مقدمه

فلات ایران در ناحیۀ استپی و نیمه‌‌استپی خشک قرار گرفته است و با توجه به شرایط اقلیمی متنوع، آب و هوا، خاک و توپوگرافی و همچنین پتانسیل تکاملی آن، پوشش گیاهی به‌‌نسبت غنی دارد. ایران دارای یکی از فلورهای متنوع و غنی خاورمیانه است و تنوع گیاهی آن به‌تنهایی، چیزی در حدود تنوع گیاهی تمام قارۀ اروپا است (Jalili & Jamzad, 1999).

تاکنون مطالعات فلوریستیکی زیادی در مناطق مختلف کشور صورت گرفته است؛ اما در استان چهارمحال و بختیاری مطالعات پوشش گیاهی به نحوی نبوده است که کلیۀ نقاط آن را در بر گیرد. وجود خرده‌‌اقلیم‌‌ها، اختلاف ارتفاع زیاد از 900 تا 4200 متر از سطح دریا، وضعیت توپوگرافی و تنوع خاک ازجمله عوامل بسیاربودن تنوع زیستی است که به غنای فلوریستیک گیاهی در ناحیۀ زاگرس مرکزی منجر شده است. استان چهارمحال و بختیاری به‌‌دلیل قرارداشتن در این ناحیه تنوع گیاهی بسیاری دارد (Bagheri et al., 2021). چرای بی‌‌رویه و بهره‌‌برداری شدید از پوشش گیاهی در رویشگاههای مختلف این استان، سبب شده است مساحت چشمگیری (حدود 5/12 درصد) از این استان تحت مدیریت حفاظت محیط زیست قرار داشته باشد؛ با این وجود فلوری غنی در این استان مشاهده می‌شود (Dehghani et al., 2016).

تاکنون مطالعات فلوریستیک انجام‌‌شده در مناطق مختلف استان با تأکید بر مناطق حفاظت‌‌شده و تحت مدیریت بوده است که از آن جمله به بررسی فلوریستیک مناطقی همچون کوه کلار (Shahrokhi et al., 2011)، گردنه رخ (Arianmanesh et al., 2009)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ کرسنگ (Pairanj et al., 2011)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ شیدا (Vahabi et al., 2018)، تالاب چغاخور (Amini Nasab et al., 2009)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ تنگ صیاد (Heidari Ghahfarkhi et al., 2013)، سفیددشت (Alaei, 1994)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سبزکوه (Asadi Borujeni & Ebrahimi, 2009)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ هلن (Shirmardi et al., 2014a)، قیصری (Shirmardi et al., 2014b)، کوه جهان‌‌بین (Jalali, 2015)، کوه شیت (Dehghani et al., 2016)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سالداران (Hasanzadeh et al., 2017)، کوه چوبین (Bastouh Filabadi et al.,2020) و کوه دستگرد (Bagheri et al., 2021) اشاره می‌‌شود.

در راستای تکمیل مطالعات فلوریستیک استان چهارمحال و بختیاری، در پژوهش حاضر، مطالعه‌‌ای روی فلور پنج روستا از توابع بخش کیار شرقی در استان چهارمحال و بختیاری که تاکنون گزارشی از فلور آن ارائه نشده است و متناسب با توان، امکانات و زمان مؤلفین بود، با هدف معرفی فهرست کاملی از گونه‌ها، شناخت گونه‌‌های دارای ارزش دارویی و مروری بر وضعیت گونه‌ها در جایگاه گیاهان نادر، بومزاد و در معرض خطر و تعیین اشکال زیستی گونه‌ها انجام شد.

مواد و روش‌ها

الف) منطقۀ مطالعه‌‌شده: این مطالعه در بخش مرکزی کیار شرقی انجام شد. شهرستان کیار در ۳۵ کیلومتری شهرکرد و در منطقۀ کوهستانی زاگرس قرار دارد. این شهرستان در موقعیت طول جغرافیایی ۵۰ درجه و ۲۵ دقیقه تا 51 درجه و ۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۱ درجه و ۳۸ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۱۰ دقیقه قرار گرفته است. ارتفاع شهر شلمزار (مرکز شهرستان کیار) از سطح دریا، 2130 متر است و این شهرستان مساحتی بالغ بر ۱۶۶۰ کیلومتر مربع دارد. شهرستان کیار دارای شرایط جغرافیایی کوهستانی، آب و هوای سرد کوهستانی و تابستان‌‌های معتدل است. عرصۀ مطالعه‌‌شده شامل روستاهای گیشنیزجان، تشنیز، دزک، قلعه سلیم و موسی‌آباد بود (شکل 1). مساحت منطقه حدود 5/25 کیلومتر مربع است و متوسط ارتفاع از سطح دریا 9/2041 متر ثبت شد. طبق اطلاعات ایستگاه سینوپتیک، اقلیم‌‌شناسی و باران‌‌سنجی استان چهارمحال و بختیاری، میانگین دمایی در منطقۀ دزک، 2/17 درجۀ سلسیوس و میانگین بارش در سال زراعی مطالعه‌‌شده (1397) معادل 3/457 میلی‌‌متر ثبت شده است. میزان بارندگی سالانه به‌‌طور متوسط در بازۀ زمانی 2017-1972 برابر با 440 میلی‌‌متر بوده است. باد غالب در منطقۀ جنوب غربی و غربی است.

