اثبات وقوع جنگ و درگیری فیزیکی در غزوۀ بنی‌قریظه

مقدمه

غزوۀ بنی‌قریظه و نتایج آن از موارد چالش‌برانگیزی است که پژوهشگران همچنان به‌دنبال یافتن حقیقت آن واقعه‌اند. در سال پنجم هجری یهودیان بنی‌قریظه پیمان خود را با مسلمانان شکستند و در جنگ خندق علیه مسلمانان شرکت کردند. پس از اتمام جنگ خندق، پیامبر(ص) و مسلمانان به‌سمت بنی‌قریظه رفتند. مشهور است که بنی‌قریظه تسلیم شد و مردانشان در اسارت کشته شدند، در حالی که شواهدی دالّ بر وقوع جنگ و درگیری در بنی‌قریظه موجود است. این مسئله نشانگر نقص در گزارش مشهور است. در این نوشتار دلایل و نشانه‌هایی مبنی بر وقوع جنگ و درگیری فیزیکی در بنی‌قریظه ارائه می‌شود. هدف ما بررسی جزئیات روایات غزوۀ بنی‌قریظه است تا مجموع اطلاعات و داده‌های حاصل از این بررسی‌ها بتواند راهگشای شناخت بهتر غزوۀ بنی‌قریظه باشد. شایان ذکر است که واژۀ «جنگ» در اینجا در مفهوم «قتال» به کار رفته است.

دربارۀ غزوۀ بنی‌قریظه تحقیقات زیادی صورت گرفته است که عمدتاً به‌صورت بررسی رویکرد منابع تاریخی متقدم مشهور است، در حالی که با توجه به ساختار روایی کتب تاریخی متقدم، بهتر است این بررسی‌ها براساس نسخه‌های مختلف روایات باشد نه منابع. از این رو در این نوشتار، بررسی براساس روایات تاریخی صورت گرفته است. تحقیقات موجود ازنظر موضوعی بیشتر دربارۀ حکم سعد بن ‌معاذ بحث کرده و درصدد تحلیل آن برآمده‌اند. در سال1952م مونتگمری وات ضمن مقاله‌ای با عنوان «محکومیت یهودیان بنی‌قریظه»، اسناد و متن 10 روایت را دربارۀ حکم سعد بن ‌معاذ براساس روش تحلیل یوزف شاخت بررسی کرد. این پژوهش از این نظر ارزشمند است که اولین کار روشمند در این حوزه است، اما به‌دلیل توسعه‌نیافتن روش در آن زمان، اشکالات زیادی دارد. از مهم‌ترین کارهایی که در این زمینه انجام شده است، مقالۀ مشهور ولید عرفات است که در سال1976م منتشر شد. عرفات در این مقاله با ذکر 12 دلیل، کشتار وسیع را دربارۀ بنی‌قریظه رد و ابن ‌اسحاق را مسئول چنین تحریفی معرفی کرد. میرجاکوب کیستر در سال1986م مقاله‌ای مهم در نقد ادعای عرفات منتشر کرد و دلایل عرفات را نادرست خواند. پژوهش مهم دیگر در این زمینه، فصل چهارم از کتاب برکات احمد با عنوان محمد و یهودیان: بررسی مجدد است که در سال1979م انتشار یافت. احمد به کمک تحلیل تاریخی در وقوع ماجرای بنی‌قریظه آن‌گونه که مشهور است، تشکیک می‌کند و پس از بحث مفصل این احتمال را مطرح می‌کند که ماجرای کوچک و غیرمهمی که سعد بن ‌معاذ در آن دخالت داشته است، بعدها توسط راویانی از بنی‌امیه بزرگنمایی شده باشد. جعفر مرتضی‌ عاملی نیز در کتاب الصحیح من سیره ‌النبی‌الاعظم (1982م)، تقریباً تمام روایات موجود در منابع مختلف را دربارۀ غزوۀ قریظه گردآوری و تحلیل کرده است که البته تحقیق روشمندی نیست. او بنی‌قریظه را سزاوار چنین تنبیهی خوانده است. در باب هشتم از کتاب مظلوم‌نمایی یهود در طول تاریخ (1382ش) نوشتۀ نجاح الطائی، یهودیان و امویان مسئول تحریف تاریخ بنی‌قریظه دانسته شده‌اند. الطائی با اشاره به روایتی از حسن بصری می‌نویسد که مسلمانان هرگز یهود را به‌صورت دسته‌جمعی نکشتند، بلکه برخی از آنان را در سرزمین خود باقی گذاشتند که کار کنند و برخی دیگر را به خیبر کوچ دادند. غالب‌حسن شابندر در کتاب لیس‌ من ‌سیره‌الرسول ‌الکریم (2006م)، وقایعی را بیان کرده است که نمی‌تواند جزء سیرۀ پیامبر(ص) باشد که یکی از این موارد را کشتار بنی‌قریظه دانسته و آن را تحلیل کرده است. او می‌گوید بنی‌زبیر برای توجیه کشتارهای عبدالله ‌بن ‌زبیر و مصعب ‌بن‌ زبیر و راویان دیگر برای توجیه جنایات خلفا از این روایات بهره برده‌اند. تحقیقات دیگری که در این زمینه انجام شده‌اند، عموماً وام‌گرفته از همین پژوهش‌هایند.  

اما در موضوع موردبحث، دو مقاله وجود دارد که با رویکردی قرآنی براساس آیۀ 26 سورۀ احزاب و شرحی که بر آن ارائه کرده‌اند، به وقوع جنگ و درگیری در بنی‌قریظه اشاره می‌کند. ایازی در مقاله‌اش با عنوان «تأملی بر پیرامون روایت کشتن یهودیان بنی‌قریظه در منابع تاریخ و تفسیر» (1391ش)، آیۀ مذکور را شرح می‌دهد و پس از بیان گزارش تاریخی قریظه می‌نویسد:

«نمی‌توان به این روایات به‌خاطر تعارض و سخیف‌بودن برخی از منقولات آن اتکا و اعتماد کرد و اساساً موضوع غزوۀ بنی‌قریظه، تسلیم و کشته‌شدن نبوده و این آیه سخن از درگیری میان مسلمانان و این قبیله دارد که درنهایت گروهی از آنان کشته و عده‌ای اسیر شدند و آن روایات برساختۀ کسانی است که با اهداف خاص به آن پرداخته‌اند». (ایازی، 1391: 2)

در مقالۀ «غزوۀ بنی‌قریظه و اعتبارسنجی گزارش‌های مشهور تاریخی دربارۀ آن» نوازنی و همکارانش (1397ش) می‌نویسند:

«یافته‌ها نشان داد که در این غزوه قتل عامی صورت نگرفته، بلکه در میدان نبرد و هنگام درگیری عده‌ای از یهودیان بنی‌قریظه کشته شده و عده‌ای نیز اسیر گردیده‌اند». (نوازنی، 1397)

نویسندگان مقالۀ مذکور پس از بیان برخی تعارض‌ها در گزارش‌های مختلف جنگ قریظه، برای اثبات ادعای خود به آیۀ 26 احزاب تمسک جسته و نوشته‌اند: «آنچه از ظاهر آیه فهمیده می‌شود این است که از همان جنگجویان که در بیرون قلعه‌ها با مسلمان‌ها در حال جنگ بودند، گروهی به‌عنوان اسیر تسلیم مسلمان‌ها شدند». سپس برای این شرح خود از چند روایت به‌عنوان شاهد استفاده کرده‌اند تا جنگ و درگیری میان مسلمانان و قریظه را نشان دهند.

اما مقالۀ حاضر با رویکردی تاریخی به بحث پرداخته است. دلایل تاریخی‌ای که نشانگر وقوع جنگ و درگیری در بنی‌قریظه‌اند، در پنج عنوان دسته‌بندی شده است که در ذیل بیان می‌شود. شایان ذکر است که مراجع مربوط به روایات در صورت جدول‌بندی فقط در داخل جداول آمده و داخل متن ذکر نشده است.

