ارزیابی شهر جدید سهند با استفاده از سیستم ظرفیت برد شهری(U.C.C.A.S)

مقدمه

با رشد شهرنشینی و شهرگرایی، معضلات محیط‌‌زیست شهری به حد بحرانی رسیده است؛ درحالی‌که امروزه یکی از مسائل روز جهان، حفظ محیط‌‌زیست است. برای رسیدن به توسعۀ پایدار شهری، توجه به وضع قوانین و آیین‌نامه‌‌های مناسب، اجرای صحیح و نیز تغییر الگوی مصرف و نگرش‌های زیست‌‌محیطی، ضروری است (دهکا و همکاران، 1:1397). مسئلۀ مهم دیگری که انسان با آن مواجه است، نحوۀ نگرش استفاده از منابع انرژی در دسترس و تعامل بین منابع و نحوۀ بهره‌برداری از این منابع است (Hosam et al., 2016: 498). در حال حاضر یکی از مسائل تمام شهرهای ایران، رشد سریع شهرنشینی و به تبع آن ناموزون‌شدن بودجۀ مناطق شهری است. ازجمله مهم‌ترین عواملی که توسعۀ کالبدی – فضایی شهرها را تسریع می‌بخشد، رشد بی‌رویۀ جمعیت ناشی از زادوولد، مهاجرت، صنعتی‌شدن شهرها، توسعه و اعمال سیاست‌های اقتصادی از سوی دولت‌هاست (صرافی،1379: 7). این روند موجب برهم‌خوردن تعادل اقتصادی و اجتماعی درون شهرها و اکولوژیک منطقه‌ای شده که عرصه‌های طبیعی را هر روزه بر ساکنان تنگ کرده است. به بیانی دیگر، در پی بهره‌برداری بی‌رویه و دخالت افسارگسیختة فعالیت‌های انسانی، در پوشش و کاربری اراضی به‌ویژه فضای سرزمین تغییر و تحولاتی صورت گرفته است (طالشی و همکاران، 1398: 95). در نظام برنامه‌ریزی و مدیریت سرزمین، برآورد ظرفیت برد به‌عنوان یک رهیافت کل‌نگر و ابزار پشتیبانی از تصمیم به کار می‌رود. به عبارتی دیگر، ظرفیت برد شهری سطح خاصی از فعالیت‌های انسانی، رشد جمعیت، الگوها، توسعۀ کاربری زمین و توسعۀ فیزیکی است که پایداری محیط‌زیست شهری را حفظ می‌کند، بدون اینکه هیچ‌گونه اثر مخرب و برگشت‌ناپذیری داشته باشد  (Irankhani, 2017: 145)؛ درنتیجه ارزیابی ظرفیت برد با شاخص‌های زیست‌محیطی علاوه بر اینکه میزان فشار وارده را به منابع مشخص می‌کند، نشان‌دهندۀ هماهنگی بین سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی و محیطی است و این امکان را به برنامه‌ریزان می‌دهد تا با آگاهی از بالا یا پایین بودن ظرفیت منابع برنامه‌های شهری را در برای پایداری زیست‌محیطی ارائه دهند (جعفری و دین‌پرور، 1400: 2).

با افزایش جمعیت در یک مکان نیازها و خواسته‌ها افزایش پیدا می‌کند. در تمامی محیط‌ها ظرفیتی محدود برای پاسخ‌گویی به نیازها و امکانات شهروندان در نظر گرفته شده است. اگر این نیازها بیش از ظرفیت تعریف شده باشند، باعث ایجاد ناهنجاری‌های زیست‌محیطی فراوان در محیط می‌شوند. برای اینکه سطح مقبولی در شهر برای ساکنان فراهم شود، باید میزان استفادۀ منابع از محیط از حد مقبول تجاوز نکند. بدین ترتیب که طـی ایـن سـال‌هـا بیشتر شهرها و کـلان‌شـهرهای کشورمان، هـرکـدام بنا بر مقتضیات مکانی و زمانی خود اقدام به ایجاد شهر یا شهرهای جدیـدی در فواصـل دور و نزدیـک خـود کرده‌اند (پور جعفر و همکاران، 1391: 2). هدف از ایجاد شهرهای جدید، جذب سرریز جمعیتـی شـهرها، کـاهش بـار فعالیت‌های اقتصادی مادرشهر، توسعۀ ناحیه‌ای و استفاده از منابع طبیعی و همچنین توزیع بهینـة جمعیـت عنـوان می‌شود. بدین ترتیب درواقع، این شهرها برای کمک به حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و محیطی شهرهای بـزرگ بـه وجـود آمدند. شهرهای جدید پاسخی به «مگالاپلیس» یا تمرکز بیش‌ازحد جمعیت و فعالیـت‌هـای اقتـصادی درون شـهرهای بزرگ بوده‎اند (Hui & Lam, 2005). شهر جدید سهند ( تبریز) نمونه‌ای از این شهرهای جدید است که به‌منظور جذب سرریز جمعیت کلان‌شهر تبریز ایجاد شده است و میزان جمعیت‌پذیری زیادی نسبت به مناطق دیگر دارد. هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی سیستم ظرفیت برد شهری[1] در شهر جدید سهند با تکیه بر شاخص‌های جمعیت، آب، برق و فضای سبز است که سعی شده است، ظرفیت جمعیت‌پذیری شهر را ازنظر زیست‌محیطی برآورد کرده و میزان فشار وارده بر هرکدام از شاخص‌ها را مشخص کند تا در برنامه‌ریزی شهر جدید سهند اعمال شود. تاکنون پژوهش‌هایی در رابطه با مقولۀ ظرفیت برد شهری شکل گرفته که از مباحث اصلی پژوهش حاضر است. در راستای این تحقیق، به برخی از پژوهش‌های زیر اشاره می‌شود.

جدول (1) پیشینۀ تحقیق در زمینۀ موضوع پژوهش

Table (1) Research background in the field of research

عنوان پژوهش	نویسنده/نویسندگان	سال	نتایج
ارزیابی ظرفیت برد گردشگری با استفاده از شاخص‌های اثرگذار	شارما[2]	2016	ظرفیت برد به‌خوبی ابزاری برای مدیریت مشکلات ناشی از گردشگری کنترل‌نشده به‌منظور هر مقصدی است.
تجزیه‌وتحلیل ظرفیت برد محیطی برای توسعۀ شهرک‌های پایدار در منطقۀ شهری یوگیاکارتا	ویدودو[3] و همکاران	2015	تجزیه‌وتحلیل برای ظرفیت برد محیطی منابع زمین‌های مسکونی و منابع آب به‌عنوان پایگاه توسعۀ پایدار و اسکان در منطقۀ شهری یوگیاکارتا ضروری است.
ارزیابی ظرفیت برد مقاصد گردشگری. روش‌شناسی برای ایجاد شاخص‌های مصنوعی استفاده‌شده در مناطق ساحلی	جورادو[4] و همکاران	2012	رشد و گسترش گردشگری پدیده‌ای پیچیده و مطالعۀ آن نیازمند رشته‌های متعددی است. هنگامی به پایداری مربوط می‌شود که محدودیت‌های رشد و ظرفیت برد مقاصد در نظر گرفته شود.
ظرفیت برد محیط‌زیست و توسعۀ گردشگری در مالدیو و نپال	براون[5] و همکاران	1997	تجربیات دو اقتصاد وابسته به گردشگری، مالدیو و نپال، قابل‌مقایسه و در تضاد است.
مدل ارزیابی ظرفیت برد شهری: مطالعۀ موردی کلان‌شهرهای چین	وی[6] ییانگ و همکاران	2016	ارتباط مثبتی بین مقیاس شهر و ظرفیت برد شهری وجود دارد که این یک الگوی جغرافیایی است که شهرهای ساحلی نسبت به مرکز و مناطق غربی دارای ظرفیت برد شهری زیادی هستند.
ارزیابی ظرفیت برد گردشگری منطقۀ حفاظت‌شده قیصری در استان چهارمحال و بختیاری	شیخ و همکاران	1392	مناطق حفاظت‌شده یکی از مهم‌ترین مقصدهای گردشگری طبیعی هستند که نیاز به برنامه‌ریزی و مدیریت به‌منظور اطمینان از پایداری خدمات آنها در بلندمدت است.
ارزیابی ظرفیت برد گردشگری منطقۀ ژئوتوریسمی آبشاربیشه با تأکید بر توسعۀ پایدار	بهرداد و همکاران	1398	سنجش ظرفیت برد مناطق طبیعی از جهات مختلف، یکی از ابزار نیل به توسعۀ پایدار و کاستن از فشار بر اکوسیستم‌ها و جلوگیری از تخریب آنهاست.
ارزیابی ظرفیت برد شهری منطقۀ چهار کلان‌شهر تبریز	جعفری و دین‌پرور	1400	برای تعیین ظرفیت برد ابتدا پتانسیل بهره‌وری هرکدام از منابع را برآورد و سپس براساس جمعیت، میزان آستانه‌های مجاز بیان و با استانداردهای زیست‌محیطی مقایسه و بررسی شده‌اند.
ارزیابی ظرفیت برد گردشگری منطقۀ حفاظت‌شدۀ سفیدکوه لرستان	کیانی و همکاران	1399	توسعۀ روزافزون گردشگری و افزایش تعداد گردشگران در مناطق حساس و شکنندۀ کوهستانی ایران طی سال‌های اخیر و نبودِ برنامه‌ریزی مدون و جامع برای گردشگری این مناطق، لزوم توجه خاص به این مناطق را تشدید کرده است.
ارزیابی ظرفیت برد گردشگری در شهر مشهد	قلی زاده سرابی و غفوری	1393	ظرفیت پذیرش گردشگری در شهر مشهد به دلیل وجود امکانات، خدمات و زیرساخت‌های لازم گردشگری سطح مناسبی دارد.