شکل 1- نقشۀ استان چهارمحال و بختیاری و موقعیت مکانی منطقۀ مطالعه‌‌شده (مقیاس 1:50000(

Figure 1 - Map of Chaharmahal and Bakhtiari Province and the location of the studied area (Scale 1:50000).

براساس نمودار آمبروترمیک رسم‌‌شده، حدود شش‌‌ماه از سال (نیمۀ اردیبهشت تا نیمۀ مهرماه)، ماههای خشک سال محسوب می‌‌شود و گیاهان این منطقه طی این ماهها در معرض خشکی قرار دارند (شکل 2).

شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقۀ دزک از کیار شرقی در استان چهارمحال و بختیاری

Figure 2 – Ombrothermic curve of the Dezak area from Eastern Kiyar in Chaharmahal and Bakhtiari Province.

ب) جمع‌‌آوری و آماده‌‌سازی نمونه‌ها: به کمک نقشه‌های جغرافیایی (google map)، جاده‌ها و مسیرهای دسترسی به منطقه و همچنین روستاها و آبادی‌های اطراف شناسایی شد. به‌‌منظور تهیۀ فهرستی از گیاهان منطقه، جمع‌آوری جامع و کاملی در تمام فصول صورت گرفت. مطالعۀ فلور منطقه به روش پیمایشی انجام شد. در این روش با مراجعۀ مستقیم به نقاط مختلف، نمونه‌‌های گیاهی جمع‌‌آوری شد. کار اصلی جمع‌‌آوری در دو دورۀ رویشی صورت گرفت. تواتر کاوش‌‌های صحرایی به میزانی بود که منطقه هفته‌ای یک‌بار بازدید شد. گیاهان پس از جمع‌آوری، پرس و خشک و سپس در هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی اصفهان شناسایی و نگهداری شد.

ج) شناسایی نمونه‌ها: شناسایی نمونه‌‌ها براساس روش‌‌های رایج تشخیص در تاکسونومی و با استفاده از کلیدهای شناسایی و شرح تاکسون‌ها همچون فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1985)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1979-2021)، فلور ایران (Parsa, 1951; Asadi et al., 1998-2020)، رستنی‌‌های ایران (Mobayen, 1980-1996)، رده‌‌بندی گیاهی (Mozaffarian, 2000) و گون‌‌های ایران (Masoumi, 1936-2003) انجام شد؛ همچنین از فلور فلسطین (Zohary & Feindbrum-Dothan, 1966-1986)، فلور عراق (Townsend et al., 1966-1985) و فلور پاکستان (Nasir & Ali, 1970-2001) استفاده شد. فرهنگ نام‌های گیاهان ایران (Mozaffarian, 1998) نیز برای واژه‌شناسی استفاده شد؛ همچنین به‌‌منظور تأیید گونه‌‌های شناسایی‌‌شده از نمونه‌‌های هرباریومی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی اصفهان برای تطبیق استفاده شد. تصاویر نمونه‌های تیپ گونه‌های شناسایی‌شده ازطریق سایت JSTOR Plant Science و نام هر مؤلف نیز با نمایۀ بین‌المللی نام‌های گیاهی (IPNI, 2021) مطابقت داده شد.

د) تعیین شکل زیستی: شکل زیستی عناصر گیاهی در تطبیق آنها با محیط ازجمله ویژگی‌‌های مطالعه‌‌شده در این پژوهش بود. به‌‌منظور تعیین شکل زیستی گیاهان در منطقه از روش رانکیه (Raunkiaer, 1934) استفاده شد. پس از تعیین شکل‌‌های زیستی گونه‌‌های گیاهی منطقه، درصد هر شکل زیستی به‌‌صورت نمودار ترسیم شد.

ه) تعیین پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ): برای تعیین پراکنش جغرافیایی (کوروتیپ‌‌ها) از فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور ایران (Asadi et al., 1998-2020)، کتاب شالوده‌‌های ژئوبوتانیکی خاورمیانه (Zohary, 1973) و کتاب Red Data Book of Iran (Jalili & Jamzad, 1999) استفاده شد؛ همچنین ویژگی‌های ترکیب فلوریستیک کل مناطق بررسی‌شده ازجمله بزرگ‌ترین سرده‌‌ها و تیره‌ها و تعداد گونه‌های هر سرده به روش ترنر (Turner, 1994) و با استفاده از آمار توصیفی تحلیل شد. محاسبات و رسم نمودارها با برنامۀ Excel (Microsoft Office, 2010) انجام شد.