1- تیراندازی و جنگ یا سکوت منابع

روایاتی که از شرایط رویارویی بنی‌قریظه و مسلمانان سخن گفته‌اند به دو دسته تقسیم می‌شوند:

الف- روایاتی که دربارۀ وقوع جنگ سکوت کرده‌اند

روایات مسندی که کلیات غزوۀ قریظه را بیان کرده‌اند، حاوی اطلاعات بسیار اندکی دربارۀ شرایط رویارویی بنی‌قریظه و مسلمان‌اند. در جداول (1) و (2) شرایط رویارویی این دو گروه با توجه به اطلاعات موجود در این روایات بیان شده است. جدول (1) روایاتی را آورده است که دربارۀ وقوع جنگ و درگیری در بنی‌قریظه سکوت کرده‌اند و جدول (2) روایاتی را معرفی کرده است که به وقوع جنگ تصریح کرده‌اند. چنانکه مشاهده می‌شود در تمام نسخه‌های روایت علقمه ‌بن ‌وقاص از عایشه (جدول1، ردیف1) این مطلب بیان شده است که بنی‌قریظه 25روز محاصره و درنهایت تسلیم شدند. در این روایت به‌جز عبارت «اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَیْهِمْ» توضیح دیگری دربارۀ زمان محاصره و وقایع آن داده نشده است. اما در نسخه‌های روایت عروه ‌بن ‌زبیر از عایشه این جزئیات وجود ندارد. فقط در یکی از نسخه‌های آن یعنی نسخۀ مسلم از محمد بن ‌علا (جدول 2، ردیف1) به جنگ در بنی‌قریظه اشاره شده و آمده است که «فقاتَلَهم رسول‌الله(ص)» یعنی پیامبر(ص) با آنها جنگید و سپس آنها تسلیم شدند.

جدول (1). شرایط رویارویی مسلمانان و بنی‌قریظه؛ روایاتی که دربارۀ وقوع جنگ سکوت کرده‌اند

چهار راویِ ابن ‌شهاب ‌زهری (د.124ق) یعنی عقیل ‌بن‌ خالد (د.141ق)، معمر بن ‌راشد (د.153ق)، موسی ‌بن‌ عقبه (د.141ق) و ابن ‌اسحاق (د.150ق) شرایط متفاوتی را از غزوۀ قریظه به نقل از او تصویر کرده‌اند (جدول1، ردیف‌های2 تا4 ). در روایات عقیل، موسی و ابن ‌اسحاق، شرایط رویارویی به‌صورت محاصره و تسلیم عنوان شده و از بیان جزئیات آنها پرهیز شده است. اما عبارات معمر بن ‌راشد (جدول2، ردیف2) بیانگر فضای جنگی بین دو گروه است. او می‌نویسد:

یاران پیامبر(ص) آنها را محاصره کردند، پس هنگامی که یاران پیامبر(ص) رسیدند، [پیامبر(ص)] به آنها امر کرد که با سپرهایشان از برخورد سنگ‌ها محافظتش کنند تا آنها (یعنی قریظه) سخنش را بشنوند. آنها (یعنی اصحاب) چنین کردند. ... آنگاه پیش از اینکه با آنها بجنگد آنها را به اسلام دعوت کرد، آنها از پذیرش اسلام خودداری کردند، پس پیامبر(ص) و مسلمانانی که همراه او بودند با آنها جنگیدند تا اینکه آنها به حکم سعد بن ‌معاذ تسلیم شدند.

عباراتی چون محافظت پیامبر(ص) در برابر پرتاب سنگ‌های بنی‌قریظه و همچنین جنگ و مقاتله پس از مصالحه‌نکردن و تسلیم آنها در پی سخنان پیامبر(ص) با عبارت «فقاتَلَهم رسول‌الله(ص)»، وقوع درگیری فیزیکی در بنی‌قریظه را نشان می‌دهد، اما در سه روایت دیگر زهری هیچ سخنی از جنگ به میان نیامده است.

سه روایت طولانی دیگر با اِسناد منفرد موجود است که از تسلیم بنی‌قریظه سخن گفته‌اند. در روایت حمید بن ‌هلال (د. پس از120ق)، که واقدی آن را نقل کرده است، آمده است که بنی‌قریظه پس از محاصره، تسلیم شدند (جدول1، ردیف5). در روایت عبدالله ‌بن ‌عمر العمری (د.171ق) عبارات مشابه بسیاری با روایت معمر بن ‌راشد وجود دارد، اما در این روایت عبارت «فقاتَلَهم» و اشاره به جنگیدن نیامده است (جدول1، ردیف6). در قسمتی از روایت العمری آمده است که در ابتدای جنگ، پیامبر(ص) در پناه سپرها به جلوی قلعۀ قریظه رفتند تا با آنها سخن بگویند، اما گفته نشده است که چرا در پناه سپرها جلو رفتند. در حالی که در روایت معمر ذکر شده است که پیامبر(ص) برای جلوگیری از اصابت سنگ‌هایی که بنی‌قریظه پرتاب می‌کردند، مجبور شدند در پناه سپرها جلو بروند. همچنین پس از ذکر صحبت پیامبر(ص) با آنها، گفته شده است که بنی‌قریظه پس از محاصره تسلیم شدند، در حالی که در روایت معمر می‌گوید پس از آن جنگیدند. با توجه به شباهت بسیار عبارات و کلمات و محتوای این دو روایت و متأخربودن روایت العمری در مقایسه با روایت معمر بن ‌راشد، احتمالاً روایت العمری دچار تغییر شده است. روایت ابوالاسود (جدول1، ردیف7) که همان محتوای روایت موسی ‌بن ‌عقبه را داراست نیز به‌لحاظ زمانی متأخر محسوب می‌شود. در این چند روایت که سخنی از جنگ نیست، دلیلی هم برای تسلیم بنی‌قریظه ارائه نشده است.

ب- روایاتی که به وقوع جنگ اشاره دارند

در شکل (1) نمودار اِسناد روایاتی را ببینید که به وقوع درگیری در بنی‌قریظه اشاره دارند. در این اِسنادها نسخۀ مسلم از روایت عروه-عایشه و نسخۀ معمر از روایت زهری که پیش‌تر بیان شد، به جنگ در قریظه اشاره کرده‌اند. روایات دیگر مربوط به تیراندازی را واقدی (د.207ق) گردآوری و با چهار سند آن را بیان کرده است.

شکل (1). نمودار اِسناد روایات مربوط به جنگ و تیراندازی در مکان قریظه

واقدی ازطریق «ابن ‌ابی ‌سبره-اُسید بن ‌ابی ‌اُسید-ابوقتاده» روایت کرده است که پیامبر(ص) قبل از جنگ برای صحبت با بنی‌قریظه در پناه سپرها به قلعۀ آنها نزدیک شد (جدول2، ردیف6):

و پیامبر(ص) به آنها نزدیک شد، در حالی که با سپر او را محافظت می‌کردیم...

اما دربارۀ این توضیحی نمی‌دهد که چرا با سپر نزدیک شد. در ادامۀ این روایت آمده است که پس از اینکه پیامبر(ص) با آنها سخن گفت، تیراندازان از اصحاب را پیش فرستاد. بنابراین این روایت می‌گوید بنی‌قریظه ناسزاگویی کردند، آنگاه مسلمانان تیراندازی را آغاز کردند.

جدول (2). شرایط رویارویی مسلمانان و بنی‌قریظه؛ روایاتی که به وقوع جنگ اشاره کرده‌اند

روایت واقدی از سعد بن ‌ابی ‌وقاص، شرح تیراندازی روزهای اول در محاصرۀ بنی‌قریظه است (جدول2، ردیف4). واقدی ازطریق «فروه ‌بن ‌زبید-عایشه دختر سعد- از پدرش سعد بن ‌ابی ‌وقاص (د.55ق)» نقل می‌کند:

پیامبر(ص) به من فرمود: ای سعد جلو برو و به آنها تیراندازی کن. من انقدر پیش رفتم که آنها در تیررسم باشند و بیش از پنجاه نفر همراه من بودند. مدت کوتاهی به آنها تیراندازی کردیم. تیرهای ما مانند ملخ در حرکت بود. بنی‌قریظه پنهان شدند و هیچکس از آنها ظاهر نشد. ما حیفمان آمد که تیرهایمان بیهوده هدر شود؛ به همین دلیل بعضی از ما تیراندازی می‌کردیم و بعضی دیگر متوقف شدیم. کعب ‌بن ‌عمرو مازنی که از تیراندازان بود می‌گوید: من در آن روز هرچقدر تیر داشتم پرتاب کردم و چون مدتی از شب گذشت از تیراندازی خودداری کردیم و آنها (یعنی قریظه) نیز به ما تیراندازی می‌کردند، در حالی که پیامبر(ص) سوار بر اسب و سلاح در دست ایستاده بود و اسب‌سواران نیز بر گرد او بودند. سپس پیامبر(ص) دستور توقف داد و ما به اردوگاه خود برگشتیم و خوابیدیم. ... صبح فردا پیامبر(ص) تیراندازان را پیش فرستاد و اصحاب خود را آماده کرد، از هر سو قلعه‌های قریظه را احاطه و شروع به تیراندازی و پرتاب سنگ کردند. مسلمانان این‌بار به‌طور پیوسته تیراندازی می‌کردند و هر گروه پس از گروه بعدی تیراندازی می‌کرد. پیامبر(ص) تیراندازی را متوقف نکرد تا اینکه آنها از هلاکت خود اطمینان یافتند.

