اهمیت تامین منابع مالی از طریق صندوق‌های وقف برای بهره‌گیری در حوزه آموزش عالی، از طریق بررسی تجربه کشورهای مالزی، آمریکا، اندونزی، ترکیه و بریتانیا آشکار است. امروزه صندوق‌های وقف به دلیل بازده سرمایه‌گذاری برتر و همچنین نیت‌های خیرانه در مقایسه با سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری بیشتر موردتوجه قرار گرفته‌اند (Lerner, Schoar, and Wongsungwai, 2007). در این مطالعه، روند بازده و میزان سرمایه‌گذاری در صندوق‌های وقف در کالج‌ها و دانشگاه‌ها منتخب در بین سال‌های 1993 و 2021 بررسی شده است. به‌طورکلی، حجم این صندوق‌ها در بازه زمانی مذکور، با نرخ رشد متوسط ​​6.3 درصد در سال عملکرد خوبی داشته‌اند. بررسی صندوق‌های وقف در کشورهای منتخب نشان‌دهنده رشد فزاینده اندازه‌ی صندوق‌های وقف است، البته لازم به ذکر است که بیشتر رشد در اندازه و حجم صندوق‌های وقف ناشی از عملکرد سرمایه‌گذاری آنها بوده است. همچنین این تحقیق نشان می‌دهد که صندوق‌های وقف نسبت به بازدهی سایر نهادها، بازدهی قابل‌توجهی را به ثبت رسانده‌اند که میانگین بازده واقعی خالص در بازه زمانی مورد بررسی حدود 12.3 درصد بوده است. اهمیت این بازدهی در مقایسه با بازده 4.4 درصدی که توسط شاخص استاندارد اند پورز 500 مشخص است (شاکر و همکاران، 2020). نوع سرمایه گذاران در صندوق‌های وقف از افراد به سازمان‌ها تغییر یافته است. همچنین هدف و نیت بیشتر سرمایه‌گذاران در صندوق‌های وقفی موضوعات جاری و کوتاه مدت بوده است. همچنین نتیجه این تحقیق نشان می دهد که در میان گروه‌های مختلف سرمایه گذار در صندوق های وقف، فارغ التحصیلان دانشگاه و همچنین موسسات خیریه بیشترین نقش را داشته اند.

نتایج این تحقیق به دانشگاه‌هایی که به دنبال استفاده از روش‌های مشابه با کپی کردن استراتژی‌های سرمایه‌گذاری وقف‌های برتر هستند، پیشنهاد می گردد که:

• از صندوق‌های وقف دانشگاهی به عنوان منبع تامین مالی در تمام دانشگاه های کشور استفاده گردد.
• بر اساس تجربیات کشورها، راه اندازی صندوق‌های وقف دانشگاهی در راستای مصارف جاری راهکاری است که می تواند به بهبود عملکرد دانشگاه ها کمک نماید.
• دانشگاه‌ها می‌توانند طی مکانیسمی فارغ التحصیلان دانشگاه را در صندوق‌های وقف عضو کنند و از درآمدهای آتی آنها در هزینه‌های دانشگاه استفاده گردد.

1- مقدمه و بیان مسئله

یکی از راهکارهای برون‌رفت از کمبودهای سرمایه‌ای در مشکلات اقتصادی، کمبود نقدینگی و نیز تحریم‌های ظالمانه دشمنان، توجه عمده به ظرفیت‌های داخلی است. قرارگرفتن مشکلات کمبود سرمایه‌ای دولت برای به سرانجام رساندن فعالیت‌های خود و تخصیص بودجه به سازمان‌های تحت نظارت خود، در کنار حجم بالای سپرده‌های بانکی و نیز وجود انگیزه‌های اعتقادی و دینی در اکثریت مردم ایران اسلامی، ما را به فکر استفاده از مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های اقتصادی می‌اندازد. یکی از این راهکارها استفاده علمی و بهینه از وقف، به‌خصوص وجوه وقفی در قالب صندوق‌های وقفی است. صندوق‌های وقفی صندوق‌هایی هستند که به جمع‌آوری دارایی‌های وقف‌شدۀ افراد می‌پردازند تا با استفاده از بازدهی ناشی از آنها در کنار ارضای نیازهای معنوی افراد در جهت برقراری سطح بالاتری از رفاه و عدالت اجتماعی گام‌هایی را بردارند.

صندوق‌های وقف دانشگاهی، نهادهای مهم، هم در جامعه سرمایه‌گذار و هم در جامعه علمی هستند. نخست، آنها در حفظ برتری علمی بسیاری از دانشگاهها نقش دارند که به‌شدت به درآمد حاصل از موقوفات خود متکی هستند. در سال‌های اخیر، مؤسسات موفقی مانند هاروارد و پرینستون از منابع موقوفات خود برای افزایش پذیرش و کاهش نرخ مؤثر شهریه استفاده کرده‌اند و دسترسی به آموزش نخبگان را گسترش داده‌اند (Hoover, 2007 ؛ Farrell, 2007). درمقابل، وضعیت مالی ضعیف می‌تواند توانایی مؤسسۀ را برای ارائه خدمات آکادمیک به‌طورکلی تضعیف کند. در یک مورد دراماتیک اخیر، مؤسسه هنرهای لیبرال انتیوچ[1] با قدمت 150ساله در سال 2007 اعلام ورشکستگی کرد و گفت باید درهای خود را در سال 2008 ببندد که عمدتاً به دلیل مشکلات مالی بود؛ در حالی‌ که مؤسسات مشابهی مانند کالج رید[2]، کالج اوبرلین[3] و کالج کنیون[4] بیش از 100 میلیون دلار موقوفه داشتند (Carlson, 2007). همچنین، موقوفات 36 میلیون دلاری انطاکیه باعث کاهش ناامنی مالی آنها شد که به افزایش امکانات و پایگاه دانشجویی کمک کرد. نمونه دیگر، دانشگاه روچستر است که در اوایل دهه 1970 جایگاه سومین موقوفه بزرگ در کشور آمریکا را پس از هاروارد و دانشگاه تگزاس داشت؛ با این‌ حال، موقوفه آن در دو دهه بعدی بازدهی ضعیفی را متحمل شد و به دست دولت افتاد.