و) وضعیت گونه‌ها: وضعیت گونه‌ها (گونه‌های نادر و بومزاد (اندمیک)) با استفاده از منبعThe red book of Iran  (Jalili & Jamzad, 1999) و مقالات منتشرشده از مناطق مجاور و گونه‌های درختی و درختچه‌ای با کمک کتاب درختان و درختچه‌های ایران (Mozaffarian, 2010) تشخیص داده شد.

ی) گونه‌‌های دارویی: فهرست گونه‌های دارویی با توجه به منابع موجود شامل شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران (Mozaffarian, 2015)، شناخت گیاهان دارویی و معطر (Mirjalili, 2008) و شناسایی و پراکنش گیاهان دارویی و صنعتی استان چهارمحال و بختیاری (Fayaz et al., 2011) تنظیم و ارائه شد.

نتایج

براساس بررسی‌‌های انجام‌‌شده در منطقۀ مطالعه‌‌شده، از 500 نمونۀ گیاهی جمع‌‌آوری‌‌شده، تعداد 269 گونه متعلق به 181 سرده و 48 تیره شناسایی شد. از این تعداد، تیره‌‌های کاسنی، شب‌‌بو و گندم به ترتیب با 27، 17 و 16 سرده، دارای بیشترین تعداد سرده در بین تیره‌‌های گیاهی این منطقه بود (پیوست 1).

گونه‌‌های بومزاد

در بررسی گونه‌‌های بومزاد منطقه، از تعداد 269 گونۀ گیاهی شناسایی‌‌شده، تعداد 32 گونۀ‌‌ گیاهی (89/11 درصد) از کل گونه‌‌های منطقه، بومزاد تشخیص داده شد. تیرۀ کاسنی (Asteraceae)‌ با 10 گونه، تیره‌های باقلا (Fabaceae) و نعناع (Lamiaceae) هرکدام با پنج گونه و تیرۀ شب‌‌بو با سه گونه از تیره‌هایی با بیشترین تعداد گونۀ بومزاد حاضر در منطقۀ مطالعه‌‌شده بود (پیوست 1).

گونه‌‌های دارویی

از مجموع گونه‌های گیاهی شناسایی‌‌شده در منطقۀ مطالعه‌‌شده، 66 گونۀ دارویی (5/24 درصد) متعلق به 26 تیرۀ گیاهی شناسایی شد. در بررسی‌‌های انجام‌‌شده مشخص شد که تیره‌‌های نعناع با 13 گونۀ دارویی (4/19 درصد)، کاسنی با 12 گونۀ دارویی (4/17 درصد)، گل سرخ و باقلا هرکدام با چهار گونۀ دارویی (7/5 درصد)، آلاله، بارهنگ و پنیرک هرکدام با سه گونۀ دارویی (3/4 درصد) و اسفناج با دو گونۀ دارویی (8/2 درصد) و مابقی تیره‌‌ها با یک گونۀ دارویی حضور داشتند. در بین گونه‌‌های دارویی منطقه، تیره‌‌های میخک و کاسنی هرکدام با یک گونۀ گیاهی جزء گیاهان دارویی - بومزاد منطقه به شمار می‌‌روند (جدول 1 و شکل 3).

جدول 1- فهرست گیاهان دارویی بخش مرکزی کیار شرقی در استان چهارمحال و بختیاری

Table 1 - List of medicinal plants in the central part of Eastern Kiyar in Chaharmahal and Bakhtiari Province.

شکل 3- نمودار تعداد گونه‌های دارویی متعلق به هر تیره در بخش مرکزی کیار شرقی استان چهارمحال و بختیاری

Figure 3 - The graph of the number of medicinal species belonging to each family in the central part of Eastern Kiyar, Chaharmahal and Bakhtiari Province.

تیره‌های کاسنی با 27 سرده، شب‌‌بو با 17 سرده، گندم با 16 سرده، نعناع با 13 سرده، جعفری با 11 سرده، باقلا با 10 سرده، میخک با 9 سرده، آلاله با هفت سرده، گاوزبان با شش سرده و تیره‌های روناس، اسفناج و گل سرخ هرکدام با چهار سرده به ترتیب 10 تیرۀ بزرگ در بخش مرکزی کیار شرقی استان چهارمحال و بختیاری بود. 10 تیرۀ بزرگ براساس تعداد گونه نیز به ترتیب کاسنی با 51 گونه، باقلا با 24 گونه، شب‌‌بو با 23 گونه، نعناع با 22 گونه، گندم با 18 گونه، میخک با 15 گونه، جعفری با 12گونه، آلاله و روناس هرکدام با هشت گونه و گاوزبان با شش گونه بود (پیوست 1).