اما در دو روایت دیگر واقدی از تیراندازی هر دو طرف حکایت شده است. ضحاک ‌بن ‌عثمان از نافع از عبدالله ‌بن‌ عمر نقل می‌کند (جدول2، ردیف5):

آنها سنگریزه و سنگ از قلعه‌هایشان به‌سمت ما پرتاب می‌کردند و ما در جایی مستقر شدیم که در تیررس پرتاب‌های ما باشند.

همچنین واقدی از ضحاک‌ بن ‌عثمان از جعفر بن ‌محمود نقل می‌کند که جدش محمد بن ‌مسلمه (د.46ق) گفت (جدول2، ردیف3):

بنی‌قریظه را به‌شدت محاصره کردیم. روزی پیش از سپیده‌دم به قلعه‌های آنها نزدیک شدیم و از تپه‌های ریگی به آنها تیراندازی کردیم و پیوسته کنار قلعه‌های آنها بودیم و تا شب از آنجا کنار نرفتیم و پیامبر(ص) هم ما را به جهاد و صبر و پایداری تشویق می‌فرمود. ما شب را در کنار قلعه‌های آنها گذراندیم و به اردوگاه خود بازنگشتیم تا اینکه آنها ترک جنگ کردند و از ادامۀ آن خودداری کردند...

در متن این روایت نیز سخن از تیراندازی است. در انتهای روایت عبارت «حتّی ترکوا قتالنا» به‌ کار رفته‌ است؛ به این معنی که آنها ترک جنگ کردند. این عبارت به دو طرفه بودن تیراندازی اشاره دارد. ابن‌ سعد نیز در طبقات به تیراندازی در قریظه اشاره کرده است و می‌گوید با وجود تیراندازی، بنی‌قریظه از قلعۀ خود خارج نشدند. اما روایت او فاقد اِسناد است. در این روایت آمده است:

پانزده روز آنها را محاصره کردند و به آنها سنگ پرتاب کردند. آنها (بنی‌قریظه) پنهان شدند و هیچکس از آنها ظاهر نشد. پس هنگامی که محاصره بر آنها تنگ شد، کسی را خدمت پیامبر(ص) فرستادند که ابولبابه را نزد ما بفرست... (ابن سعد، 1418: 2/57)

عبارات این روایت ابن‌سعد شبیه به روایت واقدی از سعد بن ‌ابی ‌وقاص است که پیش‌تر بیان شد. در اینجا ابن ‌سعد قسمتی از روایت را بدون اِسناد و به‌طور خلاصه برای بیان کلیت غزوۀ قریظه برگزیده و استفاده کرده است که احتمالاً نشانگر این است که از میان روایات واقدی در این زمینه، روایت سعد بن ‌ابی ‌وقاص برای ابن ‌سعد مطمئن‌تر بوده است.

مطلب دیگر در این زمینه در روایت یعقوبی (د.284ق)، از مورخان بنام قرن سوم آمده است. یعقوبی در بیان غزوات پیامبر(ص) آنها را به دو دسته تقسیم کرده است:

• الغزوات التی کان فیها القتال= غزواتی که در آنها جنگ صورت گرفت؛
• الغزوات التی لم یکن فیها القتال= غزواتی که در آنها جنگ صورت نگرفت.

و غزوۀ قریظه را ذیل گروه اول و جزو غزواتی آورده است که در آنها قتال و جنگ صورت گرفته است. در قسمتی از روایت یعقوبی آمده است:

«فرجع القهقرى و لم یتخلف عنه من المهاجرین أحد. و أفاء عامة الأنصار فقتل من بنی‌قریظة ثم تحصنوا فحاصرهم رسول الله أیاما حتى نزلوا على حکم سعدبن‌معاذ الأنصاری» (یعقوبی، بی‌تا: 2/52).

پیامبر(ص) به عقب بازگشت و هیچ‌یک از مهاجران از او عقب نماند و همۀ انصار را بازگرداند. پس کسی از بنی‌قریظه کشته شد و آنها در قلعۀ خود پناه گرفتند. پیامبر(ص) چند روز آنها را محاصره کرد تا اینکه به حکم سعد بن ‌معاذ انصاری تسلیم شدند.

قسمت متفاوت روایت یعقوبی در این است که او می‌گوید بنی‌قریظه پس از درگیری و کشته‌شدن برخی از آنها در قلعۀ خود پناه گرفتند و مسلمانان پس از آن  قلعه را محاصره کردند. به عبارت دیگر، او جنگ و درگیری پیش از محاصره را گزارش می‌کند. مرجع یعقوبی در این مطلب مشخص نیست؛ به همین دلیل این مطلب او قابل پیگیری نیست و تنها نمایانگر برداشت یک مورخ معتبر از قرن سوم است.

چنانکه ملاحظه شد، هیچ‌یک از روایات بنی‌قریظه به نبود جنگ تصریح نکرده‌اند، بلکه تنها می‌توان گفت تعدادی از این روایات دربارۀ زمان محاصره و اتفاقات آن اطلاعاتی ارائه نداده‌اند و تعدادی دیگر وقوع تیراندازی را گزارش کرده‌اند. با این وصف، روایات دستۀ دوم هیچ معارضی ندارند. به عبارت دیگر وقوع تیراندازی در بنی‌قریظه با توجه به این روایات مسجّل است. اما بنابر آنچه در ادامه بیان خواهد شد، غزوۀ قریظه منحصر به تیراندازی از پشت حصار قلعه نبوده است.

2. شعر حسان ‌بن‌ ثابت

ابن ‌هشام (د.218ق) به نقل از ابن ‌اسحاق (د.150ق)، اشعاری از حسان ‌بن ‌ثابت (د.40 تا 54ق) را ذیل غزوۀ بنی‌قریظه آورده است. حسان ‌بن ‌ثابت از بزرگ‌ترین شاعران عرب قبل از ظهور اسلام و در آغاز دورۀ اسلامی است. او از قبیلۀ بنی‌مالک ‌بن ‌نجّار خزرجی (ابوالفرج ‌اصفهانی، 4/352) و در دوران نبوی شاعر پیامبر(ص) بود (ابن‌اثیر، 1409: 2/9؛ ابن‌حجر، 1415: 2/63). او از شاهدان غزوۀ قریظه است. در شعر معروفی از حسان ‌بن ‌ثابت آمده است (ابن هشام، بی‌تا: 2/271-272):

لقد لقیت قریظة ما سآها
و حلّ بحصنها ذلّ ذلیل
و سعد کان أنذرهم بنصح
بأنّ إلهکم ربّ جلیل
فما برحوا بنقض العهد حتى
فلاهم فی بلادهم الرّسول
أحاط بحصنهم منّا صفوف
له من حرّ وقعتهم صلیل[*]
 .

حسان در این ابیات از سرنوشت قریظه و ذلیل‌شدن آنها سخن گفته و بعد چگونگی آن را توضیح داده است. ابتدا می‎‍گوید که سعد ایشان را نصیحت کرد که نقض پیمان نکنند. این بیت احتمالاً به ماجرای فرستاده‌شدن سعد بن ‌معاذ توسط پیامبر(ص) برای بررسی صحت‌وسقم خبر پیمان‌شکنی قریظه در جریان جنگ خندق اشاره دارد. در آن ماجرا سعد بن معاذ و سعد بن ‌عباده از قرظیان خواستند که به پیمان خود برگردند، اما آنها نپذیرفتند (واقدی،1409 :2/458؛ ابن‌هشام، بی‌تا: 2/221-222). در بیت سوم می‎‍گوید که با وجود این، آنها بر نقض عهد خود پافشاری کردند و دست از پیمان‌شکنی برنداشتند تا اینکه پیامبر(ص) در سرزمین خودشان با آنها جنگید و در بیت آخر می‌گوید گروه‌هایی منظم از ما قلعۀ آنها را محاصره کردند که از حرارت پیکارشان، سروصدایی برپا بود. حسان در این مصراع، فضای جنگ را توصیف می‌کند و از سروصدایی صحبت می‌کند که در اثر جنگ در منطقه ایجاد شده بود.

