مطالعۀ جامعه‌شناختی رفتارهای جمعی نمایشی ناشی از شیوع کروناویروس مورد مطالعه شهر بوشهر

مقدمه

در دسامبر 2019، یک کروناویروس جدید (SARS-CoV-2) ظهور کرد که جرقۀ یک اپیدمی سندرم حاد تنفسی (COVID-19) در انسان، با مرکزیت ووهان، چین را ایجاد کرد. از آن زمان، این ویروس تقریباً به کل جهان سرایت کرد، باعث مرگ میلیون‌ها نفر شد و سازمان بهداشت جهانی را به اعلام یک بیماری همه‌گیر جهانی واداشت. ازنظر روان‌شناختی، این فرآیند کیفیت زندگی و رفتارهای فردی و جمعی را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده (Heiat et al., 2021:360) و به رفتارهای غیرمنطقی و نمایشی در جوامع مختلف منجر شده است. به‌طور کلی شیوع بیماری کووید 19 می‌تواند به احساس ناامنی، اضطراب، ترس، افسردگی، بی‌خوابی و بدخوابی، مشکلات رفتاری، تحریک‌پذیری، اختلال استرس پس از آسیب و وسواس فکری-عملی منجر شود و مشکلات سلامت روان و رفتارهای جمعی نامناسب زیادی به‌همراه داشته باشد (چوبداری، 1399: 53). مجموع این رفتارهای منبعث از ویروس کرونا که در جوامع رخ داد، رفتارهای جمعی نمایشی بین مردم است.

رفتار جمعی ازنظر تاریخی به مواردی اطلاق می‌شود که در آن گروه‌هایی از انسان‌ها یا حیوانات در غیاب یک رهبر آشکار، رفتار هماهنگی از خود نشان می‌دهند (Bak-Coleman et al., 2021: 1). طی چند دهۀ گذشته، «رفتار جمعی» از توصیف پدیده‌ها به چارچوبی برای درک مکانیسم‌هایی رشد کرده است که کنش جمعی به‌‌وسیلۀ آن پدیدار می‌شود (Couzin & Krause, 2003; Bentley & O’Brien, 2015)؛ بنابراین، رفتار جمعی بر مطالعۀ افراد در زمینۀ نحوۀ اثرگذاری و اثرپذیری آ‌نها از دیگران، با در نظر گرفتن علل و پیامدهای تفاوت‌های بین فردی در فیزیولوژی، انگیزه، تجربه، اهداف و دیگر ویژگی‌ها متمرکز است (Bak-Coleman et al., 2021: 1).

انواع مختلفی از رفتار جمعی وجود دارد که ممکن است از یک جمعیت سر بزند. یکی از این موارد، رفتار جمعی نمایشی است. رفتارهای جمعی نمایشی می‌تواند از ترس و شایعه تا مدهای اجتماعی را در بر بگیرد. استدلال می‌شود که مردم تمایل دارند فردیت و قضاوت اخلاقی خود را در جمع تسلیم کنند و تسلیم قدرت هیپنوتیزمی رهبرانی شوند که رفتار جمعی را آن‌طور شکل می‌دهند که دوست دارند (Crossman, 2020: 4). رفتار جمعى نمایشی با الگوهاى بدون ساختار، خودانگیخته، عاطفى و پیش‌بینی‌ناپذیر مشخص مى‌شود. هرگونه محرک آنی، پیش‌بینی‌نشده و ناپایدارى می‌تواند انسان‌ها را به واکنش‌های رفتار جمعى تحریک کند. نمونه‌ای از این رفتارهای جمعی نمایشی از خصوصیاتی چون شیدایی اجتماعی در قالب ابراز رفتارهای نشاط‌برانگیز و هیجانی در سطح جامعه، ناشی از آیین‌های سنتی، جشن‌ها، پیروزی‌های ورزشی، انتخاباتی و ... در چند دهۀ اخیر در جامعۀ ما رخ داده است. حضور در چنین جمع‌هایی باعث مى‌شود تا افراد نسبت‌به اعمال خود کمتر احساس مسئولیت کنند. به بیان دیگر، جمع ما را در مقام افراد از نظرها پنهان مى‌کند. درنتیجه هنگام همکاری با دیگران شاید مایل باشیم اعمالی انجام دهیم که به‌تنهایی مستعد و قادر به انجام آنها نباشیم؛ درنتیجه هرچه افراد به‌عنوان فرد، کمتر تشخیص‌دادنی باشند (کوئن، 1372: 173)، بیشتر احتمال دارد که اعمال غیراجتماعی را از خود بروز دهند.

در دو دهۀ اخیر ارتباط بین رفتارهای جمعی نمایشی و متغیرهای اجتماعی و محیطی، درخور توجه بسیاری از نظریه‌پردازان بوده است. گاش^[1] و همکاران (2020) نشان دادند که بروز بحران، به‌ویژه بیماری همه‎‍گیر کووید 19 با تأثیرگذاشتن بر رفتار روزمرۀ مردم، به گسترش احساس اضطراب، افسردگی، ترس و نگرانی‌های مزمن در بین افراد جامعه منجر شده است. براساس پژوهش‌های انجام‌شده، افراد جامعه در زمان شیوع این بیماری، احساس ترس و اضطراب، کاهش اشتها، انزوای جسمی و اجتماعی را تجربه می‌کنند و مشکلات هیجانی و رفتارهای جمعی نمایشی زیادی را نشان می‌دهند. بیشتر تحقیقات بر اضطراب بیماران تمرکز دارند؛ اما واقعیت آن است که در زمان همه‌گیری یک بیماری مانند کرونا، ترس از بیماری و ترس از مرگ، در کنار آشفتگی فعالیت‌های روزمره، موجب می‌شود تا افراد سالم نیز با اضطراب بیماری درگیر شوند. در این صورت از احساس ترس و نگرانی تا استرس و اضطراب بالینی، وسواس فکری و عملی و رفتارهای جمعی نمایشی، همه با این بیماری مرتبط‌اند (علیزاده‌فر و صفاری‌نیا، 1399: 131-130).