به لحاظ تعداد گونه، سردۀ گون (Astragalus) با 13 گونه، سردۀ گل گندم (Centaurea) با 9 گونه و سردۀ Silene با شش گونه بزرگ‌ترین سرده‌های حاضر در منطقه بود.

منطقۀ رویشی (کورولوژی)

به‌‌منظور بررسی کورولوژیک، عناصر گیاهی منطقه با استفاده از منابع موجود استخراج و مقایسه شد. بررسی رستنی‌‌های منطقۀ مطالعه‌‌شده حاکی از غلبۀ گونه‌‌های ایران - تورانی (IT) بود؛ بدین ترتیب که عناصر گیاهی ناحیۀ ایران - تورانی با 188 گونه، 70 درصد و ناحیۀ اروپا – سیبری / ایران - تورانی با 28 گونه (10 درصد) از مهم‌ترین عناصر گیاهی فلور این منطقه به شمار می‌‌رود و عناصر رویشی همه‌‌جازی با چهار درصد (11 گونه) در جایگاه‌‌ بعدی قرار می‌‌گیرد (شکل 4).

شکل 4- نمودار درصد تعلق عناصر گیاهی بخش مرکزی کیار شرقی استان چهارمحال و بختیاری به نواحی رویشی

Figure 4 - The graph of the percentage distribution of plant elements in the central part of Eastern Kiyar, Chaharmahal and Bakhtiari Province, according to phytogeographical regions.

شکل زیستی گیاهان منطقه

طبقه‌‌بندی اشکال زیستی گیاهان منطقه به روش رانکیه نشان‌‌دهندۀ آن بود که همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها با 125 گونه (47 درصد) بیشترین سهم فلور منطقه را شامل می‌‌شد. گیاهان با شکل زیستی تروفیت با 86 گونه (32 درصد)، ژئوفیت‌‌ها با 31 گونه (12 درصد)، کامفیت‌‌ها با 17 گونه (6 درصد) و فانروفیت‌‌ها با شش گونه (2 درصد) از فرم رویشی موجود در منطقۀ کیار شرقی استان چهارمحال و بختیاری، به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار داشت (شکل 5).

شکل 5- اشکال رویشی فلور بخش مرکزی کیار شرقی استان چهارمحال و بختیاری

Figure 5 – Life forms of the flora in the central part of Eastern Kiyar, Chaharmahal and Bakhtiari Province.

بحث

در بررسی فلور بخشی از کیار شرقی در استان چهارمحال و بختیاری 269 گونه از بین نمونه‌‌های جمع‌آوری‌‌شده، شناسایی و بررسی شد. گونه‌های شناسایی‌‌شده متعلق به 48 تیرۀ گیاهی و 181 سرده بود. توزیع سرده و گونه‌ها در بین تیره‌ها نشان‌‌دهندۀ این بود که تیرۀ کاسنی با 28 سرده و 51 گونه، تیرۀ شب‌‌بو با 17 سرده و 23 گونه، تیرۀ گندم با 16 سرده و 18 گونه، تیرۀ نعناع با 13 سرده و 22 گونه و تیرۀ جعفری با 11 سرده و 12 گونه به ترتیب بزرگ‌ترین تیره‌های موجود در منطقه بود. سایر مطالعات انجام‌‌شده روی فلور استان چهارمحال و بختیاری بیانگر پهنۀ مطالعه‌‌شده با تعداد گونۀ مشابهی است که اغلب متأثر از اقلیم، توپوگرافی و وضعیت حفاظت آنهاست؛ به طوری که در گردنه رخ 242 گونه (Arianmanesh et al., 2009)، در منطقۀ قیصری 487 گونه (Shirmardi et al., 2014b)، در کوه کلار600 گونه (Shahrokhi et al., 2011)، در منطقۀ شیدا 316 گونه (Vahabi et al., 2018)، در کوه شیت 204 گونه (Dehghani et al., 2016)، در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ هلن 392 گونه (Shirmardi et al., 2014a)، در کوه چوبین 230 گونه (Bastouh Filabadi et al., 2020)، در کوه دستگرد 216 گونه (Bagheri et al., 2021) و در سالداران 267 گونه (Hasanzadeh et al., 2017) شناسایی و معرفی شده است. اگرچه تعداد گونه‌های موجود در منطقه‌‌ای معین به شرایط اقلیمی به‌‌ویژه بارش در سال‌های جمع‌آوری، نوع خاک و تاریخچۀ زمین‌شناختی آن منطقه بستگی دارد، تعداد گونه‌‌های شناسایی‌‌شده در منطقۀ کیار شرقی در مقایسه با سایر مناطق استان، عددی منطقی را نشان می‌دهد.

