بودند. چارچوب فعالیت خیریه آنها در حوزه امور آموزشی و پزشکی، بر مبنای آیات انجیل و اصول حاکم بر تبلیغ دینی تعریف شده بود؛ از این روست که فعالیت‌های آموزشی و پزشکی این مبلغین در هاله‌ای از تبلیغ دینی و مذهبی مستقیم و غیرمستقیم قرار داشت. شناسایی و بازخوانی نشانه‌های برگرفته از مستندات تاریخی و انطباق آنها با مؤلفه‌های سه‌گانه «نظام‌های گفتمان» نورمن فرکلاف، از شکل‌گیری نظام گفتمان امور خیریه انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان حکایت می‌کند. ایجاد مدرسه و هنرستان دخترانه و پسرانه، یتیم‌خانه، شیوه تدریس، کارآفرینی، ایجاد بیمارستان، داروخانه و خدمات درمانی پیشرفته، همگی مضامین این گفتمان بودند. اگرچه چنین خدماتی را می‌‌توان در قالب «امور خیریه» تعریف کرد که به نیازهای آموزشی و پزشکی جامعه دوران مورد بحث پاسخ می‌داد، رویکرد دینی و تبلیغی حاکم بر این فعالیت‌ها به «مسئله» کنشگران اجتماعی اصفهان تبدیل شد. بیم از تأثیرگذاری فعالیت تبلیغی انجمن بر کودکان، بیماران، زنان و دیگر گروههای اجتماعی که به‌نحوی با مبلغین در ارتباط بودند، «برانگیختگی» رهبران اجتماعی این شهر را به دنبال داشت. با توجه به اینکه ساختار حکومتی، راهکار مشخص و مداومی برای محدودیت یا ممنوعیت فعالیت تبلیغی انجمن ارائه نمی‌کرد، کنشگرانی چون نورالله نجفی ثقه‌الاسلام با ارائه راهکارهایی مشابه آنچه در گفتمان امور خیریه انجمن انجام می‌شد و با ساماندهی گروهها و نهادهای اجتماعی چون انجمن صفاخانه و انجمن مقدس ملی اصفهان واکنش نشان دادند. حاصل این واکنش، اقدامات سازمان‌یافته‌ و واجد «نظام‌های گفتمانی» در عرصه امور خیریه در چارچوب فعالیت‌های آموزشی، پزشکی و مذهبی بود. این روند شکل‌گیری گفتمان امور خیریه کنشگران اصفهان در سپهر اجتماعی تأثیرپذیرفته از نهضت مشروطه به حرکتی نظام‌مند تبدیل شد که طبق نظریه هانس هربرت تاخ، از آن با عنوان «جنبش اجتماعی» یاد می‌شود.

[1] Evangelicalism جنبش مذهبی فرقه پروتستان به نام انجیلی، برگرفته از واژه یونانی اِوانگلیون (euangelion= εὐαγγέλιον) به معنی بشارت است که واژه انجیل نیز از آن اقتباس شده است، مبتنی بر «تولد دوباره» ازطریق مکاشفه فردی، کتاب مقدس و گسترش پیام مسیحیت.

[2] Moravians

[3] Methodists

[4] World Evangelization

[5] Religious Revival

[6] Salvation of the non-Christians all around the globe

[7] Revivalism

[8] Anglican، شاخه‌ای از فرقه پروتستان به شمار می‌رود که هویت، عملکرد و مراسم مذهبی آن برگرفته از کلیسای انگلستان است. کلیسای انگلیکن با عنوان کلیسای اسقفی Episcopal Church نیز شناخته می‌شود. انگلیکن انجیلی شاخه‌ای در کلیسای انگلیکن با رویکرد جنبش انجیلی است.

[9] Eclectic Society

[10] Clapham Sect گروهی از اصلاح‌طلبان تأثیرپذیرفته از شاخۀ انگلیکن انجیلی که از دهه ۱۷۸۰ تا دهه ۱۸۴۰م. در بریتانیا فعال بودند و جنبش ضد برده‌داری و اصلاح زندان‌ها را هدایت کردند.

[11] از سال ۱۷۸۶ تا ۱۷۹۶م. اعضای انجمن التقاطی که در سال ۱۷۸۳م. تأسیس شد و از روحانیون و افراد غیر روحانی مخالف برده‌داری تشکیل می‌شد، موضوع تبلیغ مذهبی را در دستور کارشان قرار داده بودند. پس از آنکه چارلز گرنت Charles Grant، رئیس هیئت‌مدیره شرکت هند شرقی، دیوید براون David Brown، از روحانیون انگلیسی در کلکته و تعدادی دیگر از اعضای شرکت هند شرقی مقیم هند در سال ۱۷۸۷م. طرح تبلیغ انجیل در بنگال را برای ویلیام ویلبرفورس William Wilberforce، از رهبران مبارزه با برده‌داری و چارلز سیمئونCharles Simeon، از روحانیون دانشگاه کمبریج، فرستادند، اعضای انجمن التقاطی درصدد شروع فعالیت تبلیغی برآمدند (Stock, 1902: 3; Chapman, 2006: 60-65).

[12] Society for Mission in the Africa and the East

[13] نام این انجمن در سال ۱۹۹۵م. به Church Mission Society تغییر کرد (Ward, 2000: 2).

[14] Eugene Stock

[15] Gordon Hewitt

[16] Kevin Ward

[17] Brian Stanley

[18] https://churchmissionsociety.org/about/our-story/ (accessed in 23 August 2022)

[19] Adam Matthew Digital Archive in:

http://www.ampltd.co.uk/digital_guides/church_missionary_society_archive_general/editorial%20introduction%20by%20rosemary%20keen.aspx (accessed in 23 August 2022)

[20] Robin Waterfield

[21] Gulnar Eleanor Francis-Dehqani

[22] بحث و تفسیر درخصوص مقوله کنشگری در هیئت‌های تبلیغی و ارتباط آن با الهیات مسیحی از چنان اهمیتی برخوردار شد که به‌عنوان یکی از مباحث اصلی کنفرانس جهانی مبلغین سال ۱۹۲۵م. در استکهلم مطرح شد (Hutchison, 1979: 351).

[23] درخصوص انتخاب معادل مناسب و رسا برای واژه Practice که در نظریه‌های گفتمان به کار می‌رود، واژگان مختلفی مطرح شده‌اند. ازجمله کنش، کردار یا عمل جهت‌دار و مبتنی بر نِیَّت و اندیشه؛ اما در مطابقت هر یک با واژه Practice اختلاف‌نظر وجود دارد. خشایار دیهیمی واژه «ورزه» را پیشنهاد می‌دهد. سهیلا صادقی فسائی و محمد روزخوش برای «پرهیز از سوء‌تفاهم» واژه «پرکتیس» را به کار برده‌اند (صادقی فسائی و روز خوش، ۱۳۹۲: ۴).

[24] Orders of Discourse

[25] Norman Fairclough

[26] Orders of Discourse

[27] Discourses, Genres and Styles

[28] سارا میلز در تفسیر دیدگاه فوکو نسبت به «گفتمان» بر توجه او به نقش انجیل و گزاره‌های ناظر بر آن به‌عنوان «تشکیل‌دهنده یک گفتمان» تأکید می‌کند. نک.

Sara Mills (2003), Michel Foucault, London & New York: Routledge, 54.

[29] دیوید ببینگتون، استاد تاریخ دانشگاه استیرلینگ اسکاتلند، کتاب مقدس (Biblicism)، تبدیل‌گرایی یا تغییر دین (Conversionism)، صلیب‌محوری (Crucicentrism) و کنشگری (Activism) را شاخصه‌های جنبش انجیلی نامیده است(Bebbington, 1989: 2-17) .

[30] Hans Herbert Toch

[31] Problem

[32] Susceptibility

[33] Appeal

[34] Henry Martyn

[35] Senior Wrangler

[36] Smith's Prizeman

[37] او ابتدا به‌عنوان کشیش ارتش شرکت هند شرقی به هندوستان اعزام شد. برای اطلاع بیشتر نک: ورا اردلی (۱۳۴۱)، هنری مارتین، ترجمه سهیل آذری، تهران: نور جهان.

[38] Freelancers

[39] Peter Gordon

[40]Anthony Norris Groves

[41] John Kitto

[42] Joseph Wolff

[43] Robert Bruce

[44] Henry Venn

[45] Lutheran

[46] Henry Rawlinson

[47] Colonel Haig

[48] Sir Moses Montefiore

[49] Edward Frederic Hoernle

[50] Basel Mission

[51] Isabella Read

[52] علاوه بر تعدادی از زنان وابسته به هیئت‌های کاتولیک که بیشتر راهبه بودند، تعدادی از زنان مبلغ پروتستان وابسته به هیئت پرزبیترین‌های آمریکایی از سال 1835م./۱۲۵۱ق. در شمال غرب ایران حضور داشتند؛ از این رو، ایزابلا رید نخستین زن مبلغ پروتستان انگلیسی در مرکز و جنوب ایران به شمار می‌رفت.

[53] Mary Bird

[54] Emmeline Stuart

[55] Donald William Carr

[56] Stuart Memorial College

[57] Sunday-School

[58] William St. Clair Tisdal

[59] نامه بدون تاریخ است و براساس مضمون آن، احتمالاً به سال‌های آغازین فعالیت رابرت بروس در جلفا مربوط می‌شود.