در همین راستا شیوع بیماری کرونا، مردم جهان به‌خصوص ایران و به‌طور ویژه شهر بوشهر (با توجه به مرز بین‌المللی آبی و مناطق آزاد گردشگری) را درگیر خیلی از رفتارهای جمعی نمایشی کرده و موجب ایجاد احساساتی نظیر اضطراب، استرس، هوس، هراس، جنون، شایعه، مد، شیدایی و ... شده است. بر این اساس، این مطالعه به‌دنبال بررسی جامعه‌شناختی رفتارهای جمعی نمایشی ناشی از شیوع کروناویروس در شهر بوشهر است.

پیشینۀ تحقیق

امجدیان و مرادی (1400) در پژوهشی با عنوان «مطالعۀ جامعه‌شناختی شکل‌گیری رفتارهای جمعی نمایشی در بستر تجربۀ زیستۀ مردم از ویروس کرونا، مورد مطالعه شهر کرمانشاه»، به این نتایج رسیدند که چهار مضمون اصلی شامل رشد احساسات منفی، سردرگمی و بدبینی، رشد وسواس‌های فکری-عملی دربارۀ بدن و شست‌وشو و تغییر سبک زندگی، دغدغه‌های فکری دربارۀ به خطر افتادن سلامت خانواده، دغدغه‌های اقتصادی و ترس از دوران پساکرونا بر رفتارهای جمعی کنشگران جامعه تأثیرگذارند.

شاحسنی (1400) در پژوهشی با عنوان «تبیین جامعه‌شناختی تمایل به رفتار جمعی در بین جوانان استان فارس»، به این نتیجه دست یافت که با بالارفتن احساس انواع محرومیت‌ها اعم از اقتصادی و اجتماعی، گرایش نسبت‌به رفتار جمعی بیشتر می‌شود، اعتماد اجتماعی هم در سطح بین فردی و هم اعتماد نهادی کاهش پیدا می‌کند و فرد تمایلی به مشارکت اجتماعی در عرصه‌های مختلف از خود نشان نمی‌دهد.

اکبری چرمهینی و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «سوگیری‌های شناختی در طول شیوع ویروس کرونا در جامعۀ ایران»، به این نتیجه دست یافتند که بحران‌هایی مانند بحران کرونا با تحت تأثیر قرار دادن سلامت روان افراد جامعه، می‌توانند تفکر آنها را دچار خطا کنند و درنتیجه رفتار آنها را تحت تأثیر قرار دهند.

ایمان و پورجم (1383) در پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر گرایش دانشجویان به رفتار جمعی»، به این نتایج دست یافتند که متغیرهای سن، سطح تحصیلات والدین، میزان استفاده از تلویزیون، رایانه، اینترنت، ماهواره، جنسیت، وضعیت تأهل، وضعیت اشتغال، وضعیت سکونت، خاستگاه اجتماعی و قومیت دانشجویان با میزان تمایل آنان به رفتار جمعی رابطۀ معنی‌داری دارند. تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان می‌دهد میزان استفاده از اینترنت، جنسیت و میزان تماشای تلویزیون به‌عنوان مهم‌ترین متغیر ظاهر شده‌اند که درمجموع توانسته‌اند 1/15درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند.

آرپاسی[2] و همکاران (2022) در پژوهشی با عنوان «هراس کووید 19 در ایالات‌ متحده: اعتبارسنجی مقیاس هراس کووید 19»، به این نتایج دست پیدا کردند که همبستگی مثبت و معناداری بین کروناهراسی و حالت اضطراب وجود دارد. همچنین افراد با سطوح بالاتر کروناهراسی نیز ممکن است سطوح بالاتری از حالت اضطراب را داشته باشند یا برعکس. علاوه بر این، یک تفاوت چندمتغیره در کروناهراسی بین مردان و زنان وجود دارد.

روچادی[3] (2020) در پژوهشی با عنوان «وحشت عمومی در مورد شیوع کووید 19: انتقاد نسبت‌به نظریۀ وحشت در مطالعۀ رفتار جمعی»، موضوع وحشت عمومی را دربارۀ شیوع ویروس کرونا در اندونزی از مارس تا آوریل 2020 بررسی کرد. نتایج این پژوهش نشان‌دهندۀ ناهماهنگی در صورت وحشت عمومی در یک جمعیت بود. این وحشت همان‌طور که هنگام روبه‌روشدن با بلایای طبیعی، غرق‌شدن کشتی‌ها، آتش‌سوزی‌ها، ساختمان‌های فروریخته یا دیگر تهدیدات فیزیکی مشاهده می‌شود، در رابطه با ویروس‌ها نیز رخ می‌دهد. علاوه بر این، در مواقعی که مقامات، اعم از سیاسی و دانشگاهی، نمی‌توانند فوراً یک اقدام متقاعدکننده را استراتژی و مدیریت کنند، تمایل فردی برای مدت طولانی ادامه دارد و  به رفتارهای جمعی منجر می‌شود.

یوویس[4] (2020) در پژوهشی با عنوان «شیدایی ناشی از استرس مرتبط با بیماری همه‌گیر کووید 19»، به این نتیجه دست یافت که رویدادهای شدید زندگی ممکن است دوره‌های شیدایی و هیپومانیا را تسریع کند. از دیدگاه نویسنده، عوامل روانی-اجتماعی مانند ترس و نگرانی از آلوده‌شدن فرد و اعضای نزدیک خانواده و بستگان به ویروس کرونا، نگرانی‌های مالی و محدودیت‌های اجتماعی به‌عنوان عوامل استرس‌زا می‌توانند در شیدایی افراد نقش داشته باشند.

بناکار[5] و همکاران (2021) در پژوهشی با عنوان «نگرش‌های حوزۀ عمومی نسبت‌به منابع شایعۀ همه‌گیری کووید 19: شواهدی از ادراک جامعۀ ایران»، به این نتایج دست یافتند که رسانه‌های اجتماعی منبع اصلی شایعات‌اند. فقدان یک منبع خبری معتبر و رسمی نیز شایع‌ترین علت شایعه‌سازی است.