نسبت گونه به سرده مؤید نمو گونه‌ای و در منطقۀ کیار شرقی برابر 48/1 است. اعتقاد بر این است که کم‌‌بودن این نسبت نشانگر پایداری بلندمدت تنوع در منطقه است. نمو گونه‌ای برای منطقۀ هلن 5/1 و برای منطقۀ فریدونشهر اصفهان 6/1 گزارش شده است (Shirmardi et al., 2014a). 

در پژوهش حاضر، بزرگ‌‌ترین تیره‌ها به لحاظ تعداد سرده و گونه، تیره‌های کاسنی، شب‌‌بو، نعناع، گندم، باقلا، جعفری و میخک بود. تیرۀ باقلا به‌‌دلیل حضور گونه‌های متعدد گون، در زمرۀ تیره‌های بزرگ به لحاظ تعداد گونه قرار گرفته است. مقایسۀ این نتایج با گزارش‌‌های علمی سایر مناطق این استان گویای وجود ترکیب تیره‌‌ای مشابه است. در بررسی فلور منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ هلن (Shirmardi et al., 2014a)، بزرگ‌ترین تیره‌ها، کاسنی، پروانه‌‌آساها، نعناع و شب‌‌بو ذکر شده است. مطالعۀ فلور منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سبزکوه (Asadi Borujeni & Ebrahimi, 2009) نشانگر برتری تیره‌های کاسنی، گندم، شب‌‌بو، باقلا و نعناع بود. تیره‌های نعناع، کاسنی، گندم، پروانه‌‌آسا، شب‌‌بو، چتریان و میخک نیز تیره‌های بزرگ موجود در مراتع منطقۀ قیصری کوهرنگ گزارش شده است (Shirmardi et al., 2014b). این تیره‌ها برای مناطق دیگری همچون گردنه رخ (Arianmanesh et al., 2009) و شیدا (Vahabi et al., 2018) نیز گزارش شده است. برتری گونه‌ها و سرده‌های تیرۀ کاسنی نشانگر غالبیت گونه‌های خاردار است که به تخریب پوشش گیاهی منطقه به‌‌دلیل چرای دام و تغییر کاربری اراضی به زمین‌های زراعی نسبت داده شده است (Shirmardi et al., 2014a). غالبیت گیاهان تیرۀ کاسنی در اغلب مناطق استان چه در مناطق تحت حفاظت و چه نقاط غیرحفاظتی، ممکن است بیانگر تأثیر اندک یا ناقص حفاظت اعمال‌‌شده بر آن مناطق باشد؛ همچنین تغییر جایگاه تیرۀ گندم در مطالعات مناطق مختلف این استان به تفاوت اقلیمی مربوط می‌شود؛ به نحوی که در اقلیم‌های خشک‌تر گونه‌های یک‌‌سالۀ تیرۀ گندم غالبیت بیشتری دارند (Bagheri et al., 2021).

در پژوهش حاضر در مساحتی حدود 2550 هکتار، 269 گونه شناسایی و گزارش شد که حاکی از غنای گونه‌‌ای در این عرصۀ به‌‌نسبت کوچک است. بررسی و مقایسۀ عرصه‌های مطالعه‌‌شدۀ فلوریستیک در سایر مناطق این استان همچون منطقۀ هلن با 392 گونه در عرصه‌‌ای بالغ بر 40 هزار هکتار (Shirmardi et al., 2014a)، منطقۀ کوهستانی کرسنگ با 257 گونه در 576 هکتار (Pairanj et al., 2011)، کوه کلار با 50 هزار هکتار و 600 گونه (Shahrokhi et al., 2011)، منطقۀ کوهستانی و تپه‌‌ماهوری گردنه رخ با مساحتی بالغ بر 10 هزار هکتار و 242 گونه (Arianmanesh et al., 2009) و منطقۀ سالداران با وسعت 14 هزار هکتار و 267 گونه (Hasanzadeh et al., 2017) این ادعا را تأیید می‌کند؛ البته وجود پنج روستا در منطقۀ مطالعه‌‌شده و فعالیت‌های کشاورزی و چرای دام ناشی از دخالت انسان در حواشی روستاها نیز بر غنای گونه‌‌ای این منطقه بی‌‌تأثیر نبوده است.

بررسی ناحیۀ رویشی بخش مرکزی کیار شرقی استان چهارمحال و بختیاری نشان داد که تعداد گونه‌های گیاهی متعلق به منطقۀ ایران - تورانی در این منطقه بیشترین سهم (70 درصد) را دارد. با توجه به اینکه این محدوده در زیرحوزۀ کردوزاگرسین و ناحیۀ ایران تورانی واقع شده است، تعلق این میزان گونه‌ها به این ناحیه امری بدیهی است. این امر مؤید این واقعیت نیز هست که به‌‌دلیل ارتفاع به‌‌نسبت زیاد و وجود قلل مرتفع، تعداد گیاهان نفوذکرده از سایر مناطق رویشی در این منطقه محدود است و به همین دلیل بخش چشمگیری از گیاهان این منطقه (188 گونه از 268 گونۀ جمع‌آوری‌‌شده) متعلق به رویشگاه ایران تورانی است. پس از ناحیۀ ایران - تورانی، گیاهان مشترک بین ناحیۀ ایران تورانی و اروپا سیبری با 10 درصد دارای بیشترین فراوانی گونه‌ای بود که در مقایسه با مطالعات دیگر در استان چهارمحال و بختیاری همچون کوه شیت با 74 درصد (Dehghani et al., 2016)، منطقۀ نیمه‌‌آلپی کرسنگ شهرکرد با 7/75 درصد (Pairanj et al., 2011)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ هلن با 80/64 درصد (Shirmardi et al., 2014a) و منطقۀ قیصری با 2/67 درصد (Shirmardi et al., 2014b) که عناصر رویشی ایران تورانی گزارش شده است، حاکی از قرارگرفتن این عرصه‌ها در ناحیۀ ایران تورانی و تأثیرپذیری کمتر از نواحی مجاور است. شاید به‌‌دلیل امکان نفود نداشتن عناصر سایر نواحی رویشی منطقه و شرایط محیطی خاص حاکم بر منطقه نیز امکان تفسیر آن وجود داشته باشد.  

به‌‌منظور تعیین اشکال زیستی گیاهان منطقه از روش مرسوم رانکیه استفاده شد که مبنای آن محل ظهور جوانه‌‌های رشد در هر گیاه برای گذر از فصل نامساعد است. در فلور منطقۀ کیار شرقی، همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها با داشتن 125 گونه (47 درصد) از تعداد کل آرایه‌‌ها، شکل زیستی غالب منطقه را تشکیل می‌‌دهند که در اقلیم سرد و کوهستانی معمول است و سازگاری آنها با شرایط اکولوژیک منطقه‌‌ را نشان می‌‌دهد. پس از همی‌کریپتوفیت‌‌ها، تروفیت‌‌ها با 86 گونه (32 درصد) ازنظر فراوانی در منطقه، در رتبۀ بعدی قرار دارند. با افزایش میزان درجۀ خشکی منطقه، درصد گیاهان یک‌‌ساله بیشتر می‌شود؛ درمقابل گیاهان چندساله به‌ویژه همی‌‌کریپتوفیت‌ها در شرایط رطوبتی بهتر رشد و سازگاری دارند. وفور به‌‌نسبت زیاد گیاهان تروفیت و همی‌کریپتوفیت بیانگر سازگاری مطلوب پوشش گیاهی منطقه به تغییرات فصلی بارندگی است (Asadi Borujeni & Ebrahimi, 2009). فراوانی تروفیت‌ها در منطقه به عواملی مانند مداخلۀ انسان و چرای دام نیز مربوط است که باعث کاهش انبوهی گیاهان و افزایش فرصت برای توسعۀ گیاهان یک‌ساله می‌‌شود (Sharifinia et al., 2012). وجود 79 درصد از گونه‌ها متعلق به دو شکل زیستی همی‌کریپتوفیت و تروفیت، نشان‌‌دهندۀ پوشش‌های غالب گیاهی در مناطق کوهستانی ایران مرکزی است. این رقم برای منطقۀ شیدا 80 درصد (Vahabi et al., 2018) و برای منطقۀ کرسنگ 76 درصد (Pairanj et al., 2011) گزارش شده است. بررسی فلور کوهستانی کشورهای مجاور همچون ترکیه، پاکستان و افغانستان غالبیت شکل‌های رویشی تروفیت و همی‌کریپتوفیت توأم با عناصر رویشی ایران تورانی را نشان می‌دهد که ناشی از شرایط یکنواخت حاکم بر پوشش گیاهی کوهستانی ناحیۀ ایران تورانی است (Shirmardi et al., 2014a).