نیاز به اتخاذ سیستمی با ماهیت خیریه، زمانی مشخص می‌شود که نظام آموزشی تحت فشار شرایط ناپایدار اقتصادی قرار گرفته باشد. براساس گزارش یونسکو (UNESCO, 2009) که 51 کشور را بررسی کرده، تأثیر بحران اقتصادی بر سیستم آموزشی ازنظر تقسیم هزینه (شهریه و سایر هزینه‌ها)، بازیابی هزینه (انواع مختلف وام‌های دانشجویی) و تنوع مالی (درآمدزایی و جمع‌آوری سرمایه)، این نهادها را وادار به مستقل‌شدن بدون اتکا به بودجه دولت کرده است. افزایش منابع دانشگاه یک پیامد مثبت برای دولت و کشور است؛ با این حال، از جنبه منفی، مؤسسات آموزش عالی به‌منظور پرکردن خلأ بودجه آموزشی خود، هزینه تحصیل را تقریباً افزایش داده‌اند. در مالزی، تخصیص بودجه دولت به آموزش عالی در سال 2016 به میزان 15.24 درصد نسبت به سال 2015 کاهش یافت (Palansamy and Sipalan, 2015).

بر این اساس، افزایش هزینه تحصیل در سراسر جهان، اقشار کم درآمد و متوسط جامعه را برای ادامه تحصیل در سطوح بالاتر تحت تأثیر قرار داده است. در مالزی، یافته‌های تحقیقات نشان داده‌اند دولت قادر به حمایت مالی از شهروندان در زمینه فعالیت‌های آموزشی نیست (Mahamood, 2014)؛ حتی اگر بورس تحصیلی محدود باشد، دولت در حال حاضر وام دانشجویی (PTPTN)[5] را برای جامعه فراهم می‌کند؛ با این حال، به دلیل هزینه‌های بیشتر تحصیل، محصلین همچنان ازنظر مالی در رنج‌اند.

اگر مؤسسات آموزش عالی به درستی با این موضوع برخورد نکنند، وضعیت مالی، آنها را تحت تأثیر قرار خواهد داد. یکی از منابع برجسته مالی که قبلاً استفاده شده، صندوق‌های وقف است. کشورهای مسلمان و غیر مسلمان این سیستم را در چند دهه گذشته اجرا کرده‌اند؛ در حالی که موقوفات دانشگاهی در سال‌های اخیر به دلیل رشد انفجاری و عملکرد چشمگیر خود، تبلیغات فزاینده‌ای را به خود جلب کرده‌اند، مطالعات اندکی روندهای سیستماتیک در بخش وقف را به‌طور کلی بررسی کرده‌اند. این پژوهش به‌منظور خدمت به نظام آموزشی ازطریق نظام وقف، روند وضعیت منابع ازطریق صندوق وقف را بررسی می‌کند که کشورهای منتخب ازجمله مالزی، اندونزی، آمریکا، ترکیه و بریتانیا اتخاذ کرده‌اند. این مطالعه شکاف‌های موجود در ادبیات علمی دربارۀ موقوفات آموزش عالی را پر می‌کند و اطلاعاتی را برای رهبران سازمانی فراهم می‌کند تا روندهای جمع‌آوری سرمایه را معیار قرار دهند و برای آینده آماده شوند. ساختار مقاله بعد از مقدمه و بیان مسئله، مرور ادبیات است و با روش‌شناسی و یافته‌ها دنبال می‌شود و با بحث و پیشنهاد به پایان می‌رسد.

2- ادبیات پژوهش

امروزه بحث تأمین مالی و یافتن روش‌های مناسب آن به یکی از دغدغه‌های اصلی سیاست‌گذاران آموزش عالی تبدیل شده است. تأمین مالی آموزش عالی بر اثر تقاضای فزاینده برای آن و نیز به دلیل محدودیت عمومی مالی این بخش با مشکل مواجه شده است (قارون، 1375). در بیان ضرورت تأمین مالی آموزش عالی نیز گرچه بخش آموزش عالی بخش پراشتهای جامعه در صرف منابع مالی است، هم‌اکنون آموزش عالی بیش از هر زمان دیگری محرک رشد اقتصادی کشورهاست و به همان میزان در برآورده‌کردن آرمان‌های اقشار کم‌درآمد جامعه و سهیم‌کردن آنان در فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی اهمیت دارد؛ به همین دلیل، آموزش عالی نیاز دارد تا در حد توان خود برای تعلیم دانشجویان بیشتر تلاش کند و در این زمینه سرمایه‌گذاری کند؛ اما با مشکل کمبود منابع مواجه است (Zumeta, 2001). به‌علاوه آموزش عالی در بیشتر کشورها به فقدان حسابرسی یا عدم پاسخگویی به دانشجویان، وزارت، تجارت، و صنعت متهم است (Johnstone, 2010: 34).

2-1- پیشینۀ پژوهش

موضوع وقف دارای پیشینۀ تاریخی بلندمدتی در تحقیقات دینی و مذهبی در کشور و جهان اسلام بوده است. محققان اسلامی مثل شیخ طوسی و شیخ طبرسی و سایر محققان به موضوع وقف در سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری به این موضوع پرداخته‌اند و در دوران شکوفایی تمدن اسلامی در کشور موقوفات بسیار زیادی احداث و دارای تولیت بوده است. در دوران معاصر نیز تحقیقات متعدی در موضوع وقف انجام‌ شده که در ادامه به برخی از آنها اشاره شده است.