در ابیات دیگری از حسان آمده است (ابن‌هشام، بی‌تا: 2/271):

لقد لقیت قریظة ما سآها
وما وجدت لذلّ من نصیر
أصابهم بلاء کان فیه
سوى ما قد أصاب بنى النّضیر
غداة أتاهم یهوى إلیهم
رسول اللَّه کالقمر المنیر
له خیل مجنّبة تعادی
بفرسان علیها کالصّقور
ترکناهم وما ظفروا بشی‏ء
دماؤهم علیهم کالغدیر
فهم صرعى تحوم الطیر فیهم
کذاک یدان ذو العند الفجور
فأنذر مثلها نصحا قریشا
من الرحمن إن قبلت نذیرى[†]
ه

حسان در ابتدای این شعر سرنوشت بنی‌قریظه و بنی‌نضیر را با یکدیگر مقایسه و به تفاوت سرنوشت آنها اشاره می‌کند. علت این مقایسه این است که جُرم هر دو قبیله نقض عهد بود. در ادامه دربارۀ سرنوشت بنی‌نضیر چیزی نمی‌گوید و تنها به بیان ماجرای قریظه می‌پردازد و نتیجۀ جنگ را شکست آنها بیان می‌کند. در بیت پنجم می‌گوید: «ما آنها را ترک کردیم، در حالی که آنها چیزی به دست نیاوردند، جز اینکه خون‌هایشان مانند برکه‌ای شده بود که در آن فروغلتیده بودند». در این بیت تأکید شده است که بنی‌قریظه در همان میدان جنگ، یعنی در مکان قریظه کشته شدند و حسان با غلوّ شاعرانه از به راه افتادن برکۀ خون در آن منطقه سخن می‌گوید. این مطلب با آن چیزی مغایرت دارد که ابن ‌اسحاق دربارۀ گردن‌زدن بنی‌قریظه در بازار مدینه می‌گوید.

حسان در انتهای این ابیات، قریش را که هم‌پیمان قریظه در جنگ احزاب بود از سرنوشت قریظه بر حذر می‌دارد. به نظر من این بیت شاهدی بر وقوع جنگ در قریظه و شکست شدید آنهاست؛ زیرا انذار دربارۀ گرفتارشدن به حکمیت و نتیجۀ توافقی دوطرفه کاملاً بی‌معناست. چنانکه در گزارش مشهور آمده است، سرنوشت قریظه توافقی دوسویه با پیامبر(ص) محسوب می‌شد؛ قریظه طبق توافق تسلیم شدند و نتیجۀ حکم سعد بن ‌معاذ را پیش از اعلام آن پذیرفتند. یعنی به زعم مورخان، تمام وقایع بعدی که شامل کشته‌شدن مردان اسیر قرظی بود، منوط به تسلیم و پذیرش توافق توسط قریظه بوده است. حال چگونه شاعر، قریش را از این سرنوشت بترساند؟ قریش می‌توانست در پاسخ بگوید ما کسانی نیستیم که تسلیم شویم، ما مرد جنگیم! بنابراین تسلیم‌شدن به حکمیت واقعه‌ای نیست که بتوان دیگران را از آن انذار داد. حتی اگر گفته شود منظور، تهدید به گردن‌زدن اسیران بوده است، باید گفت تسلط بر یک قوم و اسیرکردن تمام آنان مستلزم پیروزی در جنگ است و بنابراین تهدید محسوب نمی‌شود. در چنین صورتی انذار قریش از گرفتارشدن به چنین سرنوشتی بیهوده بوده است. در حالی که حسان در ابیات پیشین این شعر دربارۀ وقوع جنگ بین مسلمانان و بنی‌قریظه سخن گفته و نتیجۀ جنگ را پیروزی قاطعانۀ مسلمانان و شکست فضاحت‌بار قریظه عنوان کرده و قریش را از چنین سرنوشتی بر حذر داشته است. با این وصف، تهدید حسان به گرفتارشدن قریش در دست رشادت جنگجویان مسلمان است؛ رشادتی که در روایات تاریخی نیز به آن اشاره شده است.

3. رشادت علی(ع) و زبیر در غزوۀ قریظه

در روایتی از عبدالکریم ‌جزری، دلاوری زبیر بن ‌عوام در غزوۀ قریظه بیان شده است. چنانکه در نمودار اِسناد شکل (2) مشاهده می‌کنید، این روایت در چهار نسخه موجود است (واقدی، 1409: 2/504-505؛ صنعانی، 1403: 5/234/ ح9470؛ ابن ‌ابی ‌شیبه، 1409: ح36823؛ سنن سعید بن ‌منصور، 1403: ح2694). در هر چهار نسخۀ این روایت آمده است که زبیر بن ‌عوام در جنگ تن‌به‌تن بر دشمن پیروز شد، اما اینکه این اتفاق در چه واقعه‌ای روی داده است در این چهار نسخه متفاوت است. در نسخه‌های عبدالرزاق (د.211ق) و واقدی (د.207ق) آمده است که زبیر در جنگ تن‌به‌تن بر یکی از جنگجویان بنی‌قریظه پیروز شد. متن نسخۀ عبدالرزاق این چنین است:

قَامَ رَجُلٌ مِنْ بَنِی‌قُرَیْظَةَ فَقَالَ: مَنْ یُبَارِزُ؟ فَقَالَ النَّبِیُّ(ص): «قُمْ یَا زُبَیْرُ» فَقَالَتْ صَفِیَّةُ: أَوَحِیدِی یَا رَسُولَ‌اللَّهِ؟ فَقَالَ النَّبِیُّ(ص): «أَیُّهُمَا عَلَا صَاحِبَهُ قَتَلَهُ» فَعَلَاهُ الزُّبَیْرُ فَقَتَلَهُ، فَنَفَلَهُ رَسُولُ‌اللَّهِ(ص) سَلَبَهُ.

مردی از بنی‌قریظه برخاست و هماورد خواست. پیامبر(ص) فرمود: زبیر برخیز. صفیه گفت: یا رسول‌‌الله آیا پسر من؟ پیامبر(ص) فرمود: هرکدام که دیگری را بلند کند او را خواهد کشت. زبیر او را بلند کرد و او را کشت و پیامبر(ص) غنیمت او را به زبیر بخشید.

چنانکه در نمودار (2) ملاحظه می‌کنید، عبدالرزاق، واقدی و ابن ‌ابی ‌شیبه هر سه این روایت را از سفیان ‌ثوری (د.161ق) دریافت کرده‌اند و سعید بن‌ منصور (د.227ق) آن را ازطریق شریک ‌بن ‌عبدالله (د.177ق) روایت کرده و سفیان‌ ثوری و شریک روایت را از عبدالکریم‌ جزری (د.127ق) از عکرمه مولی ابن ‌عباس (د.105-115ق) نقل کرده‌اند. دربارۀ عکرمه گفته می‌شود که او متخصص در مغازی پیامبر(ص) بود (مزی، 1400: 20/272). با توجه به نمودار (2) حلقۀ مشترک این روایت عبدالکریم‌ جزری است. او از علمایی است که بخاری، نسائی، احمد بن ‌حنبل، ابن‌ معین، ابوحاتم رازی، ابو زُرعه و دیگر رجالان او را توثیق کرده‌اند (ذهبی، 2003 : 6/80-83).

با توجه به متن نسخه‌های این روایت و مضمون واحد آنها نیز می‌توان گفت حلقۀ مشترک روایت، عبدالکریم جزری است و قسمت زیادی از عبارت‌پردازی روایت متعلق به اوست. مسئول تفاوت‌هایی که در عبارت‌پردازی برخی جزئیات وجود دارد، سفیان ‌ثوری و شریک ‌بن ‌عبدالله‌اند. در همۀ نسخه‌های روایت، اظهار نظر شخصی به نام صفیه ذکر شده است که منظور صفیه دختر عبدالمطلب، عمۀ پیامبر(ص) و مادر زبیر بن ‌عوام است. در این نسخه‌ها عبارات متفاوتی از زبان صفیه بیان شده است که احتمالاً حاصل تصحیف در نسخه‌برداری است. برخی از عبارات عیناً تکرار شده است، مثلاً در نسخه‌های واقدی و عبدالرزاق از ثوری عبارت «أَیُّهُمَا عَلَا صَاحِبَهُ قَتَلَهُ؟ فَعَلَاهُ الزُّبَیْرُ فَقَتَلَهُ، فَنَفَلَهُ رَسُولُ‌اللَّهِ(ص) سَلَبَهُ» تکرار شده است. در نسخۀ ابن ‌ابی ‌شیبه از ثوری نیز دو جملۀ اول آن تکرار شده است، اما جملۀ آخر آن به این صورت آمده است: «فَنَفَّلَهُ النَّبِیُّ(ص) إِیَّاه».