پس از همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها و تروفیت‌‌ها، بیشترین وفور شکل زیستی گیاهان را ژئوفیت‌‌ها با 31 گونه (12 درصد) و پس از آن کامفیت‌‌ها با 17 گونه (6 درصد) تشکیل می‌دهند. توزیع این تعداد از گیاهان مؤید تنوع مناسبی از گروههای گیاهی مختلف در منطقه است؛ به همین دلیل قضاوت می‌شود که اکوسیستم منطقه به‌‌دلیل تنوع گروههای گیاهی، قابلیت پایداری مناسبی دارد و شاید یکی از دلایل غنای گونه‌ای زیاد در منطقه وجود تنوع در ترکیب فرم‌های رویشی آن باشد. در مطالعۀ فلور منطقۀ کرسنگ (Pairanj et al., 2011)، شکل زیستی گونه‌‌های آن، 69 گونه (25 درصد) تروفیت، 40 گونه (19/14 درصد) کریپتوفیت، 19 گونه (88/6 درصد) کامفیت، هفت گونه (54/2 درصد) فانروفیت و 141 گونه (09/51 درصد) همی‌‌کریپتوفیت گزارش شده است؛ همچنین در بررسی فلور کوه شیت (Dehghani et al., 2016)، شکل زیستی گونه‌‌های آن، 51 درصد همی‌‌کریپتوفیت (104 گونه)، 28 درصد تروفیت (57 گونه)، 15 درصد کریپتوفیت (30 گونه) و یک درصد فانروفیت بوده است. در منطقۀ نیمه‌‌آلپی کرسنگ شهرکرد (Pairanj et al., 2011) همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها با اختصاص‌‌دادن 60 درصد شکل زیستی منطقه به خود بزرگ‌ترین شکل زیستی این منطقه بودند. در منطقۀ حفاظت‌شدۀ هلن (Shirmardi et al., 2014a) فرم‌‌های رویشی تروفیت 96/22 درصد، کریپتوفیت 03/14 درصد، فانروفیت 44/9 درصد، کامفیت 93/8 درصد و همی‌‌کریپتوفیت 8/43 درصد را به خود اختصاص داده‌اند. فلور منطقۀ قیصری شامل 79/22 درصد (111 گونه) تروفیت، 29/11 درصد (55 گونه) ژئوفیت، 60/7 درصد (37 گونه) فانروفیت، 34/5 درصد (26 گونه) کامفیت و 75/51 درصد (252 گونه) همی‌‌کریپتوفیت بود (Shirmardi et al., 2014b). در بررسی دیگر صورت‌‌گرفته در منطقۀ قیصری، گونه‌های با فرم رویشی به ترتیب 3/50 درصد همی‌‌کریپتوفیت (61 گونه)، 6/7 درصد فانروفیت (37 گونه) و 6/5 درصد کامفیت شناسایی شده است (Shirmardi et al., 2014b). مقایسۀ این ارقام نشان‌‌دهندۀ ترکیب مشابهی از طیف زیستی در مناطق استان است.

نظر به اینکه بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی یکی از جنبه‌های گیاه‌‌شناسی اقتصادی لحاظ می‌شود و نقش به‌‌سزایی در بهره‌وری ملی و تولید ناخالص داخلی دارد، فهرست گیاهان دارویی تهیه شد. در پژوهش حاضر از بین گونه‌های شناسایی‌‌شده، 66 گونه دارای خاصیت دارویی بود که تیره‌های نعناع با 13 گونه، کاسنی با 12 گونه و جعفری، باقلا و گل سرخ هرکدام با چهار گونه بیشترین تعداد گونه‌‌های دارویی را در منطقۀ مطالعه‌‌شده داشتند. تعداد گونه‌های دارویی در سایر مناطق استان نیز شایان توجه است. مستندات علمی نشانگر وجود 179 گونۀ دارویی در منطقۀ قیصری (Shirmardi et al., 2014b)، 91 گونۀ دارویی در منطقۀ کلار (Shahrokhi et al., 2011)، 35 گونۀ دارویی در کوه دستگرد (Bagheri et al., 2021)، 43 گونۀ دارویی در گردنه رخ (Arianmanesh et al., 2009)، 142 گونۀ دارویی در منطقۀ شیدا (Vahabi et al., 2018) و 57 گونۀ دارویی در کوه چوبین (Bastouh Filabadi et al., 2020) است که غنای گونه‌های دارویی در این استان را نشان می‌‌دهد. با وجود این توان بالقوۀ دارویی، نبود شناخت و آگاهی نسبی از چگونگی بهره‌‌برداری صحیح و اصولی و روش‌های حفظ و تقویت این گیاهان در منطقه، برداشت بی‌‌رویه، چرای دام و تعلیف این گیاهان باارزش سبب کاهش عرصۀ رویش و تخریب آنها شده است (Vahabi et al., 2018). 

از مجموع گونه‌های شناسایی‌‌شده در بخش مرکزی کیار شرقی، 23 گونه (58/8 درصد) بومزاد بود. تیره‌‌های باقلا و نعناع هرکدام با پنج گونه و تیرۀ کاسنی با سه گونه از بزرگ‌‌ترین تیره‌‌های بومزاد منطقه بود. بررسی تعداد گونه‌های بومزاد در سایر مناطق استان مشابهت ترکیب گیاهی را بین این مناطق تداعی می‌کند؛ به طوری که 149 گونه برای کوه کلار (Shahrokhi et al., 2011)، 32 گونه در سالداران (Hasanzadeh et al., 2017)، 45 گونه در منطقۀ شیدا (Vahabi et al., 2018)، 29 گونه برای تله گون (Sharifinia et al., 2012) و 25 گونه برای کوه چوبین (Bastouh Filabadi et al.,2020) گزارش شده است. نسبت گونه‌های بومزاد به تعداد تیره‌های حاضر در منطقه (23 به 48) نشانگر غنای بسیار گونه‌‌ای است. این رقم برای کل گونه‌های ایران 22 تا 24 درصد است (Shirmardi et al., 2014a).