در بررسی تحقیقات داخل کشور موارد زیر شناسایی شدند. شهنازی و همکاران (1398) در تحقیقی تأمین مالی اقشار کم درآمد را ازطریق صندوق‌های وقفی، بررسی و آن را به‌عنوان راهکاری مناسب برای خانه‌دارشدن قشر مستضعف مطرح کرده‌اند. کاظمی (1396) راهکارهای برون‌رفت از چالش‌های مدیریت صندوق‌های وقف را از منظر حاکمیتی بررسی کرده است. سالاران (1387) در تحقیق خود به بررسی فقهی پول و سهام امکان‌پذیری تشکیل صندوق‌های وقفی در ایران پرداخته و آثار اقتصادی آن را بررسی کرده است. در تحقیق دیگر عبده تبریزی (1383) به بررسی سیاست‌های مالی در سازمان‌های وقفی و خیریه پرداخته است. مؤمنی (1373) در پیشنهادات تحقیق خود گسترش سنت وقف و تأسیس بنیادهای وقفی را در همه زمینه‌های مورد نیاز به‌عنوان راهکاری مهم در کشور دانسته و سیاستگذاران را به توسعه آن تشویق کرده است. در تحقیق دیگر عبده تبریزی و همکاران (1379) ضمن بررسی دلایل رشد وقف در کشورهای غربی، علت آن را برداشتن محدودیت‌های مربوط به وقف پول می‌دانند و پیشنهاد می‌کنند برای توسعه وقف در کشور باید سیاستگذاران امکان وقف پول را ایجاد کنند.

در بررسی مقالات خارجی، مقالات متعددی انجام شده‌اند که برخی از آنها به این شرح است. شاکر[6] و بردن (2020) وضعیت وقف در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی را در آمریکا بررسی و تحلیل کرده‌اند. الاسرج (2012)، در تحقیق خود نقش صندوق‌های وقفی را در توسعه اقتصادی بررسی کرده است. لرنر[7] و همکاران (2008) در تحقیقی عوامل اثرگذار بر افزایش صندوق‌های وقفی را در کشور آمریکا بررسی کرده‌اند. بوریس (2008) در تحقیق خود به بررسی نقش صندوق‌های وقف در آمریکا پرداخته است و ماهیت، اهداف و انواع آنها را بررسی کرده است. سیسوانتورو (2007) با بررسی عملکرد صندوق‌های وقف به این نکته رسیده است که این صندوق‌های وقف علاوه بر اینکه عملکرد خوبی داشته‌اند، بازده مناسبی را نیز ایجاد کرده‌اند. بوگونوی و همکاران (2004) اثرات بخشی و نهادی وقف را به لحاظ مالی در تأمین منابع بخش خصوصی بررسی کرده‌اند. بسنینو (2006) در تحقیقی محدودیت‌های مدیران صندوق‌های وقفی را در تخصیص منابع صندوق به نیازهای آینده بررسی کرده است. کونگ لی و همکاران (2006) موضوع وقف در حوزه تربیت و آموزش را در دو کشور چین و آمریکا مقایسه و دلایل کمتربودن میزان وقف در چین نسبت به آمریکا را بیان کرده‌اند.

2-2-چارچوب مفهومی

2-2-1- وقف و اهداف آن

ازنظر لغوی، وقف (جمع اوقاف) از یک کلمه عربی وقافه گرفته شده که به معنای «بازداشت»، «جلوگیری» یا «بازداشتن» است (Mahamood, Mashitoh and Ab Rahman, 2015). در اصطلاح فقها، عبارت از عقدی است که ثمره آن، حبس اصل و تسبیل منافع است؛ یعنی صرف‌کردن مال در جهتی که واقف تعیین کرده است (نجفی جواهری، 1362). ازنظر فنی، می‌توان آن را به‌عنوان نگهداری پول برای اهداف اجتماعی تعریف کرد که در آن پول برای توانمندسازی افراد فقیر برای ساختن جامعه بهتر و همچنین ترویج فعالیت‌های بشردوستانه انجام می‌شود (Ihsan and Ibrahim, 2011).

وقف در اصل عقد یک طرفه‌ای است که به موجب آن، اشخاصی که وقف می‌کنند، در ازای هر چیزی که برای اهداف اجتماعی وقف می‌کنند، قصد دریافت چیزی را ندارند. متولی واقف (متولی)، اموال وقف یا صندوق وقف (موقوف) را اداره می‌کند و متولی موظف است براساس نیت واقف، اموال وقف را تقسیم کند؛ اما محدودیت‌های متعددی وجود دارد که اموال وقفی را نسبت به سایر صندوق‌ها خاص می‌کند. نخست، مرجوع‌ناپذیر بودن آن به این معناست که مال یا وجوهی که به‌عنوان وقف داده شده توسط واقف فسخ‌پذیر نیست. دوم، وقف باید دائمی باشد که پایداری اموال یا وجوه وقفی را مشخص کند. سوم، انکارناپذیر بودن آن است که در آن نمی‌توان پول حاصل از فعالیت وقف را به‌عنوان ثروت شخصی ادعا کرد (Mohsin, 2013: 315). وقف در بخش آموزش و پرورش به‌طور گسترده در جهان اسلام انجام‌شده است؛ جایی که صندوق‌های وقف، تأسیس مدرسه، پرداخت هزینه معلم و ارائه کمک هزینه تحصیلی به دانش‌آموزان را تأمین می‌کنند (Akhunov, 2015: 158). دلیل اصلی اینکه چرا آموزش عالی بخش مناسبی است که وقف، تأمین مالی می‌کند این است که نخست، آموزش عالی باعث می‌شود افراد توانایی خوبی در انجام فعالیت‌های روزانه داشته باشند. این موضوع، همچنین با نگرش ارزشی اسلام مبنی بر تشویق مردم به یادگیری و آموزش در امور دینی و معنوی منطبق است؛ بنابراین، کیفیت فعالیت و نیز تأثیر آن برای خود و جامعه شایان توجه خواهد بود.