شکل(2). نمودار اِسناد روایت دلاوری زبیر بن‌ عوام

تفاوت مهم این نسخه‌ها، چنانکه در ابتدای بحث گفتیم، تفاوت آنها در بیان نام واقعه است. با توجه به شکل (2)، سه نسخه از روایت از سفیان ثوری نقل شده است. در نسخه‌های بی‌واسطۀ واقدی و عبدالرزاق از ثوری، نام واقعه غزوۀ بنی‌قریظه ذکر شده است؛ واقدی می‌نویسد: «لما کان یوم بنی‌قریظه قال رجل من یهود من یبارز؟ ...» اما در ابتدای نسخۀ ابن ‌ابی‌ شیبه که با واسطه یعنی ازطریق وکیع ‌بن ‌جراح از ثوری روایت شده است، آمده است که جنگ مدنظر خندق بوده است. با توجه به اینکه در نسخه‌های بی‌واسطۀ ثوری نام غزوۀ بنی‌قریظه آمده است، به نظر می‌رسد آنچه از سفیان ثوری منتقل شده است، همان غزوۀ بنی‌قریظه بوده است. ‌علاوه در نسخۀ باواسطۀ ثوری در مصنف ابن ‌ابی ‌شیبه آمده است که حریف زبیر از مشرکین بوده است، در حالی که حتی در نسخۀ سعید بن ‌منصور که از شریک ‌بن‌ عبدالله نقل شده است نیز، حریف او یک یهودی نامیده شده است. بنابراین می‌توان گفت متن ابن ‌ابی ‌شیبه دچار تغییر شده است.

چنانکه بیان شد نسخۀ سعید بن ‌منصور ازطریق شریک ‌بن‌ عبدالله روایت شده است. در این نسخه آمده است: «أَنَّ یَهُودِیًّا قَالَ یَوْمَ خَیْبَرَ: هَلْ مُبَارِزٌ». با اینکه ادامۀ متن این روایت مشابه با دو نسخۀ بی‌واسطۀ سفیان ثوری است، چرا سعید بن‌ منصور نام واقعه را خیبر نوشته است؟ آیا عبارت «خیبر» از شریک‌ بن‌ عبدالله روایت شده است یا عبارت آن متعلق به سعید بن ‌منصور است؟ در مورد اخیر نمی‌توان به‌دقت نظر داد. ممکن است با توجه به تأخیر زمانی سعید بن ‌منصور نسبت‌به واقدی، او به متن واقدی دسترسی داشته و با توجه به نظر واقدی دربارۀ روایت، این تغییر را اعمال کرده باشد. واقدی ذیل این روایت می‌نویسد:

این مطلب در غزوۀ بنى‌قریظه از کس دیگرى شنیده نشده است و گمان مى‌کنم این اتفاق مربوط به خیبر بوده باشد (واقدی، 1409: 2/505).

از این بیان مشخص است که واقدی در صحت این روایت تردید ندارد و تنها تردید او دربارۀ نام واقعۀ مدنظر است. به نظر می‌رسد واقدی متأثر از آنچه در دوران خود دربارۀ غزوۀ قریظه مشهور بوده است، نمی‌توانسته این روایت را علی‌رغم اِسناد صحیحش بپذیرد. ممکن است منظور واقدی از اینکه احتمالاً این واقعه در خیبر رخ داده است، اشاره به روایت زیر باشد که خودِ او بدون ذکر اِسناد ذیل جنگ خیبر نوشته است:

می‌گویند: ... یاسر که از پهلوانان نیرومند یهود بود به میدان آمد و او زوبینى داشت که مسلمانان را به‌وسیلۀ آن پراکنده مى‏کرد و على(ع) آمادۀ پیکار با او شد. زبیر گفت: تو را سوگند مى‏دهم تا اجازه دهى که من با او بجنگم. على(ع) پذیرفت و یاسر پیش آمد و همچنان با زوبین خود مسلمانان را پراکنده مى‏کرد. زبیر به جنگ او رفت و صفیّه مادر زبیر گفت: اى رسول خدا، واى بر اندوه من! پسرم کشته خواهد شد. پیامبر(ص) فرمود: چنین نیست. پسر تو او را خواهد کشت. گوید: آن دو نبرد کردند و زبیر او را کشت (واقدى، 1409: 2/657).

اما در روایات دیگر آمده است که یاسر در خیبر توسط علی ‌بن ‌ابیطالب(ع) کشته شد. به عبارت دیگر این روایت هم بدون اِسناد است و هم معارض دارد و بنابراین نمی‌تواند شاهدی بر وقوع این واقعه در خیبر باشد.

از سوی دیگر دربارۀ عبدالکریم جزری عبارتی از سفیان ثوری، که راوی این روایت است، وجود دارد که نشان می‌دهد روایاتی در نزد عبدالکریم جزری بوده و در نزد دیگران یافت نمی‌شده است (ابن حجر،1404 :6/334). بنابراین این احتمال وجود دارد که روایت او از رشادت زبیر در غزوۀ قریظه از دیگران شنیده نشده باشد و این دلیل بر نادرستی روایت او نیست؛ زیرا رجال او را توثیق کرده و گفته‌اند تمام روایاتش مستقیم و ازطریق سماع از راویان معتبر بوده است. بنابراین سخن واقدی، مبنی بر اینکه چون کس دیگری غیر از او این روایت را نقل نکرده است احتمال خطا در آن وجود دارد، مردود است. به‌علاوه، با توجه به روایت واقدی از ابراهیم ‌بن ‌جعفر (د.191ق) از پدرش جعفر بن محمود دربارۀ تقسیم غنایم قریظه، صفیه مادر زبیر بن‌ عوام به‌عنوان یکی از زنان شرکت‌کننده در غزوۀ قریظه نام برده شده است (واقدی، 1409: ‏2/523). بنابراین حداقل این قسمت از روایت جزری صحیح است که صفیه در قریظه حضور داشته است و این امکان وجود دارد که او در کنار پیامبر(ص) بوده و از اینکه پسرش در جنگ تن‌به‌تن شرکت کرده است، اظهار نگرانی کرده باشد. در مجموع روایت عبدالکریم جزری دلاوری زبیر بن ‌عوام و کشتن یکی از افراد بنی‌قریظه در غزوۀ قریظه را گزارش می‌کند. این روایت نیز معارضی ندارد.

روایت دیگر دربارۀ رشادت علی ‌بن ابیطالب(ع) در غزوۀ قریظه است. طبرسی (د.468ق) در کتاب الاحتجاج از قول ابان‌ بن‌ تغلب (د.141ق) از امام صادق(ع) این روایت را نقل می‌کند. ابان ‌بن ‌تغلب ادیب، قاری، فقیه، مفسر و از محدثان بنام امامیه و از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده است (دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 2/344-346). او چند کتاب داشته است که به گفتۀ شیخ طوسی یکی از آنها کتاب‌الفضائل است (طوسی، 1417: 59). با توجه به اینکه طبرسی اِسناد خود را تا ابان ذکر نکرده است، احتمال دارد این روایت را از این کتاب او نقل کرده باشد. در این روایت آمده است که خالد بن ‌سعید بن ‌عاص، در مجلسی در حضور ابوبکر و عمر از رشادت علی ‌بن ‌ابیطالب(ع) مثال آورد و یکی از مثال‌هایش این بود که علی(ع) در غزوۀ قریظه چندین نفر از بزرگان آنها را کشت و به این ترتیب فتح نصیب مسلمانان شد. خالد بن‌ سعید از چند نفری بود که پس از رحلت پیامبر(ص) از بیعت با ابوبکر خودداری کرد (یعقوبی، بی‌تا: 2/124). قسمتی از متن روایت به این صورت است:

«اتَّقِ اللَّهَ یَا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ وَنَحْنُ مُحْتَوِشُوهُ یَوْمَ بَنِی قُرَیْظَةَ حِینَ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ بَابَ النَّصْرِ وَقَدْ قَتَلَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ ع یَوْمَئِذٍ عِدَّةً مِنْ صَنَادِیدِ رِجَالِهِمْ وَأُولِی الْبَأْسِ وَالنَّجْدَةِ مِنْهُمْ یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ إِنِّی مُوصِیکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظُوهَا وَمُوَدِّعُکُمْ أَمْراً فَاحْفَظُوهُ أَلَا إِنَّ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ أَمِیرُکُمْ بَعْدِی وَخَلِیفَتِی فِیکُمْ...» (طبرسی، احمدبن‌علی، 1386: 1/75-76)

ای ابوبکر تقوا پیشه کن، خوب می‌دانی که پیامبر(ص) در غزوۀ بنى‌قریظه هنگامی که خداوند درهای پیروزی را بر او گشود و على‌ بن ‌ابیطالب(ع) در آن جنگ تعدادی از بزرگان و شجاعان و دلاوران آنها را به هلاکت رسانده بود، در حالی که ما گرداگرد او بودیم فرمود: ای گروه مهاجران و انصار، شما را به چیزی وصیت می‌کنم و امری را نزد شما به امانت می‌گذارم، پس حفاظتش کنید؛ آگاه باشید که علی ‌بن ‌ابیطالب بعد از من امیر شما و جانشین من در میان شماست...