تسنیم[6] و همکاران (2020) در پژوهشی با عنوان «تأثیر شایعات و اطلاعات نادرست بر کووید 19 در رسانه‌های اجتماعی»، به این نتایج رسیدند که بیماری همه‌گیر کروناویروس باعث افزایش شایعات، فریبکاری‌ها و اطلاعات نادرست متعدد دربارۀ علت، نتایج، پیشگیری و درمان این بیماری شده است. چنین انتشار اطلاعات نادرست، پنهان‌کردن رفتارهای سالم و ترویج اقدامات اشتباهی است که باعث افزایش انتشار ویروس و درنهایت به نتایج ضعیف سلامت جسمی و روانی در بین افراد منجر می‌شود.

مطالعات تجربی انجام‌شده می‌توانند راهنمای خوبی برای پژوهشگر در انتخاب فرضیه‌ها و نحوۀ سنجش مفاهیم و متغیرها باشند؛ با وجود این، بیشتر این مطالعات از بعد روان‌شناسی به این مسئله نگاه کرده‌اند و صرفاً مطالعۀ مرادی و امجدیان در بعد جامعه‌شناسی و آن هم با روش کیفی انجام شده است. این مطالعه سعی کرده است تا با رویکرد کمی، موضوع را کندوکاو کند. ضمن اینکه این مطالعه با استفاده از مدل‌های اندازه‌گیری، سعی در برآورد روایی و پایایی ابزار محقق ساخته دارد تا به‌عنوان سنجشی برای مطالعات بعدی قرار گیرد.

چارچوب نظری

چارچوب نظری پژوهش حاضر تلفیقی از نظریۀ رفتار جمعی اسملسر، نظریۀ رفتار جمعی ترنر و کیلیان، نظریۀ گوستاولوبون و نظریۀ هویت اجتماعی تاچفل و ترنر است.

رفتار جمعی در اندیشۀ اسملسر: اسملسر پایۀ تعریف و تبیین خود را بر مفهوم کنش اجتماعی و این اعتقاد استوار می‌کند که رفتار جمعی از روی نظم و قاعده به وجود می‌آید. او معتقد است گرچه مواردی مانند شایعات، هیجان‌های جمعی، هراس‌ها‌، شورش‌ها و انقلاب‌ها تعجب‌‌برانگیزند، بروزشان توأم با نوعی نظم و قاعده است (اسملسر، 1380: 3). اسملسر بر آن است که بروز رفتار جمعی حاصل نوسازی جامعه و گسترش تقسیم کار است و موجب اختلال در همبستگی اجتماعی می‌شود؛ درنتیجه مکانیزم‌های همبستگی از جذب پیچیدگی‌های فزاینده عاجز می‌شوند، اجزا و ساخت‌های نوپدید، نمی‌توانند با اجزا و ساخت‌های دیگر روابط متقابل داشته باشند و به این ترتیب خطر فروپاشی تعادل اجتماعی پدید می‌آید. این فقدان همبستگی و نبود تعادل کلی در سطح فرد، موجب پیدایش فشار روحی و اضطراب می‌شود که بی‌‌شباهت به وضعیت آنومی دوکهایم نیست. در این شرایط احتمال وقوع انواع رفتار جمعی نظیر شورش، جنبش اجتماعی، هراس‌های جمعی و انقلاب افزایش می‌یابد (بشیریه،‌ 1373: 53). اسملسر معتقد است رفتار جمعی، رفتاری نهادینه‌شده نیست؛ بسته به میزان نهادینه‌شدنش، از ماهیت متمایزش کاسته می‌شود. رفتار جمعی رفتاری است چنان شکل‌یافته که پاسخگوی موقعیت‌های تعریف‌ناشده یا ساخت‌نیافته باشد (اسملسر، 1380: 13).

رفتار جمعی در اندیشۀ ترنر و کیلیان: به عقیدۀ ترنر و کیلیان، هنگامی که نظام‌های ارزشی موجود، بنیان محکمی را برای عمل اجتماعی ایجاد نکنند، هنجارهای جدیدی ظهور می‌کنند که وضعیت موجود را نادرست می‌دانند و توجیهی برای اقدام فراهم می‌کنند (دلاپورتا و دیانی، 1383: 19). به بیان دیگر، رفتار جمعی از دید ترنر و کیلیان، فعالیت تصادفی و بی‌‌سازمان جمعی از افراد فارغ از کنترل اجتماعی نیست، بلکه این نوع رفتار زمانی روی می‌دهد که سازمان مستقر نمی‌تواند ازطریق کانال‌های ارتباطی خود به اعمال جهت دهد. در چنین شرایطی، وقوع رویدادهایی که در فرهنگ گروه تعریف نشده‌اند، به ایجاد وضعیتی مبهم و بحرانی منجر می‌شوند. حال در این وضعیت‌های بحرانی، اگر هنجارهایی جدید ظاهر شوند، می‌توانند کنش‌های افراد را جهت دهند. ترنر و کیلیان، بر ارتباطات غیررسمی مانند شایعه در ترویج هنجارهای نوظهور تأکید دارند. به اعتقاد آنها، نهایی‌ترین و پایدارترین محصول یک جنبش، نفی برداشت گذشته از وضعیت و جانشین‌کردن آن با برداشتی جدید در جامعه است (مشیرزاده، 1381: 103-106). درمجموع، ترنر و کیلیان تحت تأثیر رهیافت معطوف به فرد و سطح تحلیل خرد هستند که مجموعۀ متعددی از متغیرهای مؤثر را در فرایند حرکت جنبش‌های اجتماعی معرفی و شناسایی کرده‌اند.