2-2-2- صندوق‌های وقف

در وقف سنتی هم‌زمان با وقف یک دارایی و جاری‌شدن صیغه وقف، اصل دارایی از مالکیت واقف، خارج و یک دارایی وقفی در نظر گرفته می‌شود؛ اما در صندوق سرمایه‌گذاری، وقف با کمترین میزان دارایی، حتی با هزار تومان، عمل وقفی، انجام و دارایی وارد چرخه اقتصادی می‌شود (ایروانی و استاد، 1397). در این نوع از صندوق‌ها همچون سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری، دو رکن اجرایی و نظارتی حضور دارند. متولی و مدیر صندوق ازجمله ارکان اجرایی هستند و رکن نظارتی صندوق نیز بر فرایند صندوق از خرید واحد تا پوشش نیت واقف نظارت دارد (عیسوی و همکاران، 1393: 77). واقف به‌ازای پولی که به این صندوق پرداخت می‌کند، واحد یا واحدهایی را خریداری می‌کند. با خرید واحدهای صندوق، پول از مالکیت فرد خلع و وقف‌نامه‌ای به نام فرد صادر می‌شود. مدیر صندوق نیز به نیابت از واقف، سهم‌هایی را می‌خرد و از منافع حاصل از آن، به نیات مدنظر واقف می‌پردازد.

صندوق‌های وقف یکی از طرح‌های رایجی هستند که در کشورها برای جمع‌آوری منابع در قالب وقف استفاده می‌شود. این طرح در مالزی برای نخستین‌بار در دانشگاه کبانسان[8] مالزی استفاده شده است. این دانشگاه از فناوری پیچیده‌ای برای اجرای این طرح استفاده می‌کند؛ بدین صورت که پیشنهاد وقف روی وب سایت ارائه می‌شود و از سیستم بانکداری الکترونیکی در آن استفاده می‌شود و بدین‌وسیله وقف نقدی مستقیماً با مکانیزم بدهی اعطا می‌شود و شفافیتی را فراهم می‌کند که در آن واقف و مقدار پول وقف‌شده مشخص می‌شود. آگاهی مردم از تمامی امکانات ارائه‌شده باعث می‌شود واقف از اهدای پول به‌عنوان وجوه نقدی وقف آسوده خاطر باشد. علاوه بر این، معافیت مالیاتی نیز برای واقف پس از اهدای پول آنها در نظر گرفته شده است (Hussin, 2016: 401).

2-2-3- کشورهای منتخب

صندوق‌های وقف به منبعی جایگزین برای تأمین مالی فعالیت‌های آموزشی در آموزش عالی تبدیل می‌شود. این مفهوم درواقع در بسیاری از کشورها مانند مالزی، اندونزی، مصر، آمریکا و بریتانیا اجرا می‌شود.

·         وقف برای تحصیل در مالزی

مطالعات متعددی دربارۀ وقف در آموزش عالی مانند سیف‌الدین و همکاران (Saifuddin, 2014: 280) وجود دارد که نشان می‌دهد وقف می‌تواند به‌عنوان منبع مالی برای تأمین مالی فعالیت‌های آموزشی در مالزی استفاده شود. بسیاری از اموال وقفی یا زمین وقفی در مالزی وجود دارند که هنوز ثبت نشده‌اند (Harun, 2016: 151). این کشور از صندوق وقف برای تأمین مالی فعالیت‌های آموزشی در آموزش عالی استفاده کرد که تأثیر چشمگیری بر جامعه اسلامی برای امت بهتر خواهد داشت (Harun, 2016: 152).

دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی از محل اعتبارات وقف، ساختمان تجاری در داخل دانشگاه می‌سازد تا به مستأجرین اجاره داده شود. این موضوع 500.000 میلیون رینگیت درآمد در سال ایجاد می‌کند. همچنین، دانشگاه پوترا مالزی از محل وقف 200.000 رینگیت سود از محل سرمایه‌گذاری مضاربه در بانک‌های اسلامی به دست می‌آورد. درنهایت، وجوه حاصل از سرمایه‌گذاری وقف برای کمک به دانشجویان نیازمند برای فعالیت‌های آموزشی روزانه استفاده می‌شود (Ahmad, 2012: 1304). دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی وجوه وقف را به‌طور جزئی، ازطریق دولت مالزی جمع‌آوری کرد که در سال 1999 به 3.5 میلیون رینگیت رسید. دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی علاوه بر این، از موقوفه‌های شخصی دولت مالزی، همچنین از سرمایه‌داران مالزیایی و چندین بنیاد از کشورهای خارجی وقف دریافت می‌کند (Sulaiman, 2009: 70). هر ساله دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی به 4.000 دانشجو کمک می‌کند تا از صندوق‌های وقف کمک هزینه تحصیلی دریافت کنند. دانشگاه قادر به تولید وقف به مبلغ 6 میلیون رینگیت و بازدهی منظم 500.000 تا 600.000 رینگیت در ماه است که برای کمک به دانشجویان نیازمند و فعالیت‌های آموزشی استفاده می‌شود. دانشگاه فناوری مالزی[9]، برنامه «موقوفه تبیونگ[10]» را معرفی کرد که در آن برنامه بودجه وقف را از کارمندان دانشگاه دریافت کرد. در سال 2013، این دانشگاه 53 میلیون رینگیت از این برنامه به دست آورد که در آن 260 دانشجوی نیازمند و عملیات آموزشی را تأمین مالی می‌کرد. علاوه بر این، دانشگاه برنامه‌ای برای ارائه کمک‌های مالی به دانشجویان مقطع کارشناسی برای پرداخت شهریه در دانشگاه دارد. همچنین، دانشگاه مالزی صباح[11] برنامه «تابونگ آمانه بیاسیسوا[12]» را معرفی می‌کند که منابع مالی را از سطح جامعه برای کمک به بورسیه‌های تحصیلی برای دانشجویان نیازمند جمع‌آوری می‌کند (Ghazali, 2014: 37 ; Che Yaacob, 2013: 190).