در این جمله از روایت حرف «قد» استفاده شده است: «وَ قَدْ قَتَلَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ(ع) یَوْمَئِذٍ ...» که نشان‌دهندۀ این است که پیش از اینکه خدا درهای پیروزی را بگشاید، تعدادی از بزرگان قریظه به دست علی(ع) کشته شده بودند؛ یعنی ابتدا آنها کشته شدند، سپس فتح قریظه صورت گرفت؛ در حالی که طبق آنچه مشهور است ابتدا فتح و پیروزی صورت گرفت و سپس بزرگان قریظه در اسارت کشته شدند. از سوی دیگر کشتن اسیران دست‌بسته افتخاری برای یک فرماندۀ شجاع محسوب نمی‌شود که در ذکر افتخاراتش در هنگام احتجاج بیان شود، در اینجا سخن از شجاعت و رشادت او در مبارزه و جنگ است. حاصل این روایات این است که در قریظه جنگ و درگیری‌ای صورت گرفته است و فرماندهان شجاعی چون علی(ع) و زبیر فرصت مبارزه یافته‌اند.

دو روایت بدون اِسناد وجود دارد که مؤید نقش کلیدی علی(ع) و زبیر در غزوۀ قریظه‌اند. واقدی در روایتی بدون اِسناد، جزئیات زیادی دربارۀ غزوۀ قریظه ارائه می‌دهد. هرچند بافت متن این روایت دچار تغییراتی شده است که در جای دیگر بررسی‌شدنی است، اما این قسمت از روایت که می‌گوید بنی‌قریظه به دست علی(ع) و زبیر کشته شدند، در بررسی حاضر درخور توجه است:

آنها در حضور پیامبر(ص) همچنان کشته مى‏شدند و على(ع) و زبیر عهده‏دار کشتن آنها بودند (واقدی، 1409: 2/513).

در روایت بدون اِسناد دیگری از طبرسی (د.548ق) نقل شده است:

آنگاه ده نفر را بیرون آوردند و علی(ع) گردنشان را زد. سپس ده نفر دیگر را آوردند و زبیر گردنشان را زد و همه صحابه به‌جز تعداد اندکی، یک یا دو نفر را کشته بودند (طبرسی، فضل‌بن‌حسن، 1390: 1/196).

بافت متن این روایت نیز به کشته‌شدن قریظه در اسارت اشاره دارد که دربارۀ تغییر بافت متن آن در مقاله‌ای دیگر سخن خواهیم گفت. آنچه در اینجا حائز اهمیت است، ذکر نام علی(ع) و زبیر و نقش پررنگ آنها در کشتن بنی‌قریظه است. از ابن ‌هشام نیز روایت شده است که حرکت علی(ع) و زبیر را موجب تسلیم بنی‌قریظه دانسته است. روایت بدون اِسناد او این‌چنین است:

یکی از عالمان معتمد من برایم روایت کرده‌اند: در حالی که مسلمانان بنی‌قریظه را محاصره کرده بودند، علی ‌بن‌ ابیطالب(ع) فریاد زد: ای لشکر ایمان، او و زبیر بن ‌عوام پیش آمدند. علی(ع) گفت: به خدا سوگند یا همچون حمزه طعم شهادت را خواهم چشید و یا اینکه قلعۀ آنان را فتح خواهم کرد. پس [بنی‌قریظه] گفتند: ای محمد ما به حکم سعد بن ‌معاذ تسلیم می‌شویم (ابن‌هشام، بی‌تا: 2/240).

به نظر می‌رسد این روایت که ابن هشام دربارۀ دلیل ترس و تسلیم بنی‌قریظه و نقش علی(ع) و زبیر در آن بیان می‌کند، مبنایش همین گزارش‌های رهاشده باشد که علت شکست بنی‌قریظه و تسلیم‌شدن و پایان‌پذیرفتن جنگشان را رشادت‌های علی(ع) و زبیر در جنگ عنوان می‌کنند، و الا اینکه صرفاً با تهدید، بنی‌قریظه کلاً از مواضعشان دست بکشند منطقی نیست؛ زیرا پیش‌تر در زمان جنگ احزاب سعد بن‌ معاذ و سعد بن ‌عباده از بنی‌قریظه خواستند که به پیمان خود بازگردند و آنها نپذیرفتند و همچنین پیامبر(ص) پیش از آغاز غزوۀ قریظه با آنها سخن گفت و آنها را به صلح و تسلیم دعوت کرد، اما با اینکه لشکر مسلمانان آنها را احاطه کرده بودند، باز نپذیرفتند. به همین دلیل نمی‌توان پذیرفت که صرف سخن‌گفتن کسی باعث عکس‌العمل آنها و موجب تسلیمشان شده باشد، مگر اینکه در برابر عملکردی واقع شده باشند که نتوانند از آن رهایی یابند. در کل به نظر می‌رسد روایت ابن ‌هشام، روایت واقدی، روایت طبرسی، روایت عبدالکریم جزری و روایت الاحتجاج همگی خاستگاه واحدی داشته‌اند و آن نقش علی(ع) و زبیر در غزوۀ قریظه بوده است؛ هرچند این روایات بافت متن متفاوتی دارند. علی(ع) در نقش پرچمدار و فرماندۀ مهاجران در غزوۀ قریظه و زبیر از شجاعان لشکر او در این پیروزی نقش اساسی داشته‌اند. حاصل بحث این است که در روایت جزری، جزئیاتِ وقوع یکی از درگیری‌ها در غزوۀ بنی‌قریظه گزارش شده و در الاحتجاح به وقوع جنگ در قریظه اشاره شده است.

4. تفاوت غزوۀ بنی‌قریظه و غزوۀ بنی‌نضیر

مشهور است که در پی خیانت بنی‌نضیر، پیامبر(ص) و مسلمانان قلعه‌های بنی‌نضیر را محاصره کردند، اما پس از اتفاقاتی جنگ و درگیری در میان آنها در نگرفت و بنی‌نضیر بدون جنگ تسلیم شدند و توافق کردند که هرکس به اندازۀ یک‌ بار شتر از اموالش (به‌جز سلاح) با خود ببرد و از مدینه بیرون روند. آیات سورۀ حشر نیز به این واقعه اشاره دارند. شهرت این ماجرا از این روست که آنچه از خانه‌ها و زمین‌های بنی‌نضیر به مسلمانان رسید، با توجه به اینکه بدون جنگ به دست آمده بود، به پیامبر(ص) تعلق گرفت تا آن‌گونه که مصلحت می‌داند آنها را تقسیم کند.

شواهدی وجود دارد که می‌گوید سرنوشت بنی‌قریظه با سرنوشت بنی‌نضیر متفاوت بود. وجوه تفاوت سرنوشت این دو واقعه، یعنی غزوۀ بنی‌نضیر و غزوۀ قریظه در اشعار حسان ‌بن ‌ثابت و روایت عبدالله ‌بن‌ عمر بیان می‌شود.

پیش‌تر بیان شد که در ابیاتی از حسان ‌بن ‌ثابت با مطلع «لقد لقیت قریظة ما سآها»، به تفاوت سرنوشت قریظه و نضیر اشاره شده است. حسان در این ابیات می‌گوید بلایی که بر سر بنی‌قریظه آمد، غیر از آن بود که بنی‌نضیر به آن گرفتار آمدند. گفتیم که بنی‌نضیر تسلیم شدند و مصالحه کردند. در ادامۀ این ابیات حسان به جنگیدن قریظه و کشته‌شدن سرانشان در همان محل سکونت قریظه اشاره می‌کند. بنابراین وجه تمایز سرنوشت این دو قوم ازنظر حسان، جنگیدن و نجنگیدن آنها بوده است. توجه کنید که حسان بن ‌ثابت نیز از اصحاب و در آن زمان شاهد واقعه بود.

در روایتی از عبدالله ‌بن ‌عمر نیز تفاوت غزوۀ بنی‌نضیر و غزوۀ بنی‌قریظه در وقوع جنگ بیان شده است. عبدالله‌ بن ‌عمر (د.73ق) از صحابه و از فقهای مشهور قرن اول بود. روایت عبدالله ‌بن ‌عمر ازطریق موسی ‌بن ‌عقبه منتقل شده است. عبدالرزاق (د.211ق، ح9988)، احمد بن ‌حنبل (د.241ق، ح6367)، بخاری (د.256ق، ح4028)، مسلم (د.261ق، ح1766)، ابوداود (د.275ق، ح3005)، ابوعوانه (د.316ق، ح6704) و بیهقی (د.458ق، ح12853 و18753) این روایت را در جوامع خود ثبت کرده‌اند. بیهقی به جز سنن‌ الکبری در کتاب معرفه ‌السنن ‌و الآثار (ح18741) خود نیز این روایت را با رویکردی فقهی ذکر کرده است. خطیب بغدادی نیز آن را در تاریخ بغداد (8/653) آورده است. متن روایت ابن‌ عمر دو قسمت دارد که قسمت اول آن در تمام نسخه‌های این روایت مشترک است و قسمت دوم در برخی نسخه‌ها وجود ندارد. قسمت اول دربارۀ تفاوت وقایع بنی‌نضیر و بنی‌قریظه است که به اخراج نضیر و درنهایت جنگ با قریظه منجر شد. در مسند بزار فقط قسمت اول روایت آمده است که به این ترتیب است:

«أَن یَهُودَ بَنِی‌النَّضِیرِ وَقُرَیْظَةَ حَارَبُوا رَسُولَ‌اللَّهِ(ص) فَأَجْلَى بَنِی‌النَّضِیرِ وَأَقَرَّ قُرَیْظَةَ حَتَّى حَارَبَتْ قُرَیْظَةُ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَتَلَ رِجَالَهُمْ وَقَسَمَ نِسَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَوْلادَهُمْ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ» (بزار، 1977: 12/219، ح5923).

«یهود بنی‌نضیر و قریظه با پیامبر(ص) جنگیدند، پس بنی‌نضیر را تبعید نمود و قریظه را نگه داشت تا بعد از آن قریظه [با او] جنگیدند، پس مردانشان را کشت و زنان و اموال و اولادشان را بین مسلمانان تقسیم نمود».

در این بخش از روایت، موسی ‌بن ‌عقبه از نافع از عبدالله ‌بن ‌عمر روایت می‌کند که بنی‌نضیر و قریظه در یک واقعۀ مشترک درگیر بودند و با پیامبر(ص) جنگیدند که نتیجۀ آن اخراج بنی‌نضیر و باقی‌ماندن قریظه بود تا اینکه بعد از آن قریظه با پیامبر(ص) جنگیدند که درنتیجۀ آن شکست سختی خوردند. این روایت مؤید شعر حسان است.

5. تقسیم غنایم قریظه در بین شرکت‌کنندگان در آن جنگ

یکی از مهم‌ترین شواهد وقوع جنگ در بنی‌قریظه، نوع تقسیم غنایم این جنگ است. چنانکه در آیات و روایات آمده است، در دوران پیامبر(ص) نوع تقسیم غنایم متأثر از وجود پیکار یا مصالحه در جنگ بود؛ یعنی اگر در یک جنگ هیچ درگیری‌ای صورت نمی‌گرفت و به‌اصطلاح اسبی نمی‌تاختند و زحمتی نمی‌کشیدند و ماجرا به مصالحه ختم می‌شد، غنایم حاصل از آن جنگ متعلق به پیامبر(ص) بود و او باید دربارۀ چگونگی تقسیم آن تصمیم‌گیری می‌کرد. این مطلب در آیۀ 6 سورۀ حشر آمده است:

وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلَا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ.

و آنچه را خدا از آنان به رسولش بازگردانده است، چیزی است که شما برای به دست آوردن آن (زحمتی نکشیدید)، نه اسبی تاختید و نه شتری؛ ولی خداوند رسولان خود را بر هرکس بخواهد مسلط می‌کند  و خدا بر هر چیز توانا است.

چنانکه پیش‌تر گفته شد این آیه در شأن بنی‌نضیر نازل شده است. در آن واقعه، منازل بنی‌نضیر و بقیۀ اموالشان برای مسلمانان ماند، اما چون مسلمانان در این واقعه زحمتی نکشیدند، پیامبر(ص) اموال بنی‌نضیر را با توجه به صلاحدید خود و موارد مصرفی که خداوند برای این نوع از فیء در قرآن فرموده بود، تقسیم کرد. خداوند در آیۀ 7 همین سوره موارد مصرف فیء یا غنیمت پیامبر(ص) را تعیین کرده است. به این ترتیب پیامبر(ص) خانه‌های بنی‌نضیر را به مهاجران بخشید؛ زیرا در آن زمان خانه‌ای نداشتند و در خانه‌های انصار زندگی می‌کردند. از اموال بنی‌نضیر نیز به مهاجران و دو نفر از انصار فقیر بخشید.

اما نوع دیگر غنایم، غنایم حاصل از جنگ و درگیری بود؛ یعنی اگر جنگ و درگیری فیزیکی رخ می‌داد^[‡]، غنایم حاصل از آن جنگ باید به‌گونه‌ای که در قرآن آمده است بین شرکت‌کنندگان در آن جنگ تقسیم می‌شد؛ چنانکه در جنگ بدر انجام شد. نوع تقسیم این غنایم در آیۀ 41 سورۀ انفال بیان شده است:

«وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ‌السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ.»

و اگر به خدا و آنچه بر بندۀ خود در روز فرقان، که دو گروه به هم رسیدند، نازل کرده‌ایم ایمان آورده‌اید، بدانید که هرگاه چیزى به غنیمت گرفتید، یک‌پنجم آن از آن خدا، پیامبر، خویشاوندان، یتیمان، مسکینان و در راه ماندگان است و خدا به هر چیز تواناست.

بنابراین اگر در جنگ، پیکار و درگیری فیزیکی صورت گرفته باشد، غنایم باید تخمیس شود؛ یعنی یک‌پنجم آن جدا شود و در اختیار پیامبر(ص) قرار داده شود و مابقی آن در میان شرکت‌کنندگان در جنگ تقسیم شود. این مطلب در حدیثی از علی ‌بن ‌ابراهیم قمی از امام صادق(ع) نیز آمده است:

علی ‌بن ‌ابراهیم از پدرش از ابن ‌محبوب از معاویه‌ بن ‌وهب روایت کرد که از اباعبدالله(ع) پرسیدم اگر سریه‌ای که امام(ع) فرستاده باشد، غنایمی کسب کنند آن غنایم چگونه تقسیم می‌شوند؟ فرمود: اگر برای کسب آن همراه با فرماندهی بجنگند که امام برایشان قرار داده است، باید یک‌پنجم آن برای خدا و پیامبر(ص) جدا شود و چهارپنجم باقی بین آنها تقسیم شود و اگر برای کسب آن با مشرکان نجنگیده باشند، کل آنچه به دست آمده است متعلق به امام(ع) است که هرگونه تمایل داشت، مصرف کند (کلینی، 1388: 5/43-44).

بنابر گزارش‌های تاریخی، غنایم بنی‌قریظه پس از تخمیس و جداکردن یک‌پنجم آن در میان شرکت‌کنندگان حاضر در آن جنگ تقسیم شد. در منابع تاریخی روایاتی دربارۀ چگونگی تقسیم غنایم بنی‌قریظه وجود دارد. چنانکه در نمودار اِسناد این روایات در شکل (3) ملاحظه می‌کنید، یک روایت از موسی ‌بن‌ عقبه، یک روایت از ابن ‌اسحاق و سه روایت در مغازی واقدی در این زمینه وجود دارد.