رفتار جمعی در اندیشۀ گوستاولوبون: گوستاولوبن اندیشۀ سرایت را مطرح کرده است. به تعبیر لوبون توده‌ها تأثیر هیپنوتیزمی بر اعضای خود دارند. تعداد زیادی از مردم که تحت پوشش ناشناس‌بودن خود قرار دارند، مسئولیت شخصی خود را رها می‌کنند و تسلیم احساسات مسری توده می‌شوند؛ بنابراین، یک توده زندگی خود را در پیش می‌گیرد، احساسات را تحریک می‌کند و مردم را به‌سمت اقدامات غیرمنطقی و حتی خشونت‌آمیز سوق می‌دهد (Imhonopi, 2013: 81). براساس این دیدگاه نظری، می‌توان گفت بسیاری از رفتارهای مردم در زمان شیوع کرونا، نه از روی منطق و فکر، بلکه براساس هیجانات و عواطفی صورت می‌گیرد که ناشی از تأثیر جماعت بر افراد است. بر این اساس اگر رفتاری از مردم سر می‌زند، تحت تأثیر هیجانات جمعی جماعت شکل می‌گیرد.

رفتار جمعی در اندیشۀ ترنر و تاچفل: ازنظر این دو اندیشمند، رفتار جمعی تابعی از هویت مشترک بین اعضای گروه است. این نشان می‌دهد که افراد هم هویت شخصی و هم هویت اجتماعی مشترک دارند و این هویت‌های اجتماعی مشترک براساس طبقه‌بندی خویشتن و مقایسه است. این یک مبنای نظری را برای درک رابطۀ بین رفتارهای درون‌گروهی و بین‌ گروهی ارائه می‌دهد (Drury & Reicher, 2009: 712). هنگامی که افراد خود را به‌عنوان اعضای گروه می‌شناسند، اهداف و دیدگاه‌های گروه را به اشتراک می‌گذارند و به‌طور جمعی براساس آن رفتار می‌کنند (Cocking, 2016: 115). هویت‌بخشی به‌عنوان اعضای جامعه و برجستگی هویت اجتماعی به‌جای هویت شخصی، به بسیج و رفتار جمعی منجر می‌شود که برای همۀ اعضای گروه مفید است (Tajfel and Turner, 1979: 35). شبکه‌ها و روابط اجتماعی بسیار مهم‌اند؛ زیرا آ‌نها حس تعلق، هویت‌بخشی (Hopkins et al., 2019: 1292) و ایجاد انگیزه را برای رفتار جمعی ((Rockenbauch & Sakdapolrak, 2017: 2 فراهم می‌کنند، برای سلامت اعضای جامعه مهم‌اند و همگی نتیجۀ کارکردهای شناختی‌اند. ازنظر هویت اجتماعی، اگر هویت شخصی بر هویت اجتماعی مسلط باشد، افراد ممکن است براساس منافع فردی عمل کنند تا رفاه جامعه؛ برای مثال، اگر فردی که در ردۀ کم‌خطر قرار دارد، تصور کند که احتمال ابتلا به ویروس و عواقب جدی برای او کمتر است، ابتکار کمتری از سوی او برای رعایت محدودیت‌های اعمال‌شده وجود دارد؛ اما هنگامی که خطر در سطح هویت اجتماعی او درک شود، به‌عنوان عضوی از گروه، او موظف است اقدامات را برای کل گروه دنبال کند؛ از این رو استناد به تغییرات رفتاری ازنظر هویت اجتماعی، در شرایط فعلی کمک بهتری می‌کند؛ زیرا زندگی در بحران کووید 19، تجربۀ مشترکی است که پتانسیل ایجاد حس هویت مشترک را دارد و اساس نگرانی متقابل، حمایت متقابل و انعطاف‌پذیری است.

فرضیه‌های پژوهش

میانگین میزان رفتار جمعی نمایشی در بین مردم بیشتر از میانگین مورد انتظار است؛

میانگین میزان هراس اجتماعی در بین مردم بیشتر از میانگین مورد انتظار است؛

میانگین میزان مد اجتماعی در بین مردم بیشتر از میانگین مورد انتظار است؛

میانگین میزان هوس جمعی در بین مردم بیشتر از میانگین مورد انتظار است؛

میانگین میزان شیدایی جمعی در بین مردم بیشتر از میانگین مورد انتظار است؛

میانگین میزان جنون اجتماعی در بین مردم بیشتر از میانگین مورد انتظار است؛

میانگین میزان شایعه در بین مردم بیشتر از میانگین مورد انتظار است.

روش پژوهش

تحقیق حاضر براساس نوع داده‌های جمع‌آوری و تحلیل‌شده، تحقیقی کمی است و راهبرد استفاده‌شده در این پژوهش، توصیف از نوع پیمایشی است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر شامل کلیۀ افراد بالای 15سال ساکن شهر بوشهر در سال 1400 است. طبق آخرین سرشماری صورت‌گرفته در سال 1395، تعداد این افراد برابر با 197864 نفر است. برای انتخاب نمونۀ آماری در این پژوهش، از فرمول کوکران استفاده شد که بنابر محاسبات صورت‌گرفته در این فرمول، تعداد 384 نفر به‌عنوان نمونۀ آماری انتخاب شدند. برای انتخاب نمونه‌ها از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای استفاده شد. به این ‎‍نحو که ابتدا با توجه به حجم جمعیت مناطق شهرداری بوشهر، نمونۀ متناسب به آن اختصاص داده و سپس از میان تمامی بلوک‎‍های شهر، شماره‎‍هایی به‌صورت تصادفی انتخاب و درنهایت در بلوک‎‍های منتخب با توجه به تعداد منازل موجود در آن بلوک، پرسش‌نامه به‌صورت تصادفی جمع‎‍آوری شده است. ازلحاظ فضایی، شهر بوشهر به استناد طرح تفصیلی مصوب سال 1395 و تأییدشدۀ سازمان مسکن شهرسازی و شهرداری استان، به دو بخش شمالی با 6 ناحیه و 24 محله و بخش جنوبی با 4 ناحیه و 15 محله تقسیم شده است. از بین محلات 24 گانۀ بخش شمالی، محله‎‍های باهنر، سنگی، بهبهانی، جفره و عاشوری انتخاب و از بین محلات 15 گانۀ بخش جنوبی نیز، محله‎‍های بهمنی و تنگگ 1 انتخاب شده است. با توجه به اینکه فهرست و چارچوب جمعیت محلات بررسی‌شده در دسترس نبوده است، در هرکدام از محلات مذکور تعداد 55 نفر، 15 سال و بالاتر به‌صورت تصادفی مورد پرسشگری قرار گرفتند.