منبع : مطالعات نگارندگان

وجه تمایز این پژوهش در این است که در پژوهش‌های قبلی، از سیستم ظرفیت برد شهری برای ارزیابی یک شهر یا منطقه‌ای از شهر استفاده شده و بیشتر تحقیقات نیز در راستای سنجش گردشگری شهرها بوده است؛ در حالی که این پژوهش برای اولین بار ظرفیت برد شهری را در یک شهر جدید بررسی می‌کند.

 

مبانی نظری پژوهش

از ابتدای قرن بیست و یکم بیش از نیمی از مردم جهان در شهرها زندگی می‌کنند. رشد سریع جمعیت و به‌دنبال آن گسترش شهرها و مدیریت ناکارآمد و غیر مؤثر منابع، موجب افزایش روزافزون نرخ برداشت از منابع، ماده و انرژی شده است (عباس زاده تهرانی،1387: 2). مفهوم ظرفیت برد ابزاری برای نظارت بر توسعۀ پایدار است که از تئوری منحنی رشد لجستیک از سوی ورهالست در سال 1838سرچشمه گرفته است (2050 :Liu, 2011). عده‌ای از زیست‌شناسان بر این باورند که مفهوم ظرفیت برد (تحمل) ریشه در علوم زیستی دارد (Changliang, 2012: 107؛ Clark, 2002: 35 ). بحث ظرفیت برد و کاربرد آن در برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی در ایران سابقه‌ای بیش از دو دهه دارد. افزایش جمعیت و به تبع آن ظرفیت‌پذیری شهرها فراتر از پتانسیل‌های زیست‌محیطی و حتی اجتماعی و اقتصادی و استفاده از سیستم ظرفیت برد شهری بیش از پیش ضروری است. بدیهی است، باید با توجه به ظرفیت برد به امکانات و گسترش شهری توجه شود تا ضمن گسترش عادلانۀ امکانات فشاری بیش از ظرفیت به فضای محدود شهری وارد نشود. زمانی که مصرف افراد بیشتر از ظرفیت تجدیدپذیری منابع باشد، در این صورت منابع طبیعی کاهش می‌یابد و موجب ناپایداری در محیط‌زیست می‌شود (مخفی، 1398: 65). با نگاهی بر علوم زیستی، ظرفیت تحمل شهری برابر با بیشترین افرادی است که در یک ناحیۀ معین شهری حمایت می‌شوند، بدون اینکه تخریبی پایدار بر محیط طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای نسل‌های کنونی و آینده وارد کند یا توانایی آن محیط را در پایدارکردن کیفیت مطلوب زندگی در طول زمان کاهش دهد (Chennamaneni, 2007: 5). برنامه‌ریزان شهری ظرفیت برد یک شهر را به‌صورت توانایی یک ناحیه برای جا دهی رشد جمعیت و توسعۀ فیزیکی بدون ایجاد خسارت فیزیکی یا تخریب جالب‌توجه می‌دانند. ظرفیت تحمل عبارت است از بیشترین استفاده‌ای که از هر شهر می‌شود، بـدون اینکـه چنین استفاده‌ای موجب بروز اثرات منفی در منابع شود، میزان رضایت بازدیدکننده را کاهش دهـد یـا اثرات نامطلوبی بر جامعه، اقتصاد و فرهنـگ آن شهر بگـذارد (رضـوانی، 1387: 138)؛ از این رو، ظرفیت تحمل شهری بیشترین فشار وارده بر اکوسیستم شهری است (Linyu, 2010: 1878) که اغلب بر ارتباط بین محدودیت‌ها و فشار عرضه و تقاضا تمرکز دارد (Kang, 2010: 1695) به این معنا که همواره یک محدودیت در رشد جمعیت‌های زیستی وجود دارد (Schroll, 2012: 30). همگام با افزایش جمعیت و بهره‌برداری روزافزون و نادرست از منابع محدود، آسیب‌ها و مخاطرات زیست‌محیطی ابعاد پیچیده‌تری پیدا کرده که نیازمند رسیدگی‌های فوری است (تابعی و همکاران ،1399: 1). از آنجا که هرگونه فعالیتی برای ارتقای کیفیت زندگی و توسعۀ انسانی در محیط‌زیست تحقق می‌یابد، وضعیت محیط‌زیست و منابع آن ازنظر پایداری یا ناپایداری بر فرایند توسعه اثرگذار خواهد بود. طی سال‌های اخیر شتاب روزافزون توسعۀ شهری و افزایش جمعیت از یک‌سو و نبودِ برنامه‌ریزی مناسب پروژه‌های توسعۀ شهری و بی‌توجهی به سازوکارهای محیط‌زیست شهری از طرف دیگر صدمات جبران‌ناپذیری بر پیکرۀ این شهرها وارد کرده است (مرکز کشوری مدیریت سلامت، 1398). شهرهایی که به‌سرعت رشد کرده، به دلیل تخریب محیط طبیعی در حال حاضر خود با بحران‌های زیست‌محیطی متعددی مواجه شده‌اند که کلان‌شهرهای ایران نمونه‌های بارز آنها هستند (سبزبان و همکاران،1399: 1). با استفاده از سیستم ظرفیت برد از صدمات جبران‌ناپذیری جلوگیری که بر سگونتگاها به‌خصوص شهرها وارد می‌شود؛ همان‌طور که افزایش جمعیت در نقاط شهری به‌ویژه کلان‌شهرها در ایران نیز باعث شکل‌گیری شهرهای جدید شد. توجه به نیازهای جمعیت ساکن در شهرهای جدید و بهبود زندگی آنان در مرحلۀ اول به پیشرفت کلان‌شهرها می‌انجامد؛ زیرا ساکنان شهرهای جدید سرریز جمعیت کلان‌شهرها هستند و بهبود و افزایش کیفیت زندگی در شهرهای جدید از بسیاری از پدیده‌های منفی کلان‌شهری به‌عنوان مثال، مهاجرت به شهرهای بزرگ و حاشیه‌نشینی جلوگیری می‌کند (مبارکی،1397: 2). شهر جدید سهند نیز برای کاستن از مشکلات جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی کلان‌شهر تبریز در حوزۀ نفوذ شهر تبریز احداث شده است؛ ولی این شهر در عمل نتوانسته است، از مشکلات کلان‌شهر تبریز با توجه به اهدافش بکاهد و اهداف از پیش تعیین‌شدۀ آن در زمان مشخص عملی نشده‌اند (قرخلو و عابدینی، 1388: 1)؛ بنابراین هر طرح و برنامه‌ای برای این شهر باید با دید سیستمی و رعایت اصول توسعۀ پایدار همراه باشد (ارغان و شعبانی، 1396: 1) تا با بهبود شرایط محیطی از هدررفت منابع جلوگیری شود و ضمن حفظ منابع از بروز مشکلات زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی برای نسل‌های حاضر و آینده جلوگیری به عمل آید. با در نظر گرفتن این امر، پژوهش حاضر، به شناخت عوامل مؤثر بر پایداری زیستی و ایجاد تعادل بین منابع و خدمات جمعیت ساکن با استفاده سیستم ظرفیت برد شهری در شهر جدید سهند توجه دارد.

 

روش و محدودۀ پژوهش

پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر روش، توصیفی _تحلیلی است. اطلاعات موردنیاز پژوهش با مراجعۀ مستقیم به نهادهای شهری مانند شهرداری شهر جدید سهند، شرکت عمران شهر جدید سهند، ادارۀ آب و فاضلاب شهر جدید، شرکت توزیع نیروی برق آذربایجان شرقی و غیره، گردآوری و همچنین از روش مطالعۀ اسنادی، کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شده است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر، شهروندان ساکن شهر جدید سهند هستند. به دلیل آماده‌نبودن بلوک‌های آماری در سال 1400 از داده‌های بلوک‌های آماری سال‌های قبل (1390-1395)، جمعیت سال 1400 برآورده شده است. شاخص‌های ظرفیت برد شهری موردمطالعۀ این پژوهش عبارت است از: جمعیت (جمعیت سال‌های 1395و 1400)، آب (تولید و مصرف سالانۀ آب شهر جدید سهند در سال 1400 برحسب مترمکعب)، برق (تعداد کل مشترکین (خانگی، عمومی، کشاورزی، صنعتی، سایر مصارف و روشنایی معابر) برحسب نفر و مصرف انرژی در سال 1400) و فضای سبز (مساحت پارک و فضاهای سبز طبق هر فاز و تعداد پارک‌های موجود). این 4 شاخص (جمعیت، آب، برق و فضای سبز) ابتدا با روش فازی بی‌مقیاس و سپس برای تحلیل توزیع فضایی سیستم ظرفیت برد شهری از روش لکه‌های داغ_سرد و خودهمبستگی فضایی موران در محیط نرم‌افزار Arc GIS 10.8.1 استفاده شده است. در ادامه، شاخص‌های مورداستفاده اندازه‌گیری شد، یک شاخص تلفیقی با استفاده از تکنیک پهنه‌بندی موریس به دست آمد و مشخص شد که کدام یک از فازهای شهر جدید سهند دارای خدمات و امکانات و کدام یک فاقد خدمات و امکانات است. با توجه به ماهیت اهداف از مدل عدد فشار و مفهوم آستانه‌ای زیست‌محیطی برای اندازه‌گیری فشار وارده بر محیط بر مبنای آستانه‌های جمعیتی و تراکم بهینۀ شهری استفاده شده است. فرمول مدل‌های مورداستفاده طبق جدول (2) است.

جدول (2) فرمول مدل‌های به‌کاررفته در پژوهش

Table (2) Formula of models used in research

مدل	فرمول	منبع
لکه‌های داغ		عسگری، 1390
موران		عسگری، 1390
بی‌مقیاس‌سازی فازی	(1)	اصغرپور، 1396
مدل عدد فشار		جعفری و دین‌پرور،1400

 

شهر جدید سهند، تازه‌تأسیس در استان آذربایجان شرقی است که به‌منظور کنترل رشد بیش از اندازۀ شهر تبریز و پاسخ‌گویی به سرریز جمعیت این شهر، در فاصلۀ 20 کیلومتری جنوب غربی تبریز، در شرق محور ارتباطی تبریز- آذرشهر و در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه سهند احداث شد. این شهر در سال 1368 از سوی وزارت مسکن و شهرسازی و با استفاده از قانون تأسیس شهرهای جدید در تابعیت بخش مرکزی شهرستان اسکو در استان آذربایجان شرقی تأسیس شده است (ساپ،1387: 12). موقعیت جغرافیایی شهر جدید سهند در 46 درجه، 3 دقیقه و 46 درجه، 15 دقیقه طول جغرافیایی و 37 درجه، 53 دقیقه و 37 درجه، 59 دقیقه عرض جغرافیایی واقع شده است (ساپ، 1387: 14). موقعیت جغرافیایی شهر موردمطالعه در شکل (1) نشان داده شده است.

 

شکل (1) نقشۀ موقعیت جغرافیایی شهر موردمطالعه (منبع: نگارندگان)

Figure (1) Map of the geographical location of the study area (References: Authors)

کاربری اراضی شهر جدید سهند

برنامه‌ریزی کاربری زمین شهری درواقع، مجموعه فعالیت‌هایی است که محیط انسانی را مطابق خواسته‌ها و نیازهای جامعۀ شهری سامان می‌بخشد. طبق طرح جامع شهر جدید سهند اراضی اختصاص‌یافته حدود 2281 هکتار است؛ اما تا به امروز تنها 2201 هکتار از آن به‌طور کامل تأسیس و ساخته شده است. در پژوهش حاضر برای طبقه‌بندی نقشۀ کاربری اراضی وضع موجود شهر جدید سهند از روش الگوریتم حداکثر احتمال استفاده که به‌صورت ایجاد نقاط آموزشی در 4 کلاس (زمین بایر، پوشش گیاهی، راه و اراضی ساخته‌شده) با استفاده از سامانۀ گوگل ارث انجین (GEE^[7]) طبقه‌بندی شده است. سپس با انتقال چهار کلاس (زمین بایر، پوشش گیاهی، راه و اراضی ساخته‌شده) به نرم‌افزار Arc GIS 10.8.1 اقدام به تولید نقشۀ کاربری اراضی و تعیین محدودۀ هر یک از فازهای شهر جدید سهند شد که در شکل (2) نشان داده شده است.

 

شکل (2) نقشۀ طبقه‌بندی کاربری اراضی شهر جدید سهند ( منبع: نگارندگان)

Figure (2) Land use classification map of Sahand new city (References: Authors)

 

یافته‎ها

طبق نتایج سرشماری عمومی و نفوس مسکن سال 1395، شهر جدید سهند 82494 نفر جمعیت و تبریز به‌عنوان مادر شهر 1558693 نفر جمعیت داشته است. افزایش قیمت مسکن در شهر تبریز و مناسب‌بودن قیمت آن در شهر جدید سهند به‌خصوص برای اقشار کم‌درآمد و متوسط نسبت به کلان‌شهر تبریز و همچنین سیاست احداث مسکن مهر در شهر جدید سهند به‌شدت موجب افزایش جمعیت شهر موردمطالعه شده است. به‌طوری نرخ رشد جمعیت شهر از 66/12 درصد طی سال‌های (90-85) به بیش از 27/27 درصد در سال‌های (90-95) رسیده است. این افزایش نرخ طی 5 سال اخیر نیز به‌شدت زیاد شده است. براساس برآوردهای انجام‌شده جمعیت سال 1400 شهر جدید سهند به بیش از 275 هزار نفر رسیده است. شایان ذکر است، از مجموع 5 فاز طراحی‌شده برای این شهر هنوز فاز 5 بهره‌برداری نشده و خالی از سکنه است. با عنایت به این امر، فاز پنج در محاسبات با عدد صفر تعریف شده و تنها فازهای یک، دو، سه و چهار سهند در تحلیل لکه‌های داغ و سرد تحلیل شده است. این تحلیل، آمارۀ گیتس – اردجی کلیۀ عوارض موجود در داده‌ها را محاسبه می‌کند. اگر مقدار موران نزدیک به عدد مثبت یک باشد، داده‌ها دارای خودهمبستگی فضایی و الگوی خوشه‌ای بوده است و اگر نزدیک به عدد منفی یک باشد، آنگاه داده‌ها ازهم‌گسسته و پراکنده هستند (عسگری، 1390). فرمول مورداستفاده برای برآورد جمعیت به شرح زیر است.

رابطۀ (1)                                                                       

 

متغیرهای این فرمول عبارت است از: Pt جمعیت در سال مدنظر، P0 جمعیت سال پایه، r رشد سالانۀ جمعیت و t تعداد سال‌های بین سال پایه تا زمان مورد پیش‌بینی. در این فرمول با داشتن تعداد جمعیت سال پایه، رشد سالانۀ جمعیت و فاصلۀ زمانی بین سال پایه و سال مدنظر، جمعیت سال مدنظر پیش‌بینی می‌شود (کاظمی پور، 1383).

جدول (3) روند جمعیت‌پذیری شهر جدید سهند طی سال‌های 1395-1385

Table (3) Population trend of Sahand new city during the years 2006-2016

نام شهر	جمعیت سال 1385	جمعیت سال 1390	جمعیت سال 1395	نرخ رشد سال 90-85	نرخ رشد سال 95-90
سهند	13610	24704	82494	66/12	27/27
تبریز	1398060	1494998	1558693	34/1	83/0

منبع: مرکز آمار ایران (سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن)

 

شاخص جمعیت

گسترش ابعاد فیزیکی شهرها، توسعۀ شهر و اسکان غیررسمی اقشار تازۀ شهرنشین در حومه‌های شهرهای بزرگ کشور و زیادشدن قیمت زمین و مسکن در محدودۀ شهرها و همچنین کلان‌شهر تبریز، تهیۀ مسکن را برای اقشار کم درآمد یا با درآمد متوسط بسیار مشکل و حتی غیرممکن کرده است (شرکت عمران شهر جدید سهند، 1399). این امر به افزایش جمعیت شهر جدید سهند منجر شده است. به‌طوری که طبق برآورد جمعیت در سال 1400 از 82494 نفر به 275472 نفر رسیده است (مرکز آمار ایران، 1395). لکه‌های داغ و سرد برای شاخص جمعیت در سال‌های ذکرشده در شکل (3) نشان داده شده است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که فاز دو سهند دارای بیشترین جمعیت بوده که با رنگ قرمز ( نشان‌دهندۀ لکۀ داغ) و فاز چهارم با جمعیت کم در هر دو سال با رنگ آبی ( نشانگر لکه سرد ) مشخص شده است. با توجه به تحلیل‌های انجام‌شده اگر در سال‌های آتی توان جمعیت‌پذیری در فاز دو بیش‌ازحد مجاز باشد، بحران اتفاق خواهد افتاد.

الف

ب

شکل (3) الف) جمعیت سال 1395؛ ب) جمعیت سال 1400 شهر جدید سهند (منبع: نگارندگان)

Figure (3) Population in 2016; b) Population in 2021 in the new city of Sahand (References: Authors)

 

همچنین برای پراکنش فضایی از تحلیل خود همبستگی فضایی (موران) استفاده شده است. مقدار موران، برابر با 17/0 به دست آمده که نشان از خوشه‌ای‌بودن توزیع فضایی جمعیت شهر جدید سهند و به‌ترتیب در فاز دو، سه، یک و چهار توزیع یافته است (شکل 4).

 

شکل (4) الگوی توزیع فضایی سهند براساس شاخص جمعیت سال 1395 و 1400 (منبع: نگارندگان)

Figure (4) Sahand spatial distribution pattern based on population index in 2016 and 2021 (References: Authors)

 بعد از تلفیق نقشه‌های لکه داغ و سرد، پهنه‌بندی شاخص جمعیت سال‌های ذکرشده آورده شده است (شکل 5). نتایج حاصل از این پهنه‌بندی برای فازهای سهند به‌جز فاز پنجم که ساخت‌وسازی در آن انجام نشده (با عدد صفر در طبقه خیلی کم)، جمعیت فاز چهارم بیش از 11 هزار نفر در طبقۀ کم با رنگ قرمز و فاز دوم با جمعیت بیش از 37 هزار نفر در پهنۀ خیلی زیاد که با رنگ سبز پررنگ در 5 سطح طبقه‎بندی شده است؛ در حالی که فاز دو سهند دارای بیشترین جمعیت نسبت‌به سه فاز دیگر است.

 

شکل (5) پهنه‌بندی جمعیت سیستم ظرفیت برد شهری در شهر جدید سهند (منبع: نگارندگان)

Figure (5) Population zoning of Sahand urban carrying capacity assessment system (References: Authors)

 

شاخص آب

بعد از بررسی شاخص جمعیت، شاخص آب شهر جدید سهند تحلیل شده است. در حال حاضر تولید کل آب در 8 ماه سال ( 1400) سهند برابر با 5642565 برحسب مترمکعب است (ادارۀ آب و فاضلاب شهر جدید سهند،1400). نتایج حاصل از تولید ماهانۀ آب سال مدنظر نشان‌دهندۀ آن بود که گسترش و توسعۀ شهری شهر جدید سهند در فاز دو و سه روی بیلان آبی و سیستم چرخش منابع آب اکوسیستم شهری تأثیرات بسیاری دارد و در تعامل ورودی و خروجی تولید منابع آب اختلال ایجاد می‌کند. به‌طوری که تقاضای روزافزون سهند برای دریافت منابع و افزایش میزان تولید ماهانۀ آب از طریق تصفیه‌خانه‌ها و آب‌های زیرزمینی است (جعفری و دین‌پرور،1400)؛ در حالی که مصرف کل آب در 8 ماه سال 1400 برابر با 4443220 مترمکعب است (ادارۀ آب و فاضلاب شهر جدید سهند،1400) که کمترین میزان مصرف مربوط به فاز چهارم و بیشترین مصرف را فاز دوم به خود اختصاص داده است (شکل 6).

الف

ب

شکل (6) الف) تولید آب در 8 ماه سال؛ ب) مصرف آب در 8 ماه سال 1400 (منبع: نگارندگان)

Figure (6) A) water production in 8 months of the year; b) water consumption in 8 months of 2021 (References: Authors)

 

نتایج حاصل از تحلیل خود همبستگی فضایی موران برای شاخص آب (تولید و مصرف) در شکل(7) نشان‌دهندۀ آن بود که مقدار موران برابر با 15/0 است. با توجه به اینکه Z محاسبه‌شده برای شاخص آب، مقدار عددی مثبت و بزرگی دارد (29/2)، توزیع فضایی این شاخص با اطمینان بیش از 97 درصد همانند شاخص قبلی از الگوی خوشه‌ای قوی پیروی می‌کند.

 

شکل (7) الگوی توزیع فضایی سهند براساس شاخص مصرف آب سال 1400 (منبع: نگارندگان)

Figure (7) Sahand spatial distribution pattern based on water consumption index of 2021 (References: Authors)

 

همچنین با تبدیل نقشۀ لکه‌های داغ و سرد شاخص تلفیقی نقشۀ پهنه‌بندی تکنیک موریس برای تولید و مصرف آب در 8 ماه سال 1400 تهیه شد (شکل 8). در این نقشه پهنۀ خیلی زیاد و زیاد آب، با رنگ قرمز و نارنجی مشخص شده است. با توجه به زیادبودن جمعیت فازهای دو و سه مصرف آب این دو فاز بیشتر است؛ در حالی که فاز چهار در پهنۀ خیلی کم، کمترین میزان تولید و مصرف آب را به خود اختصاص داده است.

 

شکل (8) پهنه‌بندی آب سیستم ظرفیت برد شهری سهند (منبع: نگارندگان)

Figure (8) Water zoning of Sahand urban carrying capacity assessment system (References: Authors)

 

آب، یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر هرگونه تراکم است. مطالعات و برنامه‌ریزی شهری در محدودۀ قلمرو اکولوژیک حوزۀ آبی و تعیین سهم هر یک از کاربری‌ها از منابع آب مشتمل بر سکونت، کشاورزی، صنعت، فضای سبز، خدمات و غیره تنها یک طرف معادله است (جعفری و دین‌پرور، 1400: 65). آستانه‌های تحمل زیست شهری برحسب مصرف و بهره‌وری از منابع آب، مشتمل بر دو مفهوم است. نخست، ظرفیت تحمل پشتیبان برابر با مجموع منابع و امکانات تأمین آب به‌منظور پاسخ به تقاضای شهرنشینان نسبت به مصارف آب خانگی و سپس ظرفیت تحمل حیاتی (یا مقاومت محیط) برابر با حداکثر بار و فشار وارده، ناشی از مصرف آب بر اکوسیستم شهری است که براساس آلودگی ناشی از تخلیه فاضلاب به طبیعت سنجیده می‌شود. آستانه‌های برد براساس معیار آب به شرح زیر است:

گام اول: تعیین ظرفیت بهره‌وری از منابع آب.

در این پژوهش ظرفیت تولید آب موردنیاز شهرنشینان برحسب ظرفیت آب در شهر جدید سهند اندازه‌گیری شده است. مطابق با اطلاعات جمع‌آوری‌شده، کل تولید آب در 8 ماه سال (1400) 5642565 برحسب مترمکعب و دارای 53400 فقره انشعاب آب است (ادارۀ آب و فاضلاب شهر جدید سهند، 1400).

گام دوم: تعیین استاندارد مطلوب و سرانۀ مصرف آب.

استاندارد مطلوب سرانۀ مصرف آب خانگی با توجه به استاندارد وزارت نیرو برابر با 250 لیتر در شبانه‌روز است. براساس استاندارد مطلوب سرانۀ پیشنهادی، وزارت نیرو و برای تقاضای واقعی شهرنشینان سرانۀ مصرف آب در شهر به‌عنوان کران بالا و پایین هر بازه استفاده می‌شود. مطابق با اطلاعات به‌دست‌آمده از ادارۀ آب و فاضلاب شهر جدید سهند، مقدار مصرف آب روزانه برحسب لیتر 17113523 است که با توجه به جمعیت شهر جدید سهند در سال 1400 (275472 نفر)، سرانۀ مصرف آب کل شهر برابر با 162 لیتر در شبانه‌روز است.

گام سوم: تعیین ظرفیت تحمل پشتیبان و توان جمعیت‌پذیری.

با مشخص‌شدن ظرفیت بهره‌برداری تولید از منابع (عرضه)، استاندارد و سرانۀ مصرف آب (تقاضا) در منطقه، ظرفیت تحمل پشتیبان براساس تقابل بین عرضه و تقاضا، بنابر رابطۀ (2) به شرح ذیل محاسبه می‌شود.

 رابطۀ (2)                  

 

که WRCC^[8] برابر با ظرفیت تحمل پشتیبان براساس معیار مصرف و بهره‌وری تولید از منابع آب، WS^[9] برابر با ظرفیت بهره‌برداری از منابع آب و WC^[10] برابر با سرانۀ مصرف آب به ازای هر نفر در طول شبانه‌روز است. با توجه به مقدار آب تأمینی و میانگین مصرف، ظرفیت تحمل شاخص تأمین آب محاسبه می‌شود. مطابق با آمار به‌دست‌آمده، سرانۀ مصرف آب خانگی (تقاضای واقعی) سهند به‌طور متوسط برابر با 162 لیتر در شبانه‌روز است. با توجه به ظرفیت تأمین آب با تأسیسات و تصفیه‌خانه‌های آب، کمترین توان جمعیت‌پذیری شهر برابر با 105639نفر و چنانچه سرانۀ مطلوب مصرف آب را برحسب استاندارد برابر با 250 لیتر در شبانه‌روز به‌ازای هر نفر است، بیشترین توان جمعیت‌پذیری شهر برابر با 68454 نفر خواهد شد.

جدول (4) ظرفیت تحمل پشتیبان و توان جمعیت‌پذیری شهر جدید سهند برحسب مصرف و بهره‌برداری تولید از منابع آب

Table (4) Support tolerance and population capacity of Sahand new city in terms of consumption and production of water resources

مصرف روزانۀ آب برحسب ( لیتر)WS	سرانۀ مصرف آب / (لیتر در روز) WC		ظرفیت تحمل پشتیبان (نفر) / WRCC
	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین
17113523	162	250	105639	68454

منبع: یافته‌های تحقیق،1400

گام چهارم: تعیین آستانه‌های مجاز تراکم شهری (تراکم جمعیتی و مسکونی).

براساس نقشۀ کاربری اراضی شهر جدید سهند مساحت شهر برابر با 22812881 مترمربع است. بنابر محاسبات انجام‌شده، چنانچه کمترین و بیشترین توان جمعیت‌پذیری سهند برحسب مصرف و بهره‌وری از منابع آب برابر با 105639 و 68454 نفر در نظر گرفته شود، آنگاه کمترین و بیشترین تراکم جمعیتی و مسکونی طبق جدول (5) ارائه می‌شود.

جدول (5) محاسبات تراکم شهری بر مبنای ظرفیت تحمل منابع آب در شهر جدید سهند

Table (5) Urban density calculations based on tolerance capacity of water resource in the new city of Sahand

توان جمعیت‌پذیری (UCC)		تراکم جمعیتی ( PD=UCC/A1[11])		تراکم ناخالص مسکونی =UCC/A2 ) GRD[12])		تراکم خالص مسکونی NRD=UCC/A3  )[13])
کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین
105639	68454	47	30	48	31	173	112
مجموع مساحت برحسب مترمربع (A1)						22812881
مجموع اراضی مساحت اراضی توسعه‌یافته برحسب مترمربع  (A2)						22016258
سطوح اشغال توسط کاربری مسکونی (A3)						6112677

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

 

گام پنجم: ارزیابی ظرفیت تحمل برحسب مصرف و تولید آب در شهر جدید سهند.

در این پژوهش، به‌منظور ارزیابی ظرفیت تحمل شهر بر مبنای مصرف و تولید آب و اندازه‌گیری فشار وارده از شاخص تراکم خالص مسکونی، به دلیل ارتباط مستقیم آن با میزان مصرف و تولید آب ناشی از آن استفاده و ظرفیت تحمل در سه بازه با عنوان آستانۀ مطلوب، مجاز و فشار بحرانی در جدول (6) و (7) ارائه شده است. بدین منظور در تعیین فواصل بازه‌ها و انتخاب کران بالا و پایین هر بازه از استاندارد مطلوب و سرانۀ مصرف واقعی شهرنشینان به‌عنوان مبنای محاسبات استفاده شده است.

جدول (6) طبقه‌بندی ظرفیت تحمل در شهر جدید سهند

Table (6) Classification of tolerance capacity in Sahand new city

عامل/ درجۀ ظرفیت تحمل DCC	آستانۀ مطلوب (DCC=1)	آستانۀ مجاز (DCC=2)	فشار بحرانی (DCC=3)
آب	0-112	112-173	173 و بیشتر

منبع: یافته‌های تحقیق،1400

 

جدول (7) درجۀ ظرفیت تحمل در شهر جدید سهند

Table (7) Degree of tolerance capacity in the new city of Sahand

عامل	جمعیت (نفر)		تراکم خالص (نفر در هکتار)		درجۀ ظرفیت تحمل
	جمعیت موجود	جمعیت‌پذیری	وضع موجود	مقدار مجاز
آب	275472	105639	450	180	فشار بحرانی

منبع: یافته‌های تحقیق،1400

شاخص برق

شهرها مصرف‌کنندگان اصلی انرژی در جهان هستند و هم‌زمان با رشد جمعیت و اقتصادی، انرژی زیادی مصرف می‌شود. صرفه‌جویی در انرژی شهرها را برای حفاظت انسان و محیط‌زیست انعطاف‌پذیر می‌کند. مصرف برق یکی از مهم‌ترین مواردی است که استفاده‌های مختلفی از سوی شهروندان داشته است. در شکل (9) نقشۀ لکه‌های سرد و داغ کل تعداد مشترکان و مصرف انرژی برای سال موجود تهیه شده است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که تعداد مشترکان در فاز یک در لکۀ سرد با رنگ آبی واقع شده است و در فاز سوم در حد متعادلی نسبت‌به فاز دوم قرار دارد.

ب

الف

شکل (9) الف) کل تعداد مشترکین؛ ب) تعداد کل مصرف انرژی سال 1399 (منبع: نگارندگان)

Figure (9) A) Total number of subscribers; b) Total number of energy consumption in 2020 (References: Authors)

 

نتیجۀ حاصل از تحلیل خودهمبستگی موران کل مصرف برق شهر جدید سهند نشان‌دهندۀ توزیع خوشه‌ای این شاخص در سطح شهر است. ضریب موران آن برابر با 15/0 بوده است که کمترین میزان مصرف به‌ترتیب در فاز چهار و یک و بیشترین مقدار در فاز دو و سه بوده است. شکل (10) نشان‌دهندۀ نتایج محاسبات شاخص میانگین موران است.

 

شکل (10) الگوی توزیع فضایی سهند براساس شاخص مصرف انرژی سال 1399 (منبع: نگارندگان)

Figure (10) Sahand Spatial Distribution Pattern Based on Energy Consumption Index in 2020 (References: Authors)

 

براساس نقشۀ طبقه‌بندی موریس به دلیل بیشتربودن تعداد مشترکان در فاز سه و دو میزان مصرف برق در این فازها نیز بیشتر بوده که در شکل (11) در طبقۀ خیلی زیاد و زیاد واقع شده است؛ در حالی که میزان مصرف در فاز یک در حد متوسطی قرار دارد و فاز چهارم نسبت‌به سه فاز قبلی کم‌مصرف است که با رنگ سبز کم‌رنگ نشان داده شده است.

 

شکل (11) پهنه‌بندی انرژی برق سیستم ظرفیت برد شهری سهند (منبع: نگارندگان)

Figure (11) Electricity Zoning of Sahand urban carrying capacity assessment system (References: Authors)

 

در برآورد ظرفیت تحمل براساس معیار انرژی، در ابتدا نیاز است که ظرفیت بهره‌وری از منابع و زیرساخت‌های تولید انرژی مشخص و سپس در تقابل بین نیاز واقعی و توان محیط در برآوردن آن، ظرفیت تحمل شهر در چندین گام به شرح ذیل ارزیابی شود. در این معیار ظرفیت تحمل از تلفیق دو مفهوم اساسی شکل می‌گیرد. نخست، ظرفیت تحمل پشتیبان برابر با مجموع امکانات و تأسیسات تولید انرژی (برق) برای پاسخ به تقاضای شهرنشینان نسبت‌به مصرف انرژی (برق) و سپس ظرفیت تحمل حیاتی یا (مقاومت محیط) برابر با حداکثر بار و فشار وارده بر اکوسیستم شهری که براساس آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های زنجیر تولید انرژی برق در طول فرایند تولید برق سنجیده می‌شود. گام‌های مطالعاتی در تعیین آستانه‌های تحمل محیط‌زیست شهری براساس معیار انرژی (برق) به شرح ذیل است:

گام اول: تعیین ظرفیت بهره‌برداری از امکانات و تأسیسات تولید انرژی (برق).

شهر تبریز دارای سه نیروگاه به نام‌های حرارتی سهند بناب، حرارتی-گازی تبریز و گازی صوفیان است. نیروگاه حرارتی سهند بناب (استان آذربایجان شرقی، در کیلومتر ۷ جادۀ بناب – تبریز در مجاورت روستای شورگل)، یکی از نیروگاه‌های ایران از نوع حرارتی با ظرفیت تولید ۶۵۰ مگاوات است که شامل ۲ واحد بخار ۳۲۵ مگاواتی است (جعفری و دین‌پرور، 1400: 73).

گام دوم: تعیین استاندار مطلوب و سرانۀ مصرف برق.

سرانۀ مصرف برق خانگی، مقدار متوسط برق مصرف‌شده از سوی هر شهروند برحسب کیلووات ساعت است. اطلاعات آماری شرکت توزیع نیروی برق تبریز، مجموع برق مصرف‌شده در شهر تبریز و در شهر جدید سهند، به‌طور میانگین به‌ترتیب برابر با 1300000 و 4420206 مگاوات در ساعت است (شرکت توزیع نیروی برق آذربایجان شرقی، 1399). آنگاه سرانۀ مصرف برق به‌ترتیب برابر با (800) و (850) ساعت به ازای هر نفر تعیین خواهد شد.

گام سوم: تعیین ظرفیت تحمل پشتیبان و توان جمعیت‌پذیری شهر.

مطابق با محاسبات انجام‌شده طبق جدول (8)، چنانچه سرانۀ مصرف برق (تقاضای واقعی) به‌طور متوسط برابر با کیلووات ساعت به ازای هر نفر در نظر گرفته شود، آنگاه با توجه به تعداد کل مشترکان مصرف خانگی، عمومی، کشاورزی، صنعتی و سایر مصارف و روشنایی معابر، بیشترین توان جمعیت‌پذیری در شهر تبریز برابر با 129121نفر و چنانچه سرانۀ مطلوب مصرف برق برحسب سرانۀ مصرفی سهند برابر با 850 کیلووات ساعت به ازای هر نفر در نظر گرفته شود، آنگاه کمترین توان جمعیت‌پذیری شهر برابر با 121526نفر تعیین خواهد شد.

جدول (8) ظرفیت تحمل پشتیبان و توان جمعیت‌پذیری شهر جدید سهند براساس معیار انرژی

Table (8) Support tolerance and population capacity of Sahand new city based on energy criteria

کل تعداد مشترکین	سرانۀ مصرف برق خانگی (کیلووات در ساعت)		ظرفیت تحمل پشتیبان (نفر)
	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین
1032973	850	800	121526	129121

منبع: یافته‌های تحقیق،1400

 

گام چهارم: تعیین آستانه‌های مجاز تراکم شهری (تراکم جمعیتی و مسکونی).

کمترین و بیشترین تراکم مجاز جمعیتی و مسکونی براساس توان جمعیت‌پذیری سهند برحسب معیار انرژی در جدول (9) ارائه شده است:

جدول (9) محاسبات تراکم شهری بر مبنای ظرفیت تحمل برحسب معیار انرژی در شهر جدید سهند

Table (9) Urban density calculations based on tolerance capacity in terms of energy criteria in the new city of Sahand

توان جمعیت­پذیری (UCC)		تراکم جمعیتی ( PD=UCC/A1)		تراکم ناخالص مسکونی =UCC/A2 ) (GRD		تراکم خالص مسکونی NRD=UCC/A3  ))
کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین
121526	129121	53	57	55	59	11	211
مجموع مساحت برحسب مترمربع (A1)						22812881
مجموع اراضی مساحت اراضی توسعه‌یافته برحسب مترمربع (A2)						22016258
سطوح اشغال از سوی کاربری مسکونی (A 3)						6112677

منبع:یافته‌های تحقیق، 1400

 

گام پنجم: ارزیابی ظرفیت تحمل برحسب معیار انرژی در شهر جدید سهند.

به‌منظور ارزیابی ظرفیت تحمل شهر بر مبنای معیار انرژی و اندازه‌گیری فشار وارده از شاخص تراکم خالص مسکونی، به دلیل ارتباط مستقیم آن با میزان مصرف برق استفاده و ظرفیت تحمل در سه بازه با عنوان آستانۀ مطلوب، مجاز و فشار بحرانی مطابق با جدول (10) و (11) طبقه‌بندی شده و جای گرفته است.

جدول (10) طبقه‌بندی ظرفیت تحمل در شهر جدید سهند براساس معیار انرژی

Table (10) Classification of tolerance capacity in Sahand new city based on energy criteria

عامل/ درجۀ ظرفیت تحمل DCC	آستانۀ مطلوب (DCC=1)	آستانۀ مجاز (DCC=2)	فشار بحرانی (DCC=3)
برق و انرژی	0-11	11-211	211 و بیشتر

منبع:یافته‌های تحقیق، 1400

جدول (11) درجۀ ظرفیت تحمل در شهر جدید سهند براساس معیار انرژی

Table (11) Degree of tolerance capacity in Sahand new city based on energy criteria

عامل	جمعیت(نفر)		تراکم خالص (نفر در هکتار)		درجۀ ظرفیت تحمل
	جمعیت موجود	جمعیت‌پذیری	وضع موجود	مقدار مجاز
برق و انرژی	275472	129121	450	211	فشار بحرانی

منبع:یافته‌های تحقیق، 1400

 

شاخص فضای سبز

فضای سبز مناسب در شهرها، یکی از عوامل مؤثر در کاهش این تأثیرات است و به‌ویژه دربارۀ گردوغبار و آلودگی هوا، فضای سبز مانند یک جنگل، ریه‌های تنفس شهرها به شمار می‌آید. مهم‌ترین تأثیر فضای سبز در شهرها تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، لطافت هوا و جذب گردوغبار است. در کل وجود فضاهای سبز و تأثیر آنها در شهرها اجتناب‌ناپذیر است. به‌طوری که بدون آن ممکن نیست، شهرها پایدار باقی بمانند؛ بنابراین اگر فضای سبز به‌عنوان بخشی از بافت شهرها و نیز خدمات شهری ضرورت یافته باشد، جدا از نیازهای جامعه شهری قرار نمی‌گیرد؛ از این رو، فضای سبز باید ازنظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر ساختمان‌ها، خیابان‌ها، جاده‌ها و نیازهای جامعه ازلحاظ روانی، گذران اوقات فراغت و نیازهای بهداشتی با توجه به شرایط اکولوژیکی شهر و روند گسترش آتی آن ساخته شود تا به‌عنوان فضای سبز فعال، بازدۀ زیست‌محیطی و مستمری داشته باشد (مجنونیان، ۱۳۷۴). براساس نقشۀ کاربری اراضی شهر جدید سهند حدود 370 هکتار به پارک‌ها و فضای سبز شهری اختصاص یافته که بیشترین مساحت و تعداد پارک به‌ترتیب در فاز دو، یک و سه بیشتر است (شکل 12). نقشۀ لکه‌های داغ و سرد مساحت پارک و فضای سبز و تعداد پارک‌ها در شکل (13) تهیه شده است.