شکل(3). نمودار اسناد روایات تخمیس غنایم بنی‌قریظه (خط‌چین نمایندۀ مسیر اِسناد حاکم نیشابوری است)

متن این روایات را در جدول (3) مشاهده می‌کنید. در روایت1 یعنی روایت موسی‌ بن ‌عقبه (د.141ق) از زهری (د.124ق) آمده است که اموال آنها بین مسلمانان حاضر در جنگ تقسیم شد. در دو نسخه از روایت ابن ‌اسحاق (د.151ق) (روایت2) نیز که ابن‌هشام (د.218ق) و طبری (د.310ق) از دو طریق متفاوت ثبت کرده‌اند، آمده است که خمس اموال جدا و بقیۀ آن بین مسلمانان سهم‌بندی شد. ممکن است گفته شود که خاستگاه روایات موسی‌ بن‌ عقبه و ابن‌ اسحاق در عمدۀ موارد یکی است، چون هر دو شاگرد زهری بوده‌اند، اما روایات واقدی در این زمینه با توجه به اِسناد آنها از مصادر مختلف بیان شده است. روایات3 تا 5 را واقدی (د.207ق) نقل کرده است. او ازطریق ابن ‌ابی ‌سبره (د.162ق) از مسور بن ‌رفاعه ‌قرظی (د.138ق)، میزان غنایم قریظه را روایت کرده و در ضمن آن بیان کرده است که مقدارى شراب و خم‌هاى شراب نیز در میان غنایم بود که همه را دور ریختند و در خمس هم منظور نشد. در روایت دیگری از جابر بن ‌عبدالله (د.78ق) نقل شده است که من از کسانى بودم که در آن روز خم‌هاى شراب را مى‏شکستند (واقدی، 1409: 2/510). از عبارت مسور که گفته است خم‌های شراب در خمس منظور نشد، مشخص است که بقیۀ غنایم تخمیس شدند و فقط شراب جزءِ آنها قرار نگرفت. مسور بن ‌رفاعه ‌قرظی از نسل بنی‌قریظه است که بخاری در أدب المفرد و نسائی در مسند مالک از او روایت کرده‌اند (مزی، 1400: 27/580، ش5966).

روایت4 از ابراهیم ‌بن ‌جعفر (د.191ق) از پدرش جعفر بن ‌محمود مفصل‌تر است. جعفر بن ‌محمود صاحب کتاب مغازی بوده است. در این روایت تقسیم غنایم این‌گونه شرح شده است:

در غزوۀ بنى‌قریظه مجموع اسب مسلمانان 36 تا بود و پیامبر(ص) سه اسب یدک داشتند و براى خود فقط یک سهم منظور فرمود و مجموعۀ سهام 3072 سهم بود. اموال را نخست به 5 بخش مساوى تقسیم کردند و سهمى را به نام خداوند متعال کنار گذاشتند. همچنین نسبت‌به اثاثیه و چهارپایان و اسیران به همین طریق رفتار شد. 4 بخش دیگر میان مردم تقسیم شد

جدول(3). روایات مربوط به تخمیس غنایم بنی‌قریظه

واقدی روایت دیگری را نیز در این زمینه آورده است که عبدالحمید بن ‌جعفر (د.153ق) آن را از پدرش جعفر بن‌ عبدالله ‌بن‌ حکم نقل کرده است (روایت5):

مجموعۀ اسیران از زن و بچه هزار نفر بودند. پیامبر(ص) پیش از فروش غنایم، خمس آنها را جدا فرمود و اسیران را هم به پنج قسمت تقسیم کرد و خمس آنها را هم در اختیار خود گرفت. گروهى را آزاد کرد و بعضى را هم به افراد بخشید و بعضى از آنها را هم به خدمت گماشت. دربارۀ اثاثیه و درختان خرما هم همچنین رفتار شد و یک‌پنجم آنها کنار گذاشته شد...

ابن‌ سعد در طبقات‌الکبری دربارۀ تقسیم غنایم قریظه، روایت عبدالحمید بن ‌جعفر را بدون ذکر ارجاع آن آورده است (ابن ‌سعد، 1418: 2/58).

مفهوم کلی این روایات این است که غنایم قریظه تخمیس شد و پس از جداکردن خمس آن در بین حاضران در جنگ تقسیم شد. این مسئله نشان می‌دهد غنایم قریظه از نوع ماأفاء‌الله متعلق به پیامبر(ص) نبود که مسلمانان برای کسب آن اسب و شتری نتاخته و زحمتی نکشیده باشند، بلکه در قریظه جنگ و پیکار و درگیری فیزیکی رخ داد و به سبب این زحمت و مجاهده، غنایم حاصل از این غزوه در بین مسلمانان شرکت‌کننده در آن تقسیم شد. بنابراین نوع تقسیم غنایم، که بنابر شواهد تاریخی تخمیس بوده است، گویای وقوع جنگ و درگیری در بنی‌قریظه است.

نتیجه‌گیری

در این مقاله شواهدی ارائه شد که بر وجود جنگ و درگیری فیزیکی در قریظه دلالت دارد. چنانکه بیان شد هیچ روایتی وجود ندارد که به‌صراحت دربارۀ وقوع‌نیافتن جنگ در بنی‌قریظه سخن گفته باشد، بلکه برخی از منابع دربارۀ وقایع هنگام محاصره سکوت کرده و برخی دیگر به تیراندازی و جنگ در قریظه اشاره کرده‌اند. گزارش‌هایی نیز ارائه شد که مستقیماً به جنگ و کشتن شخصی از بنی‌قریظه توسط زبیر بن ‌عوام و کشته‌شدن بزرگان قریظه توسط علی(ع) اشاره کرده است. همچنین اشعاری مربوط به غزوۀ قریظه بیان شد که در آنها جنگ خونینی را تصویر کرده بود که به پیروزی منجر شد. تفاوت سرنوشت بنی‌قریظه و بنی‌نضیر در جنگیدن و نجنگیدن در روایت عبدالله ‌بن ‌عمر و ابیات حسان ‌بن ‌ثابت، به‌عنوان شاهدان واقعه ارائه شد. روش تقسیم غنایم قریظه نیز به‌عنوان شاهد مهمی بر وقوع جنگ در قریظه بیان شد. گفتیم که تقسیم غنایم قریظه به‌صورت تخمیس و تقسیم چهارپنجم آن بین جنگجویان حاضر در جنگ انجام شد؛ حتی به زنانی که برای پشتیبانی در جنگ حاضر شده بودند نیز سهمی تعلق گرفت. این مدل تقسیم غنایم مربوط به زمانی است که برای جنگ اسب تاخته باشند و جنگیده باشند والا شبیه به همین اتفاق دربارۀ بنی‌نضیر رخ داد، اما چون تسلیم شدند و جنگی رخ نداد، تمام غنایم و اموالشان در اختیار پیامبر(ص) قرار گرفت. وجود این شواهد که معارضی ندارند در کنار یکدیگر، نشانۀ وقوع جنگ و درگیری فیزیکی در بنی‌قریظه است؛ جنگی که بنی‌قریظه در آن شکست خوردند. با توجه به این نتیجه باید به بازنگری در روایات دیگر غزوۀ بنی‌قریظه پرداخت.

[*]  ترجمۀ فارسی ابیات:

قریظه به سرنوشتی دچار آمد که مایۀ نگرانی آنها بود و بلایی به دژهایشان درآمد که مایه خواری آنها شد.

سعد خیرخواهانه آنها را هشدار داد که خدایتان پروردگار ارجمند است.

دست از پیمان شکنی برنداشتند تا این که پیامبر در سرزمینشان با آنان پیکار کرد.

گروه‌هایی منظم از ما دژهای آنان را محاصره کرده بودند که از حرارت پیکارشان بانگی به گوش می­رسد.

[†]  ترجمۀ فارسی ابیات:

قریظه با سرنوشتی رو به رو شدند که آنان را نگران ساخت و آنان در برابر خوار شدن هیچ یاوری نیافتند.

بلایی بر سرشان آمد غیر از آنچه که بنی‌نضیر به آن گرفتار آمدند.

بامدادی پیامبر(ص) مانند ماهی درخشان به سوی آنان آمد.

او را اسبانی پیشرو و تندپای بود که سوارکارانی همچون شاهین بر آن‌ها سوار بودند.

آنان را ترک کردیم در حالی که آن‌ها به چیزی دست نیافتند و خون‌هایشان مانند برکه‌ای شده بود که در آن فروغلتیده بودند.

آنان نقش زمین شده و پرندگان اطراف آنان گرد آمده بودند، ستیزه جویان بدکار چنین سزا می‌بینند.

پس به عنوان نصیحتی از سوی خدای رحمان، قریش را به چنین سرنوشتی هشدار می‌دهم، اگر آنان هشدار مرا بپذیرند.

[‡] این گزارۀ کلی شرایط جزئی نیز دارد که مورد بحث مقالۀ حاضر نیست. این قیاس کلی دربارۀ دو جنگ نضیر و قریظه کافی است که در یک منطقه از مدینه واقع بوده‌اند.