جدول1- جامعۀ آماری و پراکندگی آن

Table 1- Statistical population and its distribution

جدول 2، تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهد. گویه‌های مندرج برای سنجش این مفاهیم، با استفاده از روش نیمه‌دلفی و با استفاده از نظر متخصصان مربوطه، طراحی و تدوین شدند؛ به این صورت که پس از طراحی تعدادی گویه براساس مبانی نظری و پیشینه‌های پژوهش، در اختیار 10 نفر افراد متخصص قرار گرفته و از آنها خواسته شد که نظرهای خود را برای غنای پرسش‌نامه مطرح کنند. پرسش‌نامه در مرحلۀ اول، که ‌به‌اصطلاح به آن راند می‌گویند، در بین خبرگان توزیع و پس از گردآوری، تجزیه ‌و تحلیل شد. در این مرحله شاخص‌هایی که سطح توافق پائینی دارد، از پانل دلفی حذف و نظرهای متخصصان بر پرسش‌نامه اعمال می‌شود. در راند دوم، مجدد پرسش‌نامه در اختیار خبرگان قرار می‌گیرد و از آ‌نها خواسته می‌شود که مجدد به سؤالات پاسخ دهند. درنهایت در راند سوم نیز پرسش‌نامۀ راند دوم، که شاخص‌های کم‌اهمیت آن نیز حذف‌شده‌اند، همراه با نتایج پرسش‌نامۀ راند دوم در اختیار خبرگان قرار گرفت. درنهایت در گام سوم، نظرهای نهایی و تکمیلی افراد خبره دربارۀ کفایت پرسش‌نامه اخذ و پرسش‌نامۀ نهایی برای اجرا در سطح شهروندان تدوین و نهایی شد؛ بنابراین در این پژوهش ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامۀ محقق ساخته بود و از روایی صوری برای این پرسش‌نامه استفاده شد و درنهایت پرسش‌نامه مورد توافق اعضا و مبنای جمع‌آوری داده‌ها قرار گرفت.

جدول2- تعریف نظری و عملیاتی مفاهیم و متغیرها

Table 2- Theoretical and operational definition of concepts and variables

برای سنجش‌ میزان روایی‌ از روش آزمون آلفای‌ کرونباخ استفاده شده‌ است‌. نتایج آزمون آلفای کرونباخ‌ گویای این مطلب بود که پرسش‌نامه، میزان رفتارهای جمعی نمایشی و ابعاد شش‌گانۀ آن، از روایی‌ مطلوبی‌ برخوردار است‌. در این پژوهش، متغیر میزان رفتارهای جمعی نمایشی با تعداد 56 گویه در شش بُعد (هراس اجتماعی، مد اجتماعی، هوس جمعی، شیدایی جمعی، جنون اجتماعی و میزان شایعه) سنجش شد. برای متغیر میزان رفتارهای جمعی نمایشی مقدار آزمونKMO برابر با 943/0 بوده و مقدار آزمون بارتلت برابر با 27/974 در سطح خطای 000/0 به دست آمده است.

جدول3- ضریب پایایی متغیر میزان رفتار جمعی نمایشی

Table 3- Reliability coefficient variable of the amount of dramatic collective behavior

روایی سازه‌ای با استفاده از تحلیل عاملی

در این پژوهش مقدار شاخص کایسر ـ مایر برابر با 943/0 بود. با توجه به اینکه مقدار شاخص کایسرـ مایر مناسب است، بنابراین انجام تحلیل عاملی برای سؤالات منطقی است. درمجموع براساس نتیجۀ آزمون KMO که مقدار آن برابر با 943/0 بود، مشخص شد داده‌های پژوهش قابل تقلیل به تعدادی عامل‌های زیربنایی و بنیادی بودند. نتیجۀ آزمون بارتلت (27/974) در سطح خطای کوچک‌تر از 05/ معنی‌دار بود و نشان داد بین گویه‌های داخل هر عامل، همبستگی بالایی وجود دارد و از طرف دیگر بین گویه‌های یک عامل با گویه‌های عامل دیگر، همبستگی مشاهده نمی‌شود؛ بنابراین براساس این آزمون نیز، مناسب‌بودن تحلیل عاملی برای شناسایی ساختار (مدل عاملی) تأیید شد (جدول 3).

در مرحلۀ دوم از تحلیل عاملی گزاره‌های بیانگر رفتار جمعی نمایشی در زمان همه‌گیری بیماری کرونا، سهم مجموعۀ عامل‌ها در تبیین واریانس هر گزاره بررسی شد (جدول4). این جدول شامل دو ستون اصلی است. ستون مربوط به مقادیر اولیه، بیانگر مقدار کل واریانس هر متغیر است که مجموعۀ عوامل زیربنایی می‌توانند آن را تبیین کنند. نظر به اینکه عامل‌ها می‌توانند کلیۀ واریانس یک متغیر (100درصد) را تبیین کنند،‌ بنابراین مقدار واریانس اولیه برای همۀ گزاره‌ها (سؤالات) برابر با عدد 1 است. ستون دیگر، مقادیری از واریانس متغیرهاست که عوامل استخراج‌شده از تحلیل عاملی توانسته‌اند آن را تبیین کنند. مقدار این واریانس از صفر تا یک نوسان دارد. هرچه مقادیر به عدد 1 نزدیک‌تر و نیز کوچک‌تر باشند، نشان از این دارد که متغیر مدنظر برای تحلیل عاملی مناسب نبوده است که در پژوهش حاضر موردی از این نظر یافت نشد.

جدول4- سهم عامل‌ها در تبیین واریانس متغیرهای رفتار جمعی نمایشی

Table 4- The contribution of factors in explaining the variance of the variables of dramatic collective behavior

درنهایت برای دسته‌بندی گزاره‌ها (سؤالات) در بین عامل‌ها،‌ براساس بار عاملی آ‌نها به ماتریس همبستگی بین گویه‌ها و عامل‌ها بعد از چرخش استناد شد. در جدول (5)، دسته‌بندی سؤالات با توجه به میزان همبستگی بین آ‌نها ارائه شده است. دسته‌بندی سؤالات در عامل‌ها براساس بار عاملی متغیرها پس از چرخش صورت گرفته است؛ به این معنی که بزرگ‌ترین بار عاملی هر متغیر در زیر عامل مربوط به آن متغیر گزارش شده است. نتایج ضرایب همبستگی دوران‌یافته براساس چرخش واریماکس، نشان داد تعداد 58 سؤال پرسش‌نامه می‌توانند در زیر شش عامل شامل (مد اجتماعی، هراس اجتماعی، هوس اجتماعی، جنون اجتماعی، شایعۀ اجتماعی و شیدایی اجتماعی) جای بگیرند. این عامل‌ها با توجه به سؤالات مربوط به هر عامل و اشتراکات معنایی آ‌نها انتخاب شدند تا بتوانند پوشش‌دهندۀ تمام سؤالات آن عامل باشند.

جدول5- ماتریس ضرایب همبستگی دوران‌یافتۀ بین گزاره‌ها و عامل‌ها

Table 5- The matrix of correlation coefficients found between statements and factors

یافته‌های پژوهش

نتایج حاصل نشان می‌دهد 54درصد افراد نمونه را مرد و 46درصد از افراد نمونه را زن؛ همچنین 43درصد افراد نمونه متأهل و 57درصد از افراد نمونه را افراد مجرد تشکیل می‌دهند. فاصلۀ سنی 15 تا 25 سال، 25درصد از افراد نمونه را شامل می‌شود و فاصلۀ سنی 25 تا 30 سال، معادل 20درصد افراد نمونه، فاصلۀ سنی 30 تا 35 سال، 23درصد افراد نمونه و فاصلۀ سنی 35 تا 40 سال، 18درصد از افراد نمونه را شامل می‌شود. همچنین 52 نفر بالای 40 سال سن داشتند. 36درصد از افراد، دارای مدرک تحصیلی دیپلم و پایین­تر، 24درصد فوق‌دیپلم، 25 درصد مدرک لیسانس و معادل 15درصد افراد فوق‌لیسانس و بالاتر بوده­اند. 23درصد از افراد، دارای شغل آزاد، 13درصد کارمند، 22درصد شغل بازاری، 12درصد افراد دانشجو بوده و 30درصد افراد دیگر شغل­ها را داشته‌اند. 11درصد از افراد، درآمد زیر یک‌میلیون، 33درصد از افراد بین 1 تا 5 میلیون، 48درصد از افراد نمونه بین 5 تا 8 میلیون، 6درصد از افراد بین 8 تا 12 میلیون و 2درصد معادل 12 میلیون و بیشتر درآمد دارند. نتایج حاصل همچنین نشان می‌دهد 43درصد از افراد خانۀ شخصی، 31درصد خانۀ اجاره‌ای، 6درصد خانۀ سازمانی و 20درصد از افراد نمونه، دیگر شیوه­های وضعیت مسکن را دارند. 47درصد از افراد، طبقۀ اجتماعی پایین، 37درصد طبقۀ متوسط و 16درصد طبقۀ اجتماعی بالا دارند.

جدول6، تحلیل‌های آماری را برای متغیر میزان رفتارهای جمعی نمایشی نشان می‌دهد. در این جدول ضمن توصیف این متغیر و ابعاد آن، به نحوی فرضیه‌های پژوهش نیز آزمون شده‌اند. یافته‌های جدول مقادیر فراوانی و درصد آن را برای هریک از مؤلفه‌های شش‌گانۀ متغیر میزان رفتار جمعی نمایشی نشان می‌دهد. براساس نتایج می‌توان گفت میانگین واقعی میزان رفتار جمعی نمایشی برای پاسخگویان برابر 48/3 است که از میانگین متوسط آن (3) بالا‌تر است؛ بنابراین می‌توان استدلال کرد که پاسخگویان رفتار جمعی نمایشی بالاتری را از میانگین مورد انتظار (متوسط) دارند. این افزایش میانگین واقعی نسبت‌به میانگین‌های مورد انتظار در همۀ ابعاد متغیر میزان رفتارهای جمعی نمایشی قابل مشاهده و تأیید است. جدول زیر میانگین واقعی و میانگین مورد انتظار (متوسط) هریک از ابعاد شش‌گانۀ متغیر میزان رفتار جمعی نمایشی را نشان می‌دهد.

جدول6- تحلیل آماری برحسب متغیر میزان رفتار جمعی نمایشی

Table 6- Statistical analysis according to the variable of the amount of dramatic collective behavior

مدل عاملی مرتبۀ اول

مدل عاملی مرتبۀ اول نشان می‌دهد چگونه مؤلفه‌های رفتار جمعی در پیوند با کل مفهوم رفتار جمعی قرار گرفته‌اند. در شکل1، مدل عاملی مرتبۀ اول (مدل استاندارد) بارهای عاملی به دست آمده، حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌های آماری، ارائه شده است. در این نمودار بارهای عاملی و مقادیر خطا برای متغیرهای پژوهش مشخص شده است که براساس آن مشخص شد روابط علی بین مؤلفه‌های رفتار جمعی با کل مفهوم رفتار جمعی معنی‌دار بوده و با توجه به شاخص‌های برازندگی مدل، مدل پژوهش تأیید شده است. بررسی ضریب تأثیر عامل‎‍ها بر رفتارهای جمعی نمایشی نشان می‌دهد هر شش عامل، تأثیر معنی‌داری داشته‌اند.

Chi-Square= 39.76      df=9      P-Value= 0.000      RSMEA=0.087

شکل1- مدل در حالت تخمین استاندارد

Fig 1- Model in standard estimation mode

برای بررسی برازش مدل و نیز بررسی قابلیت تعمیم آن، مدل معنی‌داری پژوهش (مدل t) ارائه شده است. براساس مدل معنی‌داری پژوهش (شکل 2) و با توجه به شاخص‌های نیکویی برازش مدل نهایی پژوهش، براساس بیشتر شاخص‌های برازندگی، مناسب بوده است. مقادیر تی بالاتر از 2 نشان‌دهندۀ مناسب‌بودن رابطۀ بین دو متغیر و ارتباط آ‌نهاست.

شکل2- مدل در حالت ضرایب معنی‌داری

Fig 2- Model in the state of significant coefficients

برای بررسی اینکه مدل برآمده از پژوهش مناسب است یا نه، از شاخص‌های نیکویی برازش یا شاخص‌هایی استفاده می‎‍شود که مشخص می‌کند مدل به دست آمده مناسب است که در مدل حاضر شاخص‌های نیکویی برازش نیز حاکی از برازش مناسب هریک از مؤلفه‌ها در اندازه‌گیری متغیرهای پژوهش است. در جدول7 این مقادیر مشخص شده است.

جدول7- شاخص‌های نیکویی برازش مدل عاملی پژوهش

Table 7- Goodness of fit indices of the research factor model

نتیجه

در حالی که جهان با بیماری همه‌گیر کووید 19 دست‌وپنجه نرم می‌کند، نگاهی به واکنش کشورها و جوامع مختلف نشان می‌دهد آ‌نها نقش مهمی در این راستا ایفا کرده‌اند. شیوۀ برخورد افراد و گروه‌های اجتماعی و واکنش آنها در قالب رفتارهای جمعی نمایشی، از هراس اجتماعی گرفته تا شایعه و مد و هیستری جمعی در این فرایند دستخوش تغییرات و نوساناتی شد. در فرایند شیوع این ویروس در جامعه، ما شاهد به وجود آمدن الگوهاى بدون ساختار و خودانگیخته و بیشتر عاطفى برخی از افراد و جماعت‌ها بودیم که همگی نشان از نوعی ترس و نداشتن کنش‌های منطقی از طرف افراد بود که افراد را به واکنش‌های غیرمنطقی تحریک کرد. هراس اجتماعی، مد اجتماعی، هوس جمعی، شیدایی اجتماعی، جنون اجتماعی و شایعه، نمونه‌هایی از رفتارهای جمعی نمایشی‌اند که در فرایند شیوع کرونا دامن‌گیر بسیاری از افراد و جماعت‌ها می‌شد. مشاهده و حضور در چنین جمع‌هایی و حتی اخبار و اطلاعاتی که از طرق مختلف به مردم می‌رسید، باعث شد تا افراد از ترس مبتلاشدن به بیماری کرونا، هراس و واهمۀ بیشتری داشته باشند و این هراس به برخی رفتارهای جمعی نمایشی منجر می‌شد که آنها را در مقام افراد، از نظرها پنهان می‌کند. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می‌دهد میانگین هریک از مؤلفه‌های شش‌گانۀ رفتار جمعی نمایشی (هراس اجتماعی، مُد اجتماعی، هوس جمعی، شیدایی اجتماعی، جنون اجتماعی و شایعه) در بین مردم بوشهر بیشتر از میانگین مورد انتظار است. این نتایج با مطالعات امجدیان و مرادی (1400) مبنی بر شکل‌گیری رفتارهای جمعی نمایشی در بستر تجربۀ زیستۀ مردم از ویروس کرونا، اکبری چرمهینی و همکاران (1400) مبنی بر تأثیر کرونا بر تغییر رفتارها، آرپاسی و همکاران (2022) مبنی بر همبستگی مثبت و معنادار بین کروناهراسی و حالت اضطراب، یوویس (2020) مبنی بر شیدایی ناشی از استرس بیماری همه‌گیر کووید 19، بناکار و همکاران (2021) مبنی بر شایعه‌سازی در دوران کرونا و تسنیم و همکاران (2020) مبنی بر افزایش شایعات، فریبکاری‌ها و اطلاعات نادرست متعدد دربارۀ علت، نتایج، پیشگیری و درمان بیماری کرونا تا حدودی هم‌راستاست.

این نتایج همچنین بر مبنای چارچوب نظری پژوهش نیز تفسیرشدنی است. از دیدگاه اسملسر، گرچه مواردی مانند شایعات، هیجان‌های جمعی و هراس‌ها‌ تعجب‌برانگیزند، بروزشان توأم با نوعی نظم و قاعده است که موجب اختلال در همبستگی اجتماعی می‌شود. این فقدان همبستگی و نداشتن تعادل کلی در سطح فرد، موجب پیدایش فشار روحی و اضطراب می‌شود که بی‌‌شباهت به وضعیت آنومی دورکهایم نیست. در این شرایط احتمال وقوع انواع رفتار جمعی افزایش می‌یابد. به عقیدۀ ترنر و کیلیان رفتارجمعی، فعالیت تصادفی و بی‌سازمان جمعی از افراد فارغ از کنترل اجتماعی نیست، بلکه این نوع رفتار زمانی روی می‌دهد که سازمان مستقر نمی‌تواند ازطریق کانال‌های ارتباطی خود به اعمال جهت دهد. ترنر و کیلیان، بر ارتباطات غیررسمی مانند شایعه در ترویج هنجارهای نوظهور تأکید دارند. به اعتقاد آ‌نها، نهایی‌ترین و پایدارترین محصول یک جنبش، نفی برداشت گذشته از وضعیت و جانشین‌کردن آن با برداشتی جدید در جامعه است. به تعبیر لوبون، توده‌ها تأثیر هیپنوتیزمی بر اعضای خود دارند، احساسات را تحریک می‌کنند و مردم را به‌سمت اقدامات غیرمنطقی و حتی خشونت‌آمیز سوق می‌دهند. دگرگونی‌های کلیدی روان‌شناختی (شناختی، رابطه‌ای و عاطفی) که رفتار جمعی را نشان می‌دهند، با کمک رویکرد هویت اجتماعی نیز تبیین‌شدنی‌اند. در سطح شناختی، ادراک نقش مهمی را ایفا می‌کند، جایی که ادراک فردی از خود به سطح جمعی تبدیل می‌شود و ارزش‌ها و اهداف فردی را به ارزش‌های جمعی تغییر می‌دهد. در طی این دگرگونی‌ها، هویت‌های فردی خاموش می‌شوند، در حالی که هویت‌های گروهی برجسته می‌شوند و درنتیجه رفتار را تغییر می‌دهند. همبستگی و اعتماد به اعضای گروه نتیجۀ این تحول است.