·         وقف برای تحصیل در اندونزی

در اندونزی، صندوق‌های وقف قادر به تأمین مالی کامل مؤسسات آموزش عالی مانند پوندوک مدرن گونتور دارالسلام[13] (پمگد) و دانشگاه اسلامی اندونزی[14] (داا) هستند. پمگد در حال توسعۀ بیش از 20 شعبه با 21.892 دانشجو است. فارغ‌التحصیلان پمگد در سراسر جهان گسترش یافته‌اند. پمگد دارای 80 شعبه مدرسه شبانه روزی اسلامی است که فارغ‌التحصیلان تأسیس کرده‌اند. گونتور از جامعه‌ای پشتیبانی می‌کند که وقف آن را مدیریت می‌کند تا تمدن بهتری برای امت ایجاد کند. پمگد دارای مدیریت پایداری است که به موجب آن دانشجوی فارغ‌التحصیل از این مدرسه در پمگد مشغول می‌شود و همچنین، کادری برای توانمندسازی مردم تربیت می‌کند. علاوه بر این، دانشجو دست‌کم باید پس از فارغ‌التحصیلی نه‌تنها در پمگد، در جامعه مردمی به‌عنوان معلم اسلامی، فعال اجتماعی و غیره به جامعه کمک کند. این مؤسسه، بخش بزرگ وقف و بنگاه اقتصادی دارد. این دو بخش ازنظر مالی مدرسه را حمایت می‌کنند و آن را ثابت نگه می‌دارند(Bahroni, 2012).

در حوزه فعالیت تجاری، پمگد دارای 31 شرکت کوچک و متوسط[15] است که شامل فروشگاه مواد برای ساخت‌وساز، رستوران، داروخانه، فروشگاه لوازم‌التحریر و کارخانه معدنی است. این تجارت عمدتاً از قرارداد مضاربه استفاده می‌کند که در آن بخش خاصی از فعالیت تجاری برای اهداف آموزشی ازجمله ارائه تسهیلات و پشتیبانی از عملیات آموزشی آن به کار گرفته می‌شود. سپس، بخش دیگری از درآمد برای توسعه خود فعالیت تجاری استفاده خواهد شد (Hilmiyah, 2013: 1304). جالب توجه است کسب‌وکار پمگد که اساتید انجام می‌دهند، تأمین مالی پمگد را به‌طور مستقل در نظر می‌گیرد و به هزینه پرداختی دانشجویان بستگی ندارد (Huda, 2009: 3).

·         وقف برای تحصیل در ترکیه

علاوه بر اندونزی و مالزی، ترکیه نیز تجربه مدیریت وقف در آموزش عالی را دارد. بودجه دانشگاه دولتی ترکیه عمدتاً با بودجه دولتی تأمین می‌شود که دانشگاههای خصوصی عمدتاً عملیات آموزشی را از منابع خود تأمین می‌کنند. در سال 2016، 195 دانشگاه در ترکیه وجود داشت. هیچ دانشگاه کاملاً خصوصی وجود نداشت؛ اما 75 دانشگاه وقفی و بقیه مؤسسات آموزش عالی دولتی (دولتی - عمومی) هستند. متعاقباً، صندوق وقف، دانشگاههای دولتی را نیز تأمین مالی می‌کند که از محل وقف تأمین می‌شوند که تاجر به صندوق کمک می‌کند؛ برای مثال، دانشگاه آبانت عزت بایسال[16] که نیکوکار سخاوتمند به نام عزت بایسال[17] از آن برای اجرای فعالیت‌های آموزشی خود بودجه می‌گیرد. اگرچه دانشگاه آبانت عزت بایسال یک دانشگاه دولتی است، زیرساخت‌ها، فناوری سیستم در دانشگاه و چندین سرمایه‌گذاری تجهیزات از محل اعتبارات وقف و بخشی از بودجه دولت به مبلغ 262 میلیون لیره تأمین می‌شود. به‌منظور حفظ پایداری صندوق‌های وقف، این دانشگاه چندین تجارت را برای حمایت از فعالیت‌های آموزشی مانند اجاره پارکینگ و انجام خدمات اجتماعی در دانشگاه راه‌اندازی می‌کند. درواقع، پول حاصل از فعالیت‌های تجاری برای ارائه بورس تحصیلی به دانشجو، تأمین مالی تحقیقات انجام‌شده توسط استاد، مدیریت سیستم امنیتی و تهیه الزامات دارایی برای دانشگاه استفاده می‌شود.

یکی از نمونه‌های موفق، دانشگاه کوچ[18] است که بنیاد کوچ آن را تأمین مالی می‌کند. این دانشگاه که در سال 1993 تأسیس شده است به یکی از پیشرفته‌ترین دانشگاههای علوم پایه در ترکیه تبدیل شد. به‌منظور مدیریت تضاد منافع بین بنیاد و دانشگاه، هیئت‌مدیره خاصی در دانشگاه تشکیل می‌شود. اموال یا پولی که به دانشگاه وقف می‌شود، در اختیار هیئت‌مدیره قرار می‌گیرد که می‌تواند مستقیماً به‌عنوان متولی وجوه را نیز مدیریت کند. علاوه بر این، در فعالیت دانشگاه، منابع مالی وجود دارد که هیئت‌مدیره ترتیب داده که شامل کمک‌های بنیاد، هزینه‌های دانشجویی و کمک‌های دولتی است (Hussin, 2016: 402).

·         آموزش مبتنی بر وقف در بریتانیا و آمریکا

در انگلستان، مفهوم وقف ازطریق سیستم وقف ثبت‌شده در قانون انگلیس مشاهده می‌شود و با قانون خیریه 2011 مطابقت دارد. همچنین، کمیسیون خیریه این سیستم را ازنظر ایجاد و چارچوب کنترل می‌کند (Akhtar, 2012: 283). در این زمینه، باید به موازات دانشگاه، یک مجموعه خیریه که به تأیید دادگاه عالی انگلستان و ولز رسیده است، وجود داشته باشد؛ وجود این مجموعه خیریه به‌منظور تأمین منابع عمومی است و مجموعه خیریه جایی است که بدنه‌ای از متولیان وجود دارند که قانوناً مسئول استفاده از وجوه هستند.