به لحاظ وضعیت حفاظتی، گونۀ Allium ampeloprasum L. subsp. iranicum Wendelbo. در وضعیت بحرانی و گیاه Allium stipitatum Regel در وضعیت بحرانی و در معرض انقراض قرار داشت. 18 گونه در وضعیت کمتر در معرض خطر و دو گونۀ Rhamnus persica P. Lawson و Sameraria stylophora Boiss. در وضعیت به‌‌نسبت در معرض خطر بود؛ همچنین دربارۀ چهار گونه اطلاعات ناکافی گزارش شده بود. تمام گونه‌های در معرض خطر، بحرانی و کمتر در معرض خطر، خاستگاه ایران تورانی داشتند. تعلق این گونه‌ها با وضعیت طبقه‌‌بندی‌‌شدۀ حفاظتی به ناحیۀ ایران تورانی را  Shirmardi et al.(2011) نیز گزارش کرده‌‌اند. از 53 گونۀ در معرض تهدید در منطقۀ کرسنگ، دو گونه در وضعیت بحرانی، دو گونه در وضعیت در معرض خطر و هشت گونه در وضعیت آسیب‌‌پذیر گزارش شده است (Pairanj et al., 2011). برخی پژوهشگران معتقدند که معیارهای متعدد همچون طول عمر، شرایط سخت زیست‌‌محیطی، شکل زیستی، رقابت بین گونه‌‌ای، انتشار جغرافیایی، چگونگی بهره‌‌برداری گیاهان توسط انسان، دام و حیات وحش و سرانجام آفات و بیماری، بر تشخیص گونه‌‌های نادر و عوامل دخیل در کاهش جمعیت آنها مؤثر است (Pairanj et al., 2011).

جمع‌‌بندی

بررسی فلور بخشی از کیار شرقی در استان چهارمحال و بختیاری نشان داد این منطقه همانند سایر نواحی این استان غنای گونه‌‌ای خوبی دارد. شناسایی 269 گونۀ گیاهی در مساحتی حدود 2500 هکتار با فرم رویشی غالب همی‌کریپتوفیت و تعلق آن به ناحیۀ ایران تورانی از مهم‌‌ترین نکات گزارش‌‌شده در این پژوهش بود؛ همچنین 32 گونۀ بومزاد و 66 گونۀ دارویی معرفی شد و دو گونه به لحاظ وضعیت حفاظتی در سطح بحرانی قرار داشت.

پیوست 1- فهرست گونه‌ها و تیره‌های شناسایی‌شده، اشکال زیستی و ناحیۀ رویشی هرکدام از گونه‌های جمع‌آوری‌شده از منطقه‌‌ای از کیار شرقی در استان چهارمحال و بختیاری.

علائم: شکل زیستی:  = Chکامفیت؛ = Th تروفیت؛  = Phفانروفیت؛ = Cr کریپتوفیت؛ = He همی‌کریپتوفیت؛ Ge = ژئوفیت؛ EP = اپی‌فیت. ناحیۀ رویشی (کوروتیپ‌ها):  = SSصحرا - سندی؛ = IT ایران - تورانی؛ = ES اروپا - سیبری؛ = M مدیترانه‌ای؛ PAL = چندناحیه‌ای؛= COSM  کاسموپولایت (همه‌جازی). عادت رشدی: S = بوته؛ GL = شبه گندمی؛ F = پهن‌‌برگ یک‌ساله؛ FP = پهن‌‌برگ علفی چندساله؛ GP = گندمی چندساله؛ G = گندمی یک‌ساله. وضعیت گونه‌ها: END = اندمیک / بومزاد؛ LR = کمتر در خطر؛ NT = به‌‌نسبت در معرض خطر؛ EN = در خطر انقراض؛ CEN = بحرانی؛DD  = اطلاعات ناکافی.

Appendix 1- The list of identified species and families, life forms and chorotypes of each species collected from a region of Eastern Kiyar in Chaharmahal and Bakhtiari province.

Symbols:  Biological form: Ch = Chamaephyte; Th = Therophyte; Ph = Phanerophyte; Cr = Cryptophyte; He = Hemicryptophyte; Ge = Geophyte; EP = Epiphyte.

- Chorotypes: SS = Sahara - Sindian; IT = Iran-Turanian; ES = Europe - Siberian; M = Mediterranean; PAL = Pluriregional; COSM = Cosmopolitan.

- Growth habit: S = Shrub; GL = Grass-like; F = Broad-leaved annual; FP = Broad-leaved perennial herb; GP = Perennial grass; G = Annual grass.

- Status of species: END = Endemic; LR = Less at Risk; NT = Near Threatened; EN = Endangered; CEN = Critically Endangered; DD = Data Deficient.