به‌طور کلی می‌توان چنین استنباط کرد که در زمان کرونا، آمادگی و پتانسیل گرویدن مردم به رفتارهای جمعی نمایشی بیشتر شد و فضای اجتماعی در بیشتر محیط‌های اجتماعی و همچنین دخالت شدید شبکه‌های اجتماعی، احتمال شکل‌گیری این رفتارها را در جامعه و میان مردم بیشتر می‌کرد. در این راستا مهمانی‌ها، گردهمایی‌ها، جماعت‌های پرازدحام و حتی صحبت‌کردن با دیگران و تعاملات اجتماعی کاهش پیدا کرد و این ناشی از هراسی بود که مردم نسبت‌به کرونا و احتمال ابتلا به این بیماری داشتند. در ایامی که مردم درگیر کرونا بودند، ورود به فضای مجازی و اثرگذاری فضای مجازی بیشتر شد. این اثرگذاری در قالب انواع سرگرمی‌ها، توجه به نوع پوشش و آرایش متفاوت اهمیت پیدا کرد؛ به نحوی که برخی افراد، از بازیگران و یا کسانی پیروی می‌کردند که آنها را به‌عنوان مرجع می‌شناختند و با این کار می‌خواستند از دیگران احساس تمایز داشته باشند. از طرفی با توجه به اینکه احساس امنیت در بعد روانی برای مردم وجود نداشت، مردم مدام خود را درگیر انجام فعالیت‌های وسوسه‌انگیز می‌دیدند و بنابراین این احساس ترس از ابتلا به کرونا باعث می‌شد مردم خود را درگیر تصورات هوس‌انگیز کنند. این درگیری‌های ذهنی خلق و سطح انرژی افراد را می‌گرفتند و علائمی مانند نبود و کم‌بودن انرژی، نیاز به خواب زیاد یا بدخوابی، نبود یا کاهش انگیزه را برای کارهایی داشتند که باید انجام می‌دادند. از طرفی در ایام قرنطینۀ ناشی از کرونا، وزن خیلی از افراد جامعه بالا رفت و احساس غمگینی، دل‌گرفتگی و افسردگی و حتی بعضی‌اوقات، احساس نومیدی و یا حتی خودکشی به سراغ آ‌نها ‌آمد. نتیجۀ این فعالیت‌ها بعضاً انجام برخی کارها بود که با عقل منافات دارد، مانند خوردن الکل یا داروهایی که صرفاً از طرف هجمۀ رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی شیوع پیدا می‌کرد. احساس ناآرامی و تندخویی، تغییر مداوم خلق‌وخوی افراد و ... ناشی از این وضعیت بود. هرچند بیشتر شایعات رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی دربارۀ کرونا صحت ندارد، اما بیشترین اثرگذاری را بر ذهن و افکار مردم می‌گذاشت؛ به نحوی که حتی هنگامی که شایعه‌ای دربارۀ کرونا و یا اخبار مربوط به آن ارائه می‌شد، احساس ناامیدی به مردم دست می‌داد و بعضاً باعث هیجانی‌شدن فضای جامعه می‌شد. درنهایت اینکه فضای هیجانی جامعه می‌تواند به شکل‌گیری رفتارهای جمعی در جامعه منجر شود و جامعه را از حالت بهنجار و نرمال خود خارج می‌کند و پیامدهایی را برای جامعه به بار می‌آورد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود که در فضای رسانه‌ای باید واقعیت‌ها به‌صورت جامع منعکس شود تا مردم خود را درگیر شایعات و رفتارهای جمعی و پیامدهای آن نکنند. از طرفی آگاهی‌بخشی جمعی برای جامعه ضرورت دارد که با استفاده از تبلیغات و فضای رسانه‌ای می‌توان به این مهم دست پیدا کرد. استفاده از کارشناسان و متخصصان این حوزه در فضای رسانه‌ای و به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی برای آرامش‌بخشی مردم و همچنین انعکاس واقعیت‌های اجتماعی، درنهایت به احساس آرامش روانی مردم کمک می‌کنند. از دیگر اقداماتی که می‌تواند مدیریت بهتر رفتارهای جمعی نمایشی را در جامعه نسبت‌به حوادث رقم بزند، ارائۀ اطلاعات شفاف و آگاه‌سازی نسبت‌به فضای ملتهب و ایجادشدۀ رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی، رشد عقلانیت جمعی ازطریق آگاهی عمومی، مدیریت آگاهانه، بهنگام و مشارکتی، استفاده از تخصص‌های متعدد، رعایت توصیۀ بهداشتی در رعایت حقوق شهروندی، کاهش گسست بین دولت و ملت با ارتقای سرمایۀ اجتماعی، بهره‌مندی از ظرفیت مشارکت عمومی در جامعه، بهترین راه مبارزه با کروناست.

[1] Ghosh

[2] Arpaci

[3] Rochadi

[4] Uvais

[5] Banakar

[6] Tasnim