ازجمله دانشگاههایی که براساس این مفهوم تأسیس شده‌اند، دانشگاههای آکسفورد و کمبریج در انگلستان (بریتانیا) و دانشگاههای هاروارد و ییل در ایالات‌متحده آمریکا (ایالات‌متحده آمریکا) هستند. موفقیت این دانشگاهها در تربیت دانش‌پژوهان خوب و صاحب نام ازطریق سیستم وقف، دولت انگلیس را متقاعد کرده است که این سیستم را در ارتقای آموزش عالی در آینده بدون وابستگی به هیچ منبع مالی، بیشتر تقویت کند (Mahamood, Mashitoh and Ab Rahman 2015). مثال دیگر، دانشگاه آکسبریج (آکسفورد و کمبریج) در بریتانیا است که در آنجا به‌صورت وقف مشترک ساخته شده است. براساس متون، ذی‌نفعان آن، این دانشگاه را اداره و نگهداری می‌کنند و در آنجا متولی املاک موقوفه نیز می‌شوند. نقش متولیان امر شامل برگزاری جلسات مذهبی و تلاش در جهت تحقق هدف خیریه است.

3- روش پژوهش

این تحقیق جزو تحقیقات کیفی و از نوع تحقیقات توصیفی است. برای دستیابی به اهداف این پژوهش، از روش فراتحلیل کیفی برای بررسی روند منابع مرتبط با صندوق‌های وقف در حوزه آموزش عالی از اطلاعات ثانویه ازجمله مقالات مجلات منتشرشده، سایت‌های مرتبط با دانشگاه و صندوق‌های وقف و نیز گزارشات مالی دانشگاهها، مؤسسات و کالج‌ها استفاده شده است. فراتحلیل یک نوع روش تحقیق کیفی است که در آن از روش‌های آماری و ریاضی استفاده می‌شود و درخصوص کیفیت تحقیق پیش‌داوری نمی‌شود (قدیری معصوم و همکاران، 1399: 1085). روش فراتحلیل نباید با روش تحقیق فراترکیب اشتباه گرفته شود. برای انجام فراتحلیل در ابتدا باید حوزه‌ای انتخاب شود که نتایج مطالعات در آن حوزه نیاز به تحقیق داشته باشد. برای این منظور، مراحل زیر انجام‌ شده‌اند: 1) شناسایی نتایج تحقیقات؛ 2) ترکیب نتایج تحقیقات انتخاب‌شده و مقایسه آنها با یکدیگر و 3) ارزشیابی نتایج فراتحلیل به‌منظور کاهش خطا در برآورد (ذاکر صالحی و قانعی راد، 1394: 25). درواقع جامعه ‌آماری یا واحد تجزیه‌وتحلیل در رویکرد فراتحلیل مطالعه‌های گذشته است.

در این تحقیق از داده‌های موجود در دانشگاهها و مقالات دانشگاهی استفاده‌ شده است. کلیدواژه‌های مرتبط با وقف در منابع علمی بررسی شده‌اند و همچنین، مؤسسات علمی و دانشگاههایی بررسی شده‌اند که از منابع وقف برای پرداخت هزینه‌ها استفاده می‌کنند. جامعه آماری این تحقیق کشورهای منتخب شامل اندونزی، مالزی، ترکیه، انگلستان و آمریکا بوده است. مطالب موجود در مقالات با استفاده از روش فراتحلیل کیفی، بررسی و داده‌های مربوط به مؤسسات دانشگاهی با استفاده از اکسل و با محاسبه میانگین و بررسی روند افزایش منابع محاسبه شده‌‌اند.

داده‌های مالی دربارۀ بازده صندوق‌های وقف، میزان تخصیص و بازده دارایی‌ها ازطریق سایت انجمن ملی افسران کسب‌وکار کالج و دانشگاه (NACUBO[19]) استفاده شده است که به‌صورت سالیانه وضعیت مالی دانشگاهها را بررسی می‌کنند. تمام دانشگاههای بررسی‌شده در انجمن مذکور عضو بوده‌اند. این انجمن از دهه 1970 به‌صورت سالانه، نظرسنجی‌های داوطلبانه‌ای از دانشگاههای عضو دربارۀ بازده وقف و ویژگی‌های سرمایه‌گذاری انجام داده است. حدود 2500 دانشگاه و مؤسسۀ آموزشی خصوصی و عمومی عضو این انجمن هستند که در این تحقیق با توجه به محدوده کشورهای انتخاب‌شده، 395 دانشگاه بررسی شده‌اند.

4- یافته‌های تحقیق

بررسی موقوفات در کشورهای منتخب در دو سال 1993 و 2021 بررسی شد. یک نمونه از 395 مؤسسه تحصیلات تکمیلی دولتی و خصوصی، ازجمله چندین دانشگاه بزرگ که چندین مؤسسه را در بر می‌گیرند، شناسایی و در بازه زمانی 28 ساله تحلیل شده‌اند. 61 درصد مؤسسات و دانشگاههای بررسی‌شده، دولتی و 39 درصد خصوصی بوده‌اند. 31.2 % در مقطع دکتری، 30.1% در مقطع ارشد، 34.3% مقطع لیسانس، 3.1% دوره تخصص چهارساله و 1.3% دوره دوساله کاردانی بوده‌اند.

جدول 1- وضعیت دارایی‌ها و بازده صندوق‌های وقف در دو سال 1993 و 2021 و میانگین تغییرات آن

Table 1- The status of assets and returns of waqf funds in the years 1993 and 2021 and their average changes

براساس ادبیات موجود، منابع مختلفی از وجوه وقف وجود دارند که به آموزش عالی در کشورهای مطالعه‌شده هدایت شده‌اند. منابع وجوهات وقف به شرح جدول شماره 2 دسته‌بندی می‌شوند:

جدول 2- دسته‌بندی منابع وقف براساس هدف وقف و وقف‌کنندگان

Table 2- Classification of waqf sources based on the purpose of waqf and devotees

4-1- کل حجم موقوفه در قالب صندوق وقف

در دوره مطالعه‌شده، 28 ساله (1993 تا 2021)، حجم صندوق‌های وقف در مؤسسات نمونه با نرخ متوسط سالانه 6.3 افزایش‌ یافته است که اگر این درصد برای کل دوره حساب شود، افزایش کلی 488 درصدی از 4.272 میلیارد دلار به 25.103 میلیارد دلار بوده است. هنگامی‌ که این اعداد براساس نرخ تورم براساس سال 2021 تعدیل شوند، این افزایش همچنان چشمگیر است؛ این افزایش به‌طور متوسط  3.6٪ سالانه و 175٪ در کل، از 9.124 میلیارد دلار به 25.103 میلیارد دلار افزایش ‌یافته است. سریع‌ترین دوره رشد بین سال‌های 1988 و 1998 (69٪ در کل، 5.4٪ نرخ میانگین سالانه تغییر) قبل از کاهش متعاقباً رخ‌ داده است. موقوفات در ایالات‌متحده نیز به‌طور کلی بین سال‌های 1988 و 2018 افزایش ‌یافته است. نرخ تغییر سالانه تعدیل‌شده تورم در آن دوره 2.8 درصد بود (Giving USA Foundation, 2019). تحقیقات قبلی نشان می‌دهند موقوفات در حوزه آموزش عالی به برخی از شاخص‌های اصلی اقتصادی، مانند رشد درآمد شخصی، شاخص‌های بیکاری و نوسانات بازار سهام مرتبط است؛ اما تغییر در حجم موقوفات آموزش عالی به‌ویژه پس از رکود بزرگ اقتصادی در سال 2008 به این صورت نیست (Drezner, 2011: 53؛ Frank, 2014).

در این تحقیق مشخص شد چندین دوره زمانی با رشد سرمایه‌گذاری‌های بسیار زیاد در مؤسسات تحصیلات تکمیلی همراه بوده است (McClure & Titus, 2018:981)، اگرچه برخی کاهش‌ها نیز به دلیل رکود و بحران مالی آمریکا در سال 2008 و کاهش اعتبارات دولتی وجود داشته است (McClure & Anderson, 2020: 9)، بسیاری از محققان برنامه‌های سرمایه‌گذاری موقوفات را در حال پیشرفت ارزیابی کردند؛ زیرا مؤسسات به دنبال ایجاد کمپین‌هایی برای کسب درآمدهای ثابت هستند که مستلزم رویکردی منسجم‌تر برای جمع‌آوری منابع وقف و افزایش نقش موقوفات به‌عنوان یک فعالیت اصلی و درآمدزا است (Thelin and Trollinger, 2014: 92 ; Lorin, 2017; Drezner, 2011: 78; Conley & Tempel, 2006: 157). همچنین، براساس بررسی تحقیقات قبلی می‌توان نتیجه‌گیری کرد که تعداد کارکنان جمع‌آوری موقوفات به‌طور مثبت با افزایش حجم موقوفات مرتبط است (kroll, 2012; Proper et al, 2009 ). به نظر می‌رسد رابطه‌ای بین تعهدات نهادی به پیشرفت و افزایش موقوفات مستندشده در اینجا وجود داشته باشد.

4-2- بازده صندوق‌های وقف

با توجه به جدول شماره 1، موقوفات به‌طور کلی بین سال‌های 1993 و 2021 از بازده مناسب برخوردار بوده‌اند؛ اما ناهمگونی درخور توجهی را نیز نشان می‌دهند. بسیاری از عملکرد صندوق‌های وقف ازطریق تصمیمات تخصیص بین طبقات دارایی که دارای ویژگی‌های ریسک و بازده متفاوتی هستند، به دست می‌آید. به‌طور خاص، سرمایه‌گذاری منابع صندوق‌های وقف در پنج طبقه دارایی اصلی صورت می‌پذیرد: سهام، درآمد ثابت، املاک و مستغلات، گزینه‌های جایگزین (که شامل صندوق‌های تأمینی، کالاهایی مانند نفت و چوب و خرید سهام خصوصی و صندوق‌های خطرپذیر) و پول نقد؛ در حالی که در دهه‌های 1970 و 1980 شاهد حرکت تدریجی وقف‌ها از اوراق بهادار با درآمد ثابت و پول نقد به سمت سهام بودیم، دوره نمونه ما شاهد تغییر از سهام و درآمد ثابت به سمت دارایی‌های جایگزین پیچیده و اغلب غیرنقد است. سبد سرمایه‌گذاری ترکیبی، از سهام و درآمد ثابت 83 درصد در سال 1993 به 73 درصد در سال 2005 کاهش یافته است.

بررسی وضعیت صندوق‌های وقف در جدول 2 نشان‌دهندۀ آن است که اگرچه صندوق‌های وقف به‌طور کلی تخصیص منابع خود را به دارایی‌های جایگزین افزایش داده‌اند، هنوز ناهمگونی فوق‌العاده‌ای در سهم کل وقف سرمایه‌گذاری‌شده در جایگزین‌ها وجود دارد؛ در حالی که بازده صندوق‌های وقف بین سال‌های 1994 و 1999 تقریباً هماهنگ با بازده معیار بوده است، بین سال‌های 2000 و 2005 همه صندوق‌های وقف به‌طور مداوم از معیارهای خود بهتر عمل کردند. این روند نشان می‌دهد صندوق‌های وقف در انتخاب دارایی‌ها در طبقات دارایی در طول زمان مهارت بیشتری پیدا کرده‌اند. علاوه بر این، این افزایش بازده ممکن است ناشی از سرمایه‌گذاری صندوق‌های وقف در موضوعات پرریسک‌تر در هر طبقه باشد؛ مانند سرمایه‌گذاری در سهام بازارهای نوظهور که به‌تازگی صندوق‌های وقف به آن توجه داشته‌اند و این دارایی‌ها تضمینی برای عملکرد یکسان در آینده ندارند.

4-3- نوع اهداکنندگان وقف

برای تجزیه‌وتحلیل فعلی، اهداکنندگان به اهداکنندگان فردی (فارغ‌التحصیلان و سایر افراد) و اهداکنندگان سازمانی (بنیادها، شرکت‌ها و سایر سازمان‌ها) تقسیم می‌شوند. حجم موقوفات در سال 1988، توسط افراد و سازمان‌ها (به ترتیب 4.464 میلیارد دلار و 4.660 میلیارد دلار) تقریباً یکسان بوده است؛ اما در سال 2018 این تفاوت (10.6٪) بیشتر بود و وقف توسط افراد (11.210 میلیارد دلار) نسبت به سازمان‌ها (13.892 دلار) کمتر شد.

در مقوله سازمانی، اعطای بین بنیادها سالانه نزدیک به 5 درصد رشد کرده است؛ درنتیجه، سهم بنیادها تقریباً 10 واحد درصد افزایش یافت؛ در حالی‌ که نسبت اعطای آنها در رده «سایر سازمان‌ها» نزدیک به 3 واحد افزایش یافت. شرکت‌ها سهم ارائه را حدود 8 درصد کاهش دادند. افزایش بزرگ در اعطای بنیاد با افزایش تعداد بنیادهای خانوادگی خصوصی، دارایی‌های رو به رشد بنیاد، و کمک‌هزینه بیشتر در 20+ سال گذشته توضیح داده می‌شود (Foundation Center, 2019). این تلاش‌ها ممکن است ورودی‌ها و خروجی‌های جمع‌آوری موقوفات بنیادها را بهبود بخشد. با در نظر گرفتن موقوفات در ایالات‌متحده به‌طور کلی، کمک‌های مالی شرکت‌ها به‌عنوان درصدی از سود قبل از مالیات در طول دورۀ مطالعه کاهش یافت؛ اما سود به‌طور تصاعدی افزایش ‌یافته است (Giving USA Foundation, 2019)؛ این بدان معناست که شرکت‌ها هنوز هم در زمان کنونی بیش از هر زمان دیگری به سازمان‌های غیرانتفاعی کمک می‌کنند. در این مطالعه، شرکت‌ها پول بیشتری دادند؛ اما کمترین نرخ رشد را داشتند. شاید الگوی بشردوستانه استراتژیک و نهایی آنها (Clevenger, 2014) باعث شده است شرکت‌ها بیشتر منابع بشردوستانه خود را به‌جای کالج‌ها و دانشگاهها در اولویت‌های اهداف دیگر توزیع کنند.

از بین تمام انواع اهداکنندگان، حمایت مالی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در طول دهه‌ها ثابت‌ترین بوده است که از 26.8 درصد دلارهای اهدایی شروع‌شده و به 26.0 درصد ختم می‌شود؛ البته در این‌ بین، به 31.2 درصد نیز افزایش ‌یافته است. این افزایش درصد به‌ویژه با توجه به کاهش گزارش‌شده در نسبت فارغ‌التحصیلانی که کمک‌های مالی می‌کنند، جالب است (Blackbaud, 2018; CASE, 2019b؛ Scutari, 2018c) و اینکه بیشتر منابع ازطریق تعداد کمتری از فارغ‌التحصیلان به دست آمده‌اند (Telin & Trollinger, 2014). سازگاری نسبی اعطای فارغ‌التحصیلان به‌طور کلی ممکن است به مدل پیشرفت «استاندارد» سازمان‌دهی مقدار درخور ‌توجهی از تلاش‌های جمع‌آوری کمک‌های مالی حول وابستگی‌های فارغ‌التحصیلان مرتبط باشد. علاوه بر این، تحقیقات زیادی برای کمک به پزشکان برای درک تمایلات فارغ‌التحصیلان انجام ‌شده است (Proper & Caboni, 2014: 39).

هدایای فارغ‌التحصیلان به‌طور متوسط سالانه 3.5٪ افزایش ‌یافته است؛ در حالی‌ که سایر افراد 2.9٪ افزایش ‌یافته است. مدل جمع‌آوری سرمایه مبتنی بر فارغ‌التحصیلان ممکن است به نرخ آهسته‌تر افزایش در اعطای کمک‌های افراد دیگر و کاهش کلی در نسبت حمایت از سایر افراد مربوط باشد. ساختارهای جمع‌آوری کمک‌های مالی حول نیازهای این اهداکنندگان غیر فارغ‌التحصیل (مانند اعضای هیئت‌علمی، کارکنان، والدین، اعضای جامعه) کاملاً توسعه ‌نیافته است (Drezner, 2013: 142).

4-4- هدف وقف

از بررسی مقالات، دو هدف کلی متمایز برداشت می‌شود: وقف برای امور جاری و موضوعات بلندمدت. امور جاری به نامحدود و محدود تقسیم می‌شود. سپس اهداف محدود به 9 دسته بیشتر توضیح داده می‌شود. موضوعات بلندمدت به چهار هدف فرعی تقسیم می‌شوند که به‌تفصیل در نمودار شماره یک ارائه شده‌اند.

نمودار 1- دسته‌بندی اهداف وقف

Chart 1- Classification of endowment goals

بررسی مصارف وقف نشان‌دهندۀ آن است که بیشتر این مصارف برای نیازهای عملیاتی و جاری بوده‌اند؛ به‌جز در سال 1998 که تقریباً برابری وجود داشت (49.8٪ برای عملیات جاری). از ابتدای دوره مطالعه تا پایان، امور جاری و بلندمدت به‌ترتیب از 5.108 میلیارد دلار به 14.369 میلیارد دلار و 4.016 میلیارد دلار به 10.734 میلیارد دلار افزایش ‌یافته که نسبت افزایش مصارف عملیاتی و جاری تغییری حدود 1.3 درصدی داشته است. تأکید بر اهداف کوتاه‌مدت و موقت پس از سال 2008 آشکارتر شد و شاید منعکس‌کننده نگرانی‌ها دربارۀ وقف بلندمدت ناشی از خسارات بحران مالی بزرگ بر موقوفات دانشگاهها و تردