۱. مقدمه

زبان ابزاری است که توسط گروه‌های مختلف مردم برای برقراری ارتباط استفاده می‌شود. برای درک بهتر از نقش زبان در برقراری ارتباط، رشتة جامعه‌شناسی زبان به بررسی پدیده‌هایی می‌پردازد که در ارتباط با زبان و جامعه است. مطالعات جامعه‌شناسی زبان در ارتباط با پدیده‌های فرهنگی‌ است که توسط بافت اجتماعی مشخص می‌شود و بر شیوة صحبت کردن افراد تأثیر می‌گذارد (Trudgill, 2000:32).

سینما نیز پدیده‌ای فرهنگی است که بازتاب عقاید، هنجارها و خط مشی فکری حاکم بر هر جامعه است و با تولید محتوا می‌تواند بر فرهنگ و هنجارهای آن جامعه تأثیرگذار باشد. سینما قادر است مرزهای موجود را بشکند و با بیگانه کردن افراد با تجربیات محلی خود، نگرش‌ها و عقاید جدیدی ایجاد کند (آزاد ارمکی و امیر، ۱۳۸۸). برخی پژوهش‌گران معتقدند برای بررسی سینما در دوره‌ای طولانی، فیلم‌هایی باید انتخاب شوند که مورد استقبال مردم واقع شده باشند؛ زیرا فیلم‌های پرفروش بازتاب انتظارات جامعه از سینما هستند (آزاد ارمکی و امیر، 1388) و حاکی از توافق بین ذهنیت مشترک مخاطبان می‌باشند (رستگار و همکاران، 1398).

بررسی فروش گیشه در سینمای ایران نشان می‌دهد که فیلم‌های کمدی بیشترین تعداد مخاطبان را دارند و در میان طیف‌های مختلف اجتماع از جذابیت زیادی برخوردارند (رضی‌پور و همکاران، ۱۳۹۹). از طرفی فیلم‌های کمدی ابزار کارآمدتری برای بازنمایی جامعه هستند. اورینگ[1] (1990) در این راستا معتقد است طنز حاوی مسائل اجتماعی و محیطی است. تربتی و مهدوی (۱۳۹۷) نیز معتقدند جنبه‌هایی از طنز، وضعیت کنونی جامعه را تفسیر می‌کند و باعث شکل‌گیری و یا تغییر کردارهای گفتمانی می‌شوند. بنابراین، کنش‌ها و صورت‌های زبانی استفاده‌شده در این فیلم‌ها علاوه بر آنکه جامعة کنونی را بازنمایی می‌کند، در طولانی‌مدت می‌تواند تأثیر عمیقی بر زبان، فرهنگ و ارزش‌های آن جامعه داشته باشد. به این ترتیب، بررسی رفتارها و اشکال مختلف زبانی در پرفروش‌ترین فیلم‌های کمدی، موضوعی حائز اهمیت است که باید در جامعه‌شناسی زبان مطالعه شود.

تابو نیز بخشی از زبان است که پدیده‌ای اجتماعی است. تابوها کنش‌ها، تصاویر، عقاید، کلمات و جملات ممنوعه هستند که هنجارهای جامعه را زیر پا گذاشته و از آن‌ها تخطی می‌کنند (Husda, et al. 2021:511). به عقیدۀ جِی[2] (2009) تابوها علاوه بر جنبۀ منفی، می‌توانند در جهت مثبت نیز استفاده شوند. برای مثال، به‌کار بردن تابو در طنز و جوک و مکالمات محاوره می‌تواند پیامدهای اجتماعی مثبتی در پی داشته باشد. وین^[3] و عنا[4] (2020)، به نقل از اُلسِن[5] ((2018 ضمن اشاره به کارکردهای مثبت تابو معتقدند اولین دلیل استفاده از تابو ایجاد طنز است. بتیستلا[6] (2005) همچنین، ضمن اشاره به کارکردهای منفی تابو از جمله نشان دادن قدرت و خشم، به کارکرد طنز آن نیز اشاره می‌کند و عقیده دارد استفاده از تابو در طنز ابزاری برای تسکین و رهایی از فشارهای منفی است. بنابراین، تابو عنصری مهم در طنز است که استفاده از آن برای خلق آثار کمدی لازم است.

همچنین، برخی از موضوعات ممنوعه، تابوی شدیدتری محسوب می‌شوند و قوانین سختگیرانه‌ای برای زیر پا گذاشتن آن‌ها خصوصا در رسانه‌ها، وجود دارد. به گفتة جی (1992:5) ابتذال[7] شدیدترین نوع تابو است و احتمال استفاده از آن‌ها در رسانه‌ای جمعی بسیار کم است و معتقد است ابتذال تابوهایی هستند که به مسائل جنسی اشاره می‌کنند. با توجه به نقش مهم سینمای کمدی در تغییر فرهنگ و گفتمان، ضرورت مطالعۀ زبان و کنش ممنوعه ابتذال در فیلم‌های کمدی امری مهم است.

اهدف اصلی این پژوهش پاسخ به این پرسش است که ابتذال در سینمای کمدی با چه موضوعاتی مرتبط است و همبستگی آن با فروش فیلم چگونه است. لذا پرسش‌های پژوهش به شکل زیر عنوان می‌شوند:

1. تابوهای جنسی به‌کاررفته در فیلم‌های کمدی با چه موضوعاتی مرتبط هستند؟
2. همبستگی فروش فیلم با تابوهای جنسی از نوع مثبت است یا منفی؟
3. همبستگی فروش فیلم با هریک از موضوعات تابوهای جنسی از نوع مثبت است یا منفی؟

2. چارچوب نظری و پیشینة پژوهش

 در این بخش به تعریف تابو و مفهوم تابوی جنسی می‌پردازیم و سپس پیشینة پژوهش‌های صورت‌گرفته در ارتباط با انواع تابوهای به‌کاررفته در فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی را بررسی می‌کنیم.

2-1. تعریف تابو

زبان ابزاری است برای برقراری ارتباط و بیان احساسات. مردم از طریق زبان احساسات و افکار خود را منتقل می‌کنند و احساساتی چون ناراحتی، تعجب، خشم و تنفر را نشان می‌دهند. در این شرایط ممکن است از کلام یا کنش توهین‌آمیز استفاده کنند که در اصطلاح زبان‌شناسی به آ‌ن‌ها تابو می‌گویند (Al Farisi et al. 2019). بنابراین،تابوها کلماتی هستند که نباید عنوان شوند چراکه به دلیل داشتن ویژگی‌های غیراخلاقی می‌توانند برای افرادی که آن‌ها را به زبان می‌آورند مشکلاتی ایجاد کنند. (Wiwin & Aziz, 2019 (یول[8] (2010) نیز تابو را کلمات و عبارات ممنوع‌شده توصیف می‌کند که در ارتباطات اجتماعی نامناسب است.

ترادگیل[9] (2008:18) از جمله زبان‌شناسانی است که در تعریف تابو، دو نوع تابوی کنشی و زبانی را از یکدیگر تفکیک کرده و معتقد است تابوها با رفتارهای غیراخلاقی، نامناسب و ممنوعه در ارتباطند. لذا تمامی رفتارهای توهین‌‌آمیز که خلاف قواعد و هنجارهای جامعه هستند و از سوی دیگر افراد جامعه غیرمنطقی شمرده می‌شوند، تابو محسوب می‌شوند. در زبان نیز تابوها کلمات و اصطلاحاتی هستند که بیان نمی‌شوند. بنابراین، تابوها نه تنها به شکل کلمات، بلکه به‌صورت تصاویر، رفتارها و حرکات نیز وجود دارند  (Husda et al. 2021).

2-۲. تابوی جنسی

در طول تاریخ ایران با پدیده‌ای به نام تابوی جنسی مواجه هستیم که بر چگونگی ارتباط‌ها و ارزش‌های ما تأثیر گذاشته است؛ تا جایی که خود در بسیاری از اعصار سبب‌ساز برخی از فرهنگ‌ها و هنجارها گشته است (تنهایی و همکاران، 1391). منظور از تابوهای جنسی اشاره به اندام‌ها و روابط جنسی است که در هر جامعه می‌تواند صورت‌های خاص خود را داشته باشد؛ چراکه تابوها وابسته به فرهنگ هستند (شریفی و دارچینیان، ۱۳۸۸). جامعة ایرانی به‌عنوان جامعه‌ای مذهبی از نوع سنتی و بسته، هنجارهای رفتاری و کلامی خاص خود را دارد (حسینی معصوم و حسینی، ۱۳۹۸). به همین دلیل در مقایسه با جوامع دیگر تابوهای جنسی می‌توانند شکل‌های متفاوت‌تری داشته باشند. برای مثال، در سینمای هالیوود، این تابوها به شکل نشان دادن اندام و یا رابطة جنسی و یا صحبت کردن دربارۀ آن‌ها هستند؛ حال آنکه در فیلم‌های ایرانی هر کلام یا کنشی که به نوعی برای مخاطب تداعی‌کنندة این موارد باشد، تابوی جنسی محسوب می‌شود. در این پژوهش، تمامی تابوهایی که به رابطۀ جنسی، نیاز جنسی، شکنجة جنسی و همچنین تماس و بوسة لب اشاره می‌کنند، در دستة تابوهای اعمال جنسی قرار می‌گیرند. تابوهای طبقة اندام جنسی نیز به اندام‌های جنسی زن، مرد و حیوانات در کلام و کنش اشاره می‌کنند. برای مثال، برخورد توپ با اندام تناسلی، تماس و لمس این نواحی و یا صحبت دربارة آن‌ها، شامل تابوهای این طبقه می‌شوند.

علاوه‌بر این دو دستة کلی، موضوعات دیگری از تابوها وجود دارند که به‌صورت غیرمستقیم به این دو مفهوم اشاره می‌کنند. برای مثال، اشاره به پوشاک جنسی و یا شرایط فیزیولوژیک زنانه که شامل عادت ماهیانه و زایمان می‌شود می‌تواند به نوعی برای مخاطب مفهوم اندام جنسی را تداعی کند. همچنین، بیان فحش و اصطلاحات جنسی و اشاره به بازار جنسی که به فیلم‌های مستهجن و استفادة ابزاری از زن اشاره می‌کند، به شکلی غیرمستقیم مفهوم رابطة جنسی را به مخاطب منتقل می‌کند.

بنابراین، با توجه به بافت جامعة ایرانی و پیکرة فیلم‌های کمدی ایرانی، تابوهای جنسی توسط نگارندگان به شش حوزة معنایی تقسیم‌بندی شده است که شامل تابوهای اندام جنسی، اعمال جنسی، پوشاک جنسی، شرایط فیزیولوژیک زنانه، بازار جنسی و فحش و اصطلاحات جنسی می‌شود.

2-3. پیشینة پژوهش

بیچرانلو و یادگاری (۱۳۹۴) با به‌کارگیری روش «تحلیل روایت نشانه‌شناختی» به بررسی ۲۵ فیلم پرفروش سینما که در سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۳ اکران شده‌اند، پرداختند و به این نتیجه رسیدند که سینماگران ایرانی برای رونق گرفتن فروش گیشه از تابوهای سیاسی، مذهبی و جنسی استفاده کرده‌‌اند. همچنین، آن‌ها معتقدند این تابوشکنی اغلب با موضوعاتی همچون روابط زن و مرد و کنایه‌های جنسی همراه است. مدرس خیابانی (۱۳۹۲) نیز، در پژوهشی به بررسی دشواژه‌ها در پنج مجموعة طنز تلویزیونی پرداخته ‌است. پیکرۀ پژوهش نشان می‌دهد از مجموع ۶۰۰۴ مونولوگ بررسی‌شده، ۹۹ دشواژه به‌ کار رفته است. او ضمن نقد ادب در برنامه‌های طنز صداوسیما معتقد است اگرچه استفاده از دشواژه‌ها در طنز امری طبیعی است؛ اما با توجه به نقش رسانة ملی در فرهنگ‌سازی، استفاده از آن‌ها تأثیر به‌سزایی بر بیننده‌ها به‌ویژه نوجوانان دارد. تفرجی یگانه (۱۳۹۵) به‌منظور بررسی تابوها در فیلم‌های اجتماعی به طبقه‌بندی انواع دشواژه‌ها در سه فیلم سینمایی پرداخته و رابطة آن‌ها را با جنسیت بازیگران بررسی کرده ‌است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که دشواژه‌های عمومی و حیوانات، بیشترین و دشواژه‌های مربوط به مسائل جنسی، کم‌ترین میزان فراوانی را در فیلم‌های اجتماعی به خود اختصاص داده‌‌اند.  علاوه‌بر این، یافته‌ها نشان می‌دهد کاربرد دشواژه‌ها با جنسیت بازیگران رابطه‌‌ای ندارد و زنان و مردان هر دو به یک میزان از دشواژه استفاده کرده‌‌اند. دریکوند و تفرجی یگانه (۱۳۹6) در پژوهشی دیگر، برای پاسخ به این پرسش که آیا بین کاربرد دشواژه و ردة سنی بازیگران رابطة معناداری وجود دارد به بررسی ده فیلم اجتماعی پرداختند. نتایج نشان داد که با افزایش سن شخصیت‌های فیلم، میزان استفاده از دشواژه کاهش می‌یابد. همچنین، آن‌ها معتقدند اگرچه استفاده از دشواژه‌ها در سینما درحال افزایش است، این افزایش باعث کاهش تعداد مخاطبان می‌شود. رحمانی و همکاران (۱۳۹۹) نیز در پژوهشی با تکیه بر نظریه وارداف[10] (2006) به بررسی کارکرد دشواژه‌ها پرداختند و کارکرد تابوهای موجود در ۲۰ فیلم را در یک بازۀ بیست ساله بررسی کرده‌اند. به اعتقاد وارداف تابوهای زبانی در چهار طبقة کلی جلب‌توجه،[11] تحقیر،[12] تحریک[13] و تمسخر قدرت[14] قرار می‌گیرند. آن‌ها علاوه‌بر کارکردهای فوق، کارکردهای تأکید، ترس، ابراز محبت و تخلیۀ روانی را نیز برای تابوها درنظرگرفته‌‌اند. نتایج پژوهش نشان داده ‌است دشواژه‌های مربوط به تخلیۀ روانی با فراوانی ۴۹ درصد حدود نیمی از کارکرد تابوهای فیلم‌های ایرانی را به خود اختصاص داده ‌است.

همچنین، پژوهش‌های متعددی درارتباط با طبقه‌بندی انواع تابوهای موجود در فیلم‌ها و میزان استفاده از آن‌ها در خارج از ایران انجام شده است. دوی^[15] و ایندریانی[16] (2021) به بررسی تابوهای کلامی استفاده‌شده از سوی شخصیت اول فیلم تونیا I[17] پرداختند. نتایج نشان داد از مجموع ۶۵ تابوی به‌کار‌رفته، کلمه  f**k  با ۴۶ تکرار، بیشترین میزان تابوها را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، نتایج نشان داد علت استفاده از تابوها صرفاً بروز عصبانیت نیست؛ بلکه برای بیان احساسات مثبت همچون رضایت و شادی نیز استفاده می‌شوند. الفاریسی و همکاران (2019) نیز از نظریة بتیستلا (2005) برای بررسی انواع تابو و کارکردهای آن در فیلم سگ آلفا[18] استفاده کردند. یافته‌ها نشان داد که در بین چهار طبقه تابو (القاب،[19] کفرگویی،[20] ابتذال[21] و وقاحت[22])، طبقۀ ابتذال که به تابوهای جنسی اشاره می‌کند، بیشترین میزان فراوانی را داشته است. رحمایانی^[23] و فیتراواتی[24] (2018) با استفاده از همین نظریه، تابوهای موجود در فیلم گرگ والستریت[25] را بررسی کرده و به نتیجه مشابه رسیده‌‌اند. کوسومانینگسیه[26] (2019) به بررسی حوزه‌های معنایی تابوها در فیلم خیابان جامپ ۲۱[27] پرداخته و سه حوزۀ معنایی مسائل جنسی، دفعی و مذهبی را برای تابوهای این فیلم در نظر گرفته‌اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که تابوهای جنسی با ۷۴ درصد، بیشترین نوع تابوهای فیلم را شامل می‌شوند. انگیتا[28] (2015) نیز در پایان‌نامه خود با استفاده از نظریۀ بتیستلا (2005) تابوهای فیلم معلم بد[29] را بررسی کرده است. نتایج نشان داد ابتذال بیشترین میزان فراوانی و القاب، کم‌ترین کاربرد را دربین دشواژه‌های این فیلم داشته‌‌اند.

پژوهش‌های فوق حاکی از آن است که تابوهای جنسی در فیلم‌ها به کرات استفاده می‌شوند. از جمله پژوهش‌هایی که اختصاصاً به بررسی تابوی جنسی پرداخته‌‌اند می‌توان به پژوهش ناکس[30] (2014) اشاره کرد. وی در رسالة دکتری خود نقش تابوهای جنسی را در تئاترهای کمدی بررسی کرده‌ است و در پی یافتن الگویی مناسب برای کمدی است که منعکس‌کنندة تغییرات اجتماعی باشد. این پژوهشگر معتقد است بررسی تئاترهای کمدی معاصر نشان می‌دهد نمایشنامه‌نویسان با به‌کارگیری تابوها و نابه‌هنجاری‌های جنسی و جابه‌جا کردن مرزها سعی در ایجاد نوآوری دارند و خندة تماشاچیان هنگام اشاره به مسائل جنسی مانند تجاوز، رابطۀ جنسی با کودک و حیوانات، نشانگر واکنش مثبت و از بین رفتن تعصبات سنتی آن‌هاست. لذا بررسی اینگونه تابوها می‌تواند معیار مناسبی برای بررسی تغییر ارزش‌های اجتماعی باشد و استفاده از آن‌ها نیز ابزاری برای پیشرفت و توسعۀ کمدی ‌است. لوواتو[31] (2011) نیز به بررسی تابوهای جنسی و تابوهای مرگ‌و‌میر در رسانه پرداخته است و معتقد است تلویزیون و رسانه‌‌ها بستر امنی را برای تخطی از تابو‌ها و هنجارهای اجتماعی فراهم کرده‌‌اند. وی در این پژوهش با بررسی صحنه‌های نمایشی و گفتمان‌های فرهنگی برخی از سریال‌های تلویزیونی آمریکایی مشاهده کرده‌ است که این سریال‌ها با کمک گرفتن از تابوهای مرگ‌و‌میر و روابط جنسی و ادغام این دو تابو با یکدیگر در قالب پورنوگرافی اجساد، فضایی اغراق‌آمیز و شوکه‌کننده را برای سرگرمی و جذب نسل جوان امروزی ایجاد می‌کنند.

حاصل بررسی پیشینة پژوهش در زمینۀ تابوها، حاکی از آن است که پژوهش‌های متعددی در ارتباط با طبقه‌بندی تابوها در سینمای ایران انجام شده ‌است و همچنین، نتایج بسیاری از پژوهش‌های خارجی انجام‌شده نشان‌دهندة بالا بودن درصد ابتذال در فیلم‌ها است و پژوهشی مانند ناکس (2014) نیز، به استقبال مردم از این تابوها اشاره کرده ‌است. با این حال، تا جایی که نگارندگان مطلع‌اند، تاکنون پژوهشی آماری در ارتباط با همبستگی این متغیر با میزان فروش و همچنین، پژوهش کیفی دربارۀ طبقه‌بندی موضوعی این تابوها صورت نگرفته است.

۳. شیوة پژوهش

در این پژوهش تابوهای جنسی به‌کاررفته در ۵۱  فیلم کمدی پرفروش ایرانی که در طی سال‌های ۱۳82 تا ۱۳98 اکران شده‌اند، به‌صورت کیفی و کمی بررسی شدند. به‌منظور اطلاع از فروش فیلم‌ها، با مراجعه به وبگاه cinetmag.com و بررسی جدول فروش در بازة ذکرشده، در هر سال سه فیلم کمدی، که بیشترین میزان فروش در تهران را داشتند، انتخاب شدند. تشخیص ژانر فیلم‌ها نیز براساس وب‌گاه‌های پخش خانگی مانند فیلیمو[32] و نماوا[33] و بررسی تخصصی موضوعی براساس وب‌گاه‌های نقد فیلم مانند زومجی،[34] سینما تیکت[35] و سلام سینما[36] صورت گرفته‌است. پس از مشخص شدن فیلم‌ها، بهرای مرتب سازی ۵۱ فیلم‌ براساس میزان فروش و به دلیل تغییرات زیاد واحد پول ایران در بازة هفده ساله، مبالغ فروش فیلم‌ها در تهران به دلار تبدیل شدند تا پژوهش‌های آماری راحت‌تر انجام شوند.

۴. تحلیل داده‌ها

در این بخش، انواع موضوعات تابوهای جنسی مشاهده‌شده در فیلم‌ها در قالب شش طبقه به‌همراه نمونه‌هایی از داده‌های پژوهش عنوان می‌شود. سپس، در بخش آماری علاوه‌بر بررسی همبستگی هر طبقه از تابوها با فروش فیلم، با انجام رگرسیون، تابوهای اثرگذار بر فروش فیلم مشخص می‌شوند. در پایان نیز، تعداد تابوهای کلامی و کنشی و نتیجۀ پایایی دو ارزیاب ارائه می‌شود.

4ـ1. تحلیل توصیفی تابوها

تابوهای جنسی در فیلم‌های ایرانی می‌توانند در موضوعات مختلفی مشاهده شوند که برخی از آن‌ها ممنوعیت بیشتری در مقایسه با سایر موضوع‌ها دارند. با توجه به تابوهای مشاهده‌شده در پیکرة فیلم‌های کمدی، این تابوها به شش طبقۀ کلی تقسیم شده‌اند که در ادامه به توضیح هر طبقه خواهیم پرداخت.

۱. اعمال جنسی: اعمال جنسی مهم‌ترین و پربسامدترین طبقة تابو به شمار می‌آید که خود به تنهایی ۷۵.۲۲ درصد از کل تابوها را شامل می‌شود. این تابوها می‌توانند برای مخاطب تداعی‌کنندة رابطه و معاشقة جنسی و همچنین، نیاز و شکنجۀ جنسی باشد. ۳.۷ درصد از تابوهای این طبقه به شکل کنشی به کار رفته‌اند. در این مواقع زاویة دوربین و حالات بدنی بازیگران به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که در چند ثانیه اول صرفاً رابطة جنسی قابل برداشت است. برای مثال، در فیلم نهنگ عنبر ۲ (13۹۶) زاویۀ دوربین روی شلوار مرد که در اتاق خواب روی زمین افتاده، متمرکز شده است و صدای نفس‌نفس زدن بازیگر شنیده می‌شود. نمایش این صحنه در چند ثانیۀ اول برای مخاطب، رابطۀ جنسی را تداعی می‌کند؛ اما پس از چند ثانیه مرد در حال ورزش کردن در مقابل دوربین ظاهر می‌شود و در فیلم خوابم میاد (13۹۱) صدای تکان‌های شدید تخت می‌آید و پدر که این صدا را می‌شنود، لب‌هایش را گاز می‌گیرد. در این صحنه زاویۀ دوربین نه تنها برای مخاطب، بلکه برای بازیگر نیز تداعی‌کننده رابطه جنسی است. در صحنه‌ای دیگر در فیلم پنجاه کیلو آلبالو (1398)، پسر در حالی که روی تخت از حال رفته و پاهایش باز است، دوستش را می‌بیند که روی او نشسته است و پسر جوان با ترس فرار می‌کند. در این صحنه مخاطب می‌داند که آن فرد قصد کمک را داشته است، اما ترس بازیگر و حالت خوابیدن آن‌ها ناخودآگاه یادآور رابطۀ جنسی است.

مثال‌های ذکرشده تابوهای جنسی‌ای هستند که به شکل کنشی نشان داده شده‌اند. این تابوها می‌توانند در کلام نیز بیان شوند و به رابطۀ جنسی، معاشقۀ جنسی، نیاز جنسی و شکنجۀ جنسی اشاره کنند. مثال‌های زیر به این موارد اشاره می‌کنند.

رفتیم تو اتاق درها رو بستیم، پرده‌ها رو کشیدیم و ۹ ماه بعد خدا یه دختر بهمون داد. (مطرب، 1398)/ میمونم تو خونه به خانوم کمک کنم بچه تولید کنیم (اخراجی‌ها ۳، 1390) / با یه داف اسمی، جیک تو جیک مشغول ماچ و بوس. (گشت ارشاد 2، 13۹۶)/ تشنه‌ام حاج آقا تشنه می‌فهمی؟ (در مدت معلوم، 13۹۴)/ من شیشه نوشابه می‌خریدم فقط ولی کاربردشو نمی‌دونستم (مصادره، 13۹۷).

۲. اندام جنسی: این طبقه ۱۴.۷۲ درصد از کل تابوها را تشکیل می‌دهد و به خصوصی‌ترین قسمت از بدن انسان اشاره می‌کند. این تابو در بیشتر فیلم‌ها به اندام جنسی مرد اشاره کرده و به شکل کنشی نیز با برخورد جسم خارجی به اندام جنسی و یا لمس آن توسط بازیگر نشان داده شده است. به شکل کلامی نیز می‌تواند دربارۀ اندام جنسی زنانه و در موارد بسیار معدود در خصوص اندام جنسی حیوانات استفاده شود. مثال‌های زیر به این دسته از تابوها اشاره می‌کنند:

صدبار گفتم من این تیغو به صورتم می‌زنم، اه معلوم نیست موهای کجاشونو با این تیغ می‌زنن. (هزارپا، 1397) / این تخم، تخم شربتیه، آخ جون شربت تخمی (خوابم میاد، 1391) / اشاره به بدن مرد: پایین‌تر نرو، مورد منکراتی می‌شه (گشت ارشاد 2، 1396) / دکتر اورولوژیست: به کل قطع کردن اون قسمت اشتباه بود (رحمان ۱۴۰۰، 1398).

تمامی مثال‌های فوق در بافت فیلم به اندام جنسی مردانه اشاره می‌کنند. این تابوها دربارۀ اندام جنسی زنانه و اندام حیوانات به شکل مثال‌های زیر عنوان می‌شوند: 

من باید برم پزشک قانونی برای معاینه. (پنجاه کیلو آلبالو، 13۹۵)/ منظورم بخش شیریه گاوه. (زاپاس، 13۹۵).

علاوه‌بر موارد فوق که به شکل کلامی عنوان می‌شوند، این تابوها می‌توانند به شکل کنشی با لمس اندام تناسلی (نهنگ عنبر ۱، 1394) ضربه و یا برخورد جسم خارجی به آن (هزارپا، 13۹۷) نیز نمایش داده شوند .

۳. بازار جنسی: منظور از بازار جنسی، کسب درآمد از طریق فعالیت‌های جنسی همچون فیلم‌های مبتذل و روسپی‌گری است. این تابوها ۴.۷ درصد از کل تابوها را تشکیل می‌دهند و صرفاً به‌صورت کلامی استفاده می‌شوند. مثال‌های زیر به روسپی‌گری اشاره می‌کنند که در دستۀ تابوهای بازار جنسی قرار می‌گیرند:

تو به خودم می‌گفتی برات هزارتا زن فاحشه جور می‌کردم. (دایره زنگی، 1387) /  دختر فاسد، زن خراب (رسوایی، 1392).

علاوه‌بر موارد فوق، اشاره به صنعت پورن و فیلم‌های مبتذل نیز در این دسته قرار می‌گیرند؛ مانند این جمله: مدیونی اگه به دخترم فیلم صحنه دار بدی (دایره زنگی، 13۸۷)، من تو کار فیلمم (پوپک و مش ماشاالله، 1389).

۴. فحش و اصطلاحات جنسی: این تابوها ماهیت کلامی داشته و تنها ۳.۲ درصد از کل تابوها را شامل می‌شوند. تابوهای این طبقه عموماً برای بیان عصبانیت عنوان شده‌اند و حاوی اصطلاحات و موضوعات جنسی هستند. این دسته از تابوها می‌توانند به شکل فحش بیان شوند مانند حرومزاده (گشت ارشاد 1، 1391) و یا برای بیان عصبانیت در قالب اصطلاحات جنسی عنوان شوند؛ مانند به مار راستم که تنگ آمده‌ای. (گشت ارشاد 2، 1396)

۵. پوشاک جنسی: این دسته از تابوها درصد بسیار کمی از تابوها (۱.۷۹ درصد) را شامل می‌شوند و بیشتر به پوشاک مردانه اشاره می‌کند که می‌تواند به‌صورت کنشی، با نشان دادن لباس و تمرکز دوربین بر آن و یا به شکل کلامی، با به زبان آوردن نام آن همراه باشد. برای مثال، در فیلم گشت ارشاد ۲ (1396) زاویۀ دوربین روی لباس زیر مرد متمرکز می‌شود و در صحنه‌‍ای دیگر از همین فیلم بازیگر با صدای بلند می‌گوید: «حاجی شورتم» که تابوی کلامی محسوب می‌شود. اشاره به پوشاک جنسی زنانه نیز به دلیل محدودیت‌های مذهبی و اجتماعی بسیار غیرمستقیم بوده است و با جمله‌ای مانند ای بابا، لباسای زن و بچه اون بالا پهنه. (دایره زنگی، 1387) بیان می‌شود و در شکل کنشی که در فیلم شام عروسی (1385) نشان داده شده است مرد کشوی لباس زن غریبه را باز می‌کند و سریع چشم‌هایش را می‌بنند و رویش را بر می‌گرداند و می‌گوید: اوه اوه. در این صحنه حالت چهره بازیگر نشان‌دهندۀ وجود پوشاک جنسی زنانه است که تابوی کنشی محسوب می‌شود.

۶. شرایط فیزیولوژیک زنانه: این تابوها به کنش‌های طبیعی بدن زنان مانند زایمان و عادت ماهیانه اشاره می‌کند. اشاره به زایمان تنها در مواردی که برای مخاطب تداعی‌‌کنندۀ خود عمل زایمان باشد، تابوی جنسی محسوب می‌شود. برای مثال، در فیلم تگزاس 2 (1398)، ناگهان صدای جیغ بلند زن از اتاق عمل به گوش می‌رسد و مرد خطاب به دوستش می‌گوید: داره می‌زاد. در این مثال، تابوی جنسی هم از نوع کلامی و هم از نوع کنشی به کار رفته است. عادت ماهیانه نیز صرفاً به‌صورت کلامی عنوان می‌شود؛ مانند نمونۀ زیر: ولش کن بابا کلاً این زنا چند روز در ماه همینطورین (ورود آقایان ممنوع، 1390).

4 ـ 2. ارتباط هر متغیر با میزان فروش

به‌‌منظور بررسی ارتباط متغیر فروش با هریک از شاخص‌های موجود در جدول، از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شده است.

جدول 1- ضریب همبستگی تابوهای جنسی و فروش فیلم

Table 1- The correlation between sexual taboo and film sale

تحلیل‌های آماری جدول فوق نشان می‌دهد فروش فیلم با تابوهای جنسی رابطۀ مثبت معنی‌دار با شدت ۰.۴۸۲ دارد. در بین موضوعات تابوها نیز میزان فروش فیلم به‌ترتیب بیشترین همبستگی را با تابوی اعمال جنسی با شدت ۰.۵۱۶، اندام جنسی با شدت ۰.۳۷۳ و فحش جنسی باشدت ۰.۲۹۲ دارد.

4 ـ3. بررسی تأثیر همزمان تابوهای جنسی بر فروش فیلم

با توجه به اینکه در یک فیلم، ممکن است چندین تابو استفاده شود که هریک بر فروش آن اثرگذار است، به‌منظور بررسی تأثیر همزمان تابوها بر فروش فیلم، از رگرسیون استفاده شده است تا به این نکته دست یابیم که صرف نظر از سایر عوامل مؤثر بر فروش فیلم، چنانچه در یک فیلم از تابوهای مختلف استفاده شود، به‌ترتیب کدام تابوها بیشترین نقش را در فروش فیلم دارند. نتایج به‌دست‌آمده از رگرسیون در جدول (۳) ارائه شده است.

جدول 2- خلاصه نتایج مدل رگرسیون

Table 2- The summary of regression result

نتایج نشان می‌دهد که تابوهای مورد بررسی 59.2 درصد از تغییرات فروش فیلم را تبیین می‌کنند. برای بررسی معنی‌داری رگرسیون کلی، جدول تحلیل واریانس رگرسیون ارائه می‌شود:

جدول 3- جدول تحلیل واریانس رگرسیون در مرحله نهایی

Table 3- ANOVA for the Linear Regression

با توجه به سطح معنی‌داری به‌دست‌آمده مدل که کمتر از 0.05 است و مقدار آماره (12.843)F که بیشتر از مقدار بحرانی جدول است، می‌توان گفت که مدل معنی‌دار است. ضرایب متغیرهای مدل به‌همراه معنی‌داری آن‌ها در مدل رگرسیون در جدول زیر درج شده است:

جدول 4- ضرایب رگرسیونی خطی متغیرهای مستقل

Table 4- The coefficients of independent variables

با توجه به مدل رگرسیون انجام‌شده، ملاحظه می‌شود که با بررسی تأثیر همزمان تابوها بر میزان فروش، متغیر اعمال جنسی، بازار جنسی و پوشاک جنسی، اثر معنی‌داری بر فروش فیلم دارند که از این میان با توجه به ضریب استاندارد محاسبه‌شده، اعمال جنسی بیشترین تأثیر را بر میزان فروش فیلم دارد.

با در نظر گرفتن تغییرات یک متغیر و ثابت بودن سایر متغیرهای مورد بررسی می‌توان چنین تفسیر کرد: با افزایش یک واحد از متغیر اعمال جنسی در فیلم، میزان فروش فیلم 541/11249 واحد افزایش می‌یابد. همچنین، با افزایش یک واحد متغیر بازار جنسی میزان فروش فیلم به میزان 729/15106 کاهش می یابد و با افزایش یک واحد پوشاک جنسی در فیلم، فروش آن به میزان 197/54324 واحد افزایش می یابد.

۴ـ۴. پایایی ارزیاب‌ها

پایایی ارزیاب‌ها با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن محاسبه شد، نتایج بررسی ارزیابی دو ارزیاب 773/0بود و در هر دسته از تابوهای اندام جنسی، اعمال جنسی، فحش جنسی، بازار جنسی، لباس زیر و شرایط فیزیولوژیک زنانه به‌ترتیب برابر با 971/0، 892/0، 768/0، 0680/0، 0789/0، 756/0 بود که نشان‌دهندة پایایی نتایج دو ارزیاب در متغیرهای مورد بررسی است.

۴-۵. شمارش تابوهای کنشی و کلامی

شمارش تعداد کل تابوهای هر موضوع در طی سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۸ در جدول زیر نشان داده شده است.

جدول 5- جدول شمارش تابوها

Table 5- Counting Taboos

۵. بحث و نتیجه‌گیری

توانایی ایجاد طنز در بافت‌های متفاوت در زندگی انسان و اجتماع، باعث ایجاد رویکردهای متفاوتی در مطالعۀ طنز و کمدی شده‌ است که مطالعات طنز را به حوزۀ میان‌رشته‌ای استثنایی تبدیل کرده‌‌ است (Sabin & Lockyer, 2016:4). تابو نیز عنصری رایج در کمدی است که همزمان با دگرگونی‌های اجتماع در حال تغییر است و یکی از شدیدترین نوع آن‌ها تابوی جنسی است. در این پژوهش تابوهای جنسی کلامی و کنشی در ۵۴ فیلم پرفروش کمدی سینمایی که در سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۸ اکران شده‌‌اند، استخراج و به شش حوزة معنایی تقسیم شدند که اعمال جنسی، اندام جنسی، فحش جنسی، پوشاک جنسی، بازار جنسی و شرایط فیزیولوژیک زنانه را شامل می‌شوند. نتیجة بررسی همبستگی هر متغیر با میزان فروش نشان داد به‌ترتیب متغیرهای اعمال جنسی، اندام جنسی، فحش جنسی و پوشاک جنسی بیشترین همبستگی را با فروش فیلم داشتند و دو متغیر شرایط فیزیولوژیک  زنانه و بازار جنسی با فروش فیلم همبستگی منفی داشتند. همبستگی مثبت متغیرهای ذکرشده با میزان فروش را می‌توان با بدیع بودن این موضوعات و ناسازگاری آن‌ها با فرهنگ جامعه توجیه کرد. در این راستا،سبری[37] (2012: 409) معتقد است «محرک‌هایی که بر پایة موضوعات تابو هستند به دلیل ویژگی‌هایی چون بدیع بودن، ناهمخوانی و شگفتی قادرند واکنش مردم را برانگیزند و توجه آن‌ها را جلب کنند. کانت نیز عقیده دارد یکی از علل خندیدن این است که خواننده خود را در برابر امور خلاف عادت و انتظار ببیند و در شگفت بماند (بهزادی اندوهجردی، ۱۲۱:۱۳۷۸). بنابراین، موضوعات تابویی که ناسازگاری بیشتری با انتظارات مخاطبان دارند، خنده و شگفتی بیشتری ایجاد کرده و باعث افزایش فروش فیلم می‌شوند.

 نیاز جنسی، نیاز پنهان جوامع بشری است که همواره از سوی جامعه سرکوب شده است و اشاره به آن در رسانه‌های ملی، با انتظارات مخاطب ناسازگار است. لذا دور از انتظار نیست که تابوهایی که به روابط و اندام‌های جنسی اشاره می‌کنند به دلیل تضاد با ارزش‌های جامعه، بیشترین همبستگی را با فروش فیلم، به ترتیب با میزان ۰.۵۱۶ و ۰.۳۷۳ داشته باشند. همچنین، اصطلاحات و فحش‌هایی که بر مبنای این روابط هستند با نقض اصول ادب و اشارة غیرمستقیم به این نیاز طبیعی، همبستگی مثبت معنی‌داری با شدت ۰.۲۹۲ با فروش فیلم دارند.

پوشاک جنسی که منظور از آن لباس زیر مردانه یا زنانه است، اگرچه با فروش فیلم همبستگی مثبتی به میزان ۰.۲۱۰ دارد، این همبستگی معنی‌دار نبوده است و لذا تأثیر زیادی در فروش فیلم ندارد. این پوشاک از آنجا که می‌توانند تداعی‌کنندة اندام جنسی باشند، تابو محسوب می‌شوند. در فیلم‌های مشاهده‌شده در این پژوهش، این تابو بیشتر دربارۀ لباس زیر مردانه استفاده شده و در مواردی که به پوشاک جنسی زنانه اشاره شده است تابو به‌صورت کاملاً غیرمستقیم استفاده شده است. به اعتقاد نگارندگان چنانچه در فیلم‌های کمدی اشاره به پوشاک زنانه کمی از حالت غیرمستقیم خارج شود، به دلیل بدیع بودن، ایجاد حس شگفتی و ناسازگاری با انتظارات مخاطب می‌تواند با فروش فیلم همبستگی بیشتری داشته باشد.

در بین موضوعات تابوها، شرایط فیزیولوژیک زنانه و بازار جنسی موضوعاتی هستند که اشاره به آن‌ها همبستگی منفی با فروش فیلم دارد. تابوی فیزیولوژیک که اشاره به زایمان و قاعدگی دارد، امروزه به دلیل فرهنگ‌سازی و تبلیغات مثبت فضای مجازی تا حدی شکسته شده است. جاوید و همکاران (۱۳۹۳) معتقدند قاعدگی مبتنی بر حقوق طبیعی بشر است و برهه‌ایست که تمامی زنان بخش‌هایی از عمر خود را درگیر آن هستند. زایمان نیز، در راستای ادامۀ نسل است و و امروزه قانون‌گذار نیز به آن توجه کرده است؛ برای مثال، در قوانین کار با عنوان مرخصی زایمان به رسمیت شناخته می‌شود. در نتیجه مخاطبان این موضوعات را تابو تلقی نمی‌کنند و اشاره به این موضوعات با فروش فیلم همبستگی منفی به میزان ۰.۰۰۱- دارد. همچنین، بازار جنسی که روسپی‌گری و فیلم‌های مبتذل را شامل می‌شود، با میزان فروش فیلم همبستگی منفی به میزان ۰.۰۶۵- دارد. امروزه دسترسی راحت به اینترنت، کنترل محتوای جنسی و خارج از عرف را دشوار کرده است (خلج آبادی فراهانی، 1398). لذا جوانان به‌راحتی می‌توانند به این محتوا دسترسی داشته باشند. از طرفی، دسترسی راحت به این محتوا و تماشای زیاد فیلم‌های مبتذل، بعد از مدتی کوتاه برای افراد کاملاً عادی شده و نوعی حس بی‌تفاوتی را ایجاد می‌کند  (Daneback et al. 2018).

مارایو^[38] و همکاران (2021) معتقدند بدیع بودن از ویژگی‌های اصلی ایجاد طنز موفق است و به عقیدة نگارندگان اشاره به این محتوا در فیلم‌های ایرانی، با عنوان فیلم مبتذل یا فیلم صحنه‌دار برای مخاطب آن چنان بدیع نبوده که تابویی خاص تلقی شود و بتواند با فروش فیلم همبستگی مثبتی داشته باشد. روسپی‌گری نیز، در بسیاری از جوامع به‌عنوان یک صنعت مجزا تلقی می‌شود؛ صنعتی که مخاطب در آن چیزی غیرقابل‌پیشبینی را دریافت نمی‌کند. دلاگویستا^[39] و همکاران (2004) معتقدند روسپی‌گری فعالیت اقتصادی ننگینی است که به دلیل محدودیت دسترسی به فرصت‌های درآمدی دیگر، در بازار عرضه می‌شود. در این بازار زنانی که به دلیل محرومیت‌های مالی، شغلی یا بی‌پناهی از زندگی عادی و کار محرومند، عرضه‌کننده و مردان ناکام و نیازمند که بیشتر از اقشار ضعیف جامعه‌‌اند، تقاضا کننده‌اند (مدنی قهفرخی و همکاران، ۱۳۹۱). لذا اشاره به این موضوع، آن هم در فیلم‌های کمدی، عمدتاً برای مخاطب واقعیتی تلخ تلقی می‌شود که شادی و خنده‌ را ایجاد نمی‌کند.

همچنین، بررسی همبستگی دو به دوی متغیرها و تأثیر همزمان متغیرهای شش گانه بر میزان فروش نشان داد به‌ترتیب سه متغیر اعمال جنسی، پوشاک جنسی و بازار جنسی اهمیت بیشتری دارند و در فروش فیلم همبستگی معنادار قوی‌تری دارند و این تابوها ۵۹.۲ درصد از تغییرات فروش فیلم را تبیین می‌کنند.

در پایان، ذکر این نکته ضروری است که متغیرهای مختلفی در فروش فیلم تأثیرگذار هستند و هدف از پژوهش حاضر برسی همبستگی بین فروش فیلم و تابوهای جنسی بوده که با پژوهش‌های آماری این همبستگی تأیید شده است. این بدین معنا است که حضور تعداد زیادی تابوی جنسی در پرفروش‌ترین ‌فیلم‌های کمدی تصادفی نبوده و احتمالاً جزو عواملی است که در فروش فیلم تأثیر داشته است.

بر این اساس، در پژوهش‌های آتی برپایۀ این یافته می‌توان با کنترل متغیرهای گوناگون از جمله بازیگر، کارگردان و فیلمنامه به رابطۀ عِلّی دو متغیر تابو و فروش گیشه پرداخت. علاه‌بر این، بررسی کیفی انواع تابوهای جنسی به‌کاررفته، از منظر ابزارهای برجسته‌سازی مانند استعاره و مجاز، و ترفندهای مفهومی ارائه‌شده به مخاطبان و یا نحوۀ بیان و نمایش تابوهای جنسی با استفاده از شگردهای کمدی، از دیگر موضوعاتی هستند که می‌توانند در پژوهش‌های آتی مطالعه شوند.

فهرست فیلم‏ها

اخراجی‌ها 3، 1390. کارگردان: مسعود ده‌نمکی. نویسنده: مسعود ده‌نمکی.

پنجاه کیلو آلبالو 1395. کارگردان: مانی حقیقی. نویسنده: مانی حقیقی، فرهاد توحیدی.

پوپک و مش ماشاالله، 1389. کارگردان: فرزاد موتمن. نویسنده: سروش صحت.

تگزاس دو 1398. کارگردان: مسعود اطیابی. نویسنده: مسعود اطیابی. 

خوابم میاد 1391. کارگردان: رضا عطاران. نویسنده: رضا رفیع‌زاده.

دایره زنگی، 1387. کارگردان: پریسا بخت‌آور. نویسنده: اصغر فرهادی.

در مدت معلوم، 1394. کارگردان: وحید امیرخانی. نویسنده: مهدی علی میرزایی.

رحمان ۱۴۰۰، 1398. کارگردان: منوچهر هادی. نویسنده: بابک کایدان.

رسوایی 1392. کارگردان: مسعود ده‌نمکی. نویسنده: مسعود ده‌نمکی.

شام عروسی 1385. کارگردان: پیمان معادی. نویسنده: پیمان معادی.

گشت ارشاد یک، 1391. کارگردان: سعید سهیلی. نویسنده: مهدی محمدنژادیان.

گشت ارشاد دو، 1396. کارگردان: سعید سهیلی. نویسنده: مهدی محمدنژادیان.

مصادره، 1397. کارگردان: مهران احمدی. نویسنده: علی فرقانی.

مطرب، 1398. کارگردان: مصطفی کیایی. نویسنده: مصطفی کیایی.

نهنگ عنبر ۲، ۱۳۹۶. کارگردان: سامان مقدم. نویسنده: سامان مقدم.

ورود آقایان ممنوع، 1390. کارگردان: رامبد جوان. نویسنده: پیمان قاسم‌خانی.

هزارپا، 1397. کارگردان: ابوالحسن داوودی. نویسنده: امیر برادران.

[1] E. Oring

[2] T. Jay

[3] I. Wene

[4] O. Ena

[5] J. H. Olsen

[6] E. L. Battistella

[7] Obscenity

[8] G. Yule

[9] P. Trudgill

[10] R. Wardhaugh

[11] To draw attention

[12]  To show contempt

[13]  To be provocative

[14]  To mock authority

[15] K. Dewi

[16] K. Indriani

[17] I. Tonya

[18] Alpha dog

[19] epithet

[20] profanity

[21] obscenity

[22] vulgarity

[23] D. Rahmayani

[24] F. Fitrawati

[25] The wolf of Wallstreet

[26] D. Kusumaningsih

[27]21 Jump Street

[28] F. Anggita

[29] Bad teacher

[30] A. J. Knox

[31] K. Lovato

[32]  filimo.com

[33]  namava.ir

[34]  zoomg.ir

[35]  cinematicket.org

[36] salamcinama.ir

[37] O. Sabri

[38] V. Maraev

[39] M. Della Giusta