 

شکل (12) نقشۀ پراکندگی کاربری فضای سبز در سطح شهر (منبع: نگارندگان)

Figure (12) Sprawl map of green space land use in the city (References: Authors)

ب

الف

            

شکل (13) الف) مساحت پارک و فضای سبز؛ ب) تعداد پارک (منبع: نگارندگان)

Figure (13) A) Area of ​​park and green space; b) Number of parks (References: Authors)

 

مقدار موران برابر با 03/0 به دست آمده که نشان‌دهندۀ توزیع پراکنده این کاربری فضای سبز در سطح شهر جدید سهند است؛ همچنین تمرکز کاربری پارک در بخشی از شهر و درنتیجه بهره‌مندی بیشتر در ناحیۀ خاص و کم‌بهرۀ سایر ناحیه‌ها و محرومیت آنها از این تسهیلات است (شکل14).

 

شکل (14) الگوی توزیع فضایی سهند برای شاخص فضای سبز (منبع: نگارندگان)

Figure (14) Sahand Spatial Distribution Pattern for Green Space Index (References: Authors)

 

بعد از تلفیق داده‌ها نقشۀ طبقه‌بندی موریس براساس تعداد پارک و مساحت طبق شکل (15) تهیه شد. نتایج نشان‌دهندۀ آن بود که متوسط تعداد پارک و مساحت در فاز دو بیشتر از سایر فازهاست که به رنگ سبز پررنگ و فاز یک در وضعیت مطلوب با رنگ زرد مشخص شده است.

 

شکل (15) پهنه‌بندی فضای سبز سیستم ظرفیت برد شهری سهند (منبع: نگارندگان)

Figure (15) Green space zoning of Sahand urban carrying capacity assessment system (References: Authors)

مهم‌ترین اثرات فضای سبز در شهرها کاهش آلودگی هوا و صوتی، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، تلطیف هوا و جذب گردوغبار است. سایر اثرات فضای سبز در شهرها نسبی هستند؛ ولی مجموعه اثرات فضای سبز حضور آنها را در شهرها اجتناب‌ناپذیر می‌کند (رجب محمدی، 1393). کاربری فضای سبز در شهرها و سرانۀ آن یکی از مباحث اساسی در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است.

گام اول: تعیین ظرفیت بهره‌برداری از منابع سبز موجود.

با عنایت به اطلاعات به‌دست‌آمده از طرح تفصیلی شهر جدید سهند، مساحت فضای سبز موردمطالعه به تفکیک پهنه‌های سبز، پارک‌های جنگلی، پارک‌های شهری، باغ‌ها و .... برابر با 3699780 مترمربع است (طرح جامع شهر جدید سهند، 1399).

گام دوم: تعیین استاندارد مطلوب و سرانۀ سطوح سبز.

سرانۀ سطوح سبز با توجه به ویژگی‌های خاص یک مکان، از شهری به شهر دیگر و از منطقه‌ای به منطقۀ دیگر متفاوت است. براساس استاندارد پیشنهادشده از سوی محیط‌زیست سازمان ملل متحد، سرانۀ فضای سبز شهری به ازای هر نفر برابر با ۲۰ تا ۲۵ مترمربع است. این رقم برای کشورهای درحال‌توسعه به 16 مترمربع به ازای هر نفر و برای شهرهای ایران به ۷ تا ۱۲ مترمربع تعدیل یافته است (احمدپور، ۱۳۸۸: ۳۸). به‌منظور تعیین توان جمعیت‌پذیری شهر و ارزیابی ظرفیت تحمل در یک بازه از میزان کمترین فشار تا فشار بحرانی، از استاندارد سرانۀ مطلوب فضای سبز شهرهای ایران (تبریز) و سرانۀ پیشنهادی فضای سبز براساس سرانۀ پیشنهادی طرح توسعه و عمران شهر سهند، به‌عنوان کران بالا و پایین هر بازه استفاده شده است.

گام سوم: تعیین ظرفیت تحمل پشتیبان و توان جمعیت‌پذیری شهر.

مطابق با محاسبات انجام‌شده، سرانۀ مطلوب فضای سبز شهری برحسب استاندارد تبریز به‌طور متوسط برابر با 7 مترمربع به ازای هر نفر در نظر گرفته شود، با توجه به مجموع سطوح سبز شهری در طرح جامع تبریز، بیشترین توان جمعیت‌پذیری منطقه برابر با528540 نفر و چنانچه سرانۀ مطلوب فضای سبز شهری برحسب استاندارد پیشنهادی طرح جامع شهر سهند و مناطق آن برابر با 13 مترمربع به ازای هر نفر در نظر گرفته شود، کمترین توان جمعیت‌پذیری شهر برابر با 284598 نفر تعیین خواهد شد.

جدول (12) ظرفیت تحمل پشتیبان و توان جمعیت‌پذیری شهر جدید سهند براساس معیار سطوح سبز

Table (12) Support tolarance and population capacity of Sahand new city based on green level criteria

مجموع سطوح سبز شهری (مترمربع)	سرانۀ فضای سبز شهری (مترمربع)		ظرفیت تحمل پشتیبان (نفر در هکتار)
	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین
3699780	13	7	284598	528540

منبع: یافته‌های تحقیق،1400

 

 

گام چهارم: تعیین آستانه‌های تراکم شهری (تراکم جمعیتی و مسکونی).

مطابق با تعاریف و روابط ذکرشده از تراکم جمعیتی و مسکونی در شاخص‌های قبلی، کمترین و بیشترین تراکم مجاز جمعیتی و مسکونی براساس توان جمعیت‌پذیری شهر موردمطالعه، برحسب معیار فضای سبز مطابق با جدول (13) است.

جدول (13) محاسبات تراکم شهری بر مبنای ظرفیت تحمل برحسب معیار فضای سبز در شهر جدید سهند

Table (13) Urban density calculations based on tolerance capacity according to green space criteria in Sahand new city

توان جمعیت‌پذیری (UCC)		تراکم جمعیتی ( PD=UCC/A1)		تراکم ناخالص مسکونی =UCC/A2 ) (GRD		تراکم خالص مسکونی NRD=UCC/A3  ))
کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین	کمترین	بیشترین
284598	528540	125	232	129	240	466	865
مجموع مساحت برحسب مترمربع (A1)						22812881
مجموع اراضی مساحت اراضی توسعه‌یافته برحسب مترمربع (A2)						22016258
سطوح اشغال توسط کاربری مسکونی (A 3)						6112677

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

 

گام پنجم: ارزیابی ظرفیت تحمل برحسب معیار سطوح سبز در شهر جدید سهند.

به‌منظور ارزیابی ظرفیت تحمل شهر بر مبنای معیار سطوح سبز و اندازه‌گیری فشار وارده از شاخص تراکم خالص مسکونی، به دلیل ارتباط مستقیم آن با سرانۀ سطوح سبز استفاده شده و ظرفیت تحمل در سه بازه با عنوان آستانۀ مطلوب، مجاز و فشار بحرانی مطابق با جدول (14)و (15) طبقه‌بندی شده و جای گرفته است.

جدول (14) طبقه‌بندی ظرفیت تحمل براساس معیار فضای سبز

Table (14) Classification of tolarance capacity based on green space criteria

عامل/ درجۀ ظرفیت تحمل DCC	آستانۀ مطلوب (DCC=1)	آستانۀ مجاز (DCC=2)	فشار بحرانی (DCC=3)
فضای سبز	0-466	466-865	865 و بیشتر

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

 

جدول (15) درجۀ ظرفیت تحمل براساس معیار فضای سبز

Table (15) Degree of tolarance capacity based on green space criteria

عامل	جمعیت(نفر)		تراکم خالص (نفر در هکتار)		درجۀ ظرفیت تحمل
	جمعیت موجود	جمعیت‌پذیری	وضع موجود	مقدار مجاز
فضای سبز	275472	528540	450	460	آستانۀ مطلوب

منبع: یافته‌های تحقیق،1400

 

 

تعیین ضریب سطح زیربنا (FAR) بر مبنای ظرفیت تحمل در شهر جدید سهند

تراکم ساختمانی یا FAR در ارتباط با نسبت زیربنا بر زمین در محدوده‌ای مشخص. تراکم ساختمانی عبارت است از: نسبت کل زیربنای ساختمانی قطعه‌ای تفکیکی به مساحت کل آن قطعه؛ بنابراین تراکم ساختمانی بدون واحد است و به‌صورت درصد معرفی می‌شود. درواقع، این شاخص درصد مجاز ساخت زیربنای ساختمانی را نسبت به مساحت کل قطعۀ تفکیکی مشخص می‌کند.

رابطۀ (3)                                                                   

 

در این رابطه: FAR^[14] برابر با ضریب سطح زیربنا، FA^[15] برابر با سطح زیربنا برحسب مترمربع و LA^[16] برابر با سطح زمین برحسب مترمربع است. محاسبات ضریب سطح زیربنا برحسب توان جمعیت‌پذیری شهر، به تفکیک هر یک از عوامل به شرح جدول (16) است.

جدول (16) ضریب سطح زیربنا ( (FAR در شهر جدید سهند به تفکیک عوامل

Table (16) Floor Area Ratio of sahand new city by factors

عامل	توان جمعیت‌پذیری			متوسط ضریب سطح زیربنا (درصد)
	کمترین	بیشترین
آب	105639		68454	55
برق و انرژی	121526		129121	2/40
فضای سبز	284598		528540	87

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

 

نتیجه‌گیری

امروزه تفکر غالب در زمینۀ پایداری شهرها این است که شهرها باید تا حد امکان سطح زندگی باکیفیتی را برای شهروندان فراهم کنند و پذیرای جمعیت باشند؛ زیرا تراکم بیش‌ازحد جمعیت در محیط‌های شهری از مهم‌ترین عوامل ایجاد مشکلات زیست‌محیطی در شهرهاست. در این پژوهش با توجه به استانداردهای تعریف‌شده در زمینۀ شاخص‌های (جمعیت، آب، برق و فضای سبز) به ارزیابی سیستم ظرفیت برد شهری در شهر جدید سهند توجه شده و از روش لکه‌های داغ _ سرد و تحلیل خود همبستگی فضایی موران به‌منظور توزیع فضایی شاخص‌های ذکرشده برای چهار فاز موجود شهر جدید سهند استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که مقدار موران جمعیت، آب، برق و فضای سبز به‌ترتیب 17/0، 15/0، 15/0 و 03/0 است و روند پراکنش فضایی سه شاخص اول از الگوی خوشه‌ای پیروی می‌کند؛ در حالی که به دلیل کم‌بودن مقدار موران، شاخص فضای سبز به‌صورت پراکنده توزیع شده است. به دلیل گسترش ابعاد فیزیکی شهرها، توسعۀ شهر و اسکان غیررسمی اقشار تازۀ شهرنشین در حومه‌های شهرهای بزرگ کشور و زیادشدن قیمت زمین و مسکن در محدودۀ شهرها و همچنین کلان‌شهر تبریز، تهیۀ مسکن برای طبقات کم درآمد یا با درآمد متوسط را بسیار مشکل و حتی غیرممکن کرده است. این امر به جذب جمعیت توسط شهر جدید سهند طی سال‌های اخیر منجر شده است. اندازه‌گیری شاخص‌های استفاده‌شده و ایجاد یک شاخص تلفیقی با استفاده از تکنیک پهنه‌بندی موریس نشان‌دهندۀ آن است که میزان مصرف آب و برق و سایر معیارهای بررسی‌شده به‌ترتیب در فازهای دو، سه، یک و چهار طبق نتایج پهنه‌بندی بیشتر است (فاز پنج به علت توسعه‌نیافتن در تحلیل‌ها عدد صفر برای آن تعریف شده است). درنهایت، به آستانه‌های مطلوب تراکم شهری بر مبنای ظرفیت تحمل با استفاده از مدل عدد فشار در شهر جدید سهند توجه شده است. وجه تمایز این پژوهش در این است که در تحقیقات قبلی، از سیستم ظرفیت برد شهری برای ارزیابی یک شهر یا منطقه‌ای از شهر استفاده (جعفری و دین‌پرور 1400؛ قلی زاده سرابی، 1393؛ مخفی و شایسته، 1398) و همچنین در پژوهش‌های قبلی بیشتر سیستم ظرفیت برد در راستای سنجش و برآورد ظرفیت گردشگری شهرها به کار گرفته شده است (پوریزدی و ملکیان،1392؛ زلنکا و همکاران،1393)؛ در حالی که این پژوهش برای اولین بار از سیستم ظرفیت برد شهری در مطالعۀ شهری جدید استفاده کرده است. براساس جمعیت برآورده‌شدۀ سال 1400 شهر جدید سهند و مادرشهر آن، تبریز، نتایج به‌دست‌آمده از مدل عدد فشار نشان‌دهندۀ آن است که شاخص آب با توجه به جمعیت شهر موردمطالعه و مصرف آب موجود ممکن است طی سال‌های آینده با مشکل کمبود آب مواجه شود. کمترین ظرفیت جمعیت‌پذیری شاخص آب برابر با 68454  نفر و بیش از 105639 نفر است. این در حالی است که جمعیت حال حاضر شهر بیش از 270 هزار نفر است. با در نظر گرفتن جمعیت موجود و جمعیت‌پذیری شهر با شاخص آب، شهر در بازۀ فشار بحرانی قرار دارد. ازلحاظ شاخص انرژی (برق) و کل تعداد مشترکان (ازجمله خانگی، عمومی، کشاورزی، صنعتی، سایر مصارف و ...) بررسی‌ها نشان‌دهندۀ آن است که مصرف انرژی بسیار بیشتر از حد مطلوب آن قرار دارد که با ظرفیت‌پذیری کمترین 121526نفر و بیشترین 129121 نفر با توجه به جمعیت شهر در بازۀ فشار بحرانی قرار گرفته است؛ همچنین شاخص فضای سبز در شهر جدید سهند، با توجه به طرح‌های اجراشده در حوزۀ فضای سبز توسط شهرداری و شرکت عمران شهر جدید سهند و ایجاد پارک‌های محله‌ای در چندین سال اخیر شهر دارای سرانۀ فضای سبز بسیار خوبی بوده است. به‌طوری که ظرفیت تحمل آن بیش از 80 درصد است. درمجموع فضای سبز شهری با ظرفیت جمعیت‌پذیری کمترین 284598 نفر و بیشترین528540 نفر در سهند در وضعیت مطلوبی قرار گرفته است. براساس نتایج پژوهش، سیستم ظرفیت برد به‌عنوان یک سیستم جامع ارزیابی وضعیت تحمل شهری باید قبل از توسعۀ شهری مدنظر قرار گرفته و ظرفیت شهر براساس شاخص‌های مختلف ارزیابی شود تا از بروز عوارض منفی ناشی از فشار جمعیت، کاسته شود. این امر بر توسعۀ پایدار شهر اثرگذار خواهد بود.

 

[1]. Urban Carrying Capacity Assessment System

[2]. Sharma

[3]. Widodo

[4].  Jurado

[5]. Brown

[6]. Wei

[7]. Google Earth Engine

[8]. Water Resource Carrying Capacity

[9]. Water Supply

[10]. Water Consumption

[11]. Population Density

[12]. Gross Residential Density

[13]. Net Residential Density

[14]. Floor Area Ratio

[15]. Floor Area

[16]. Land Area

تعداد مشاهده مقاله: 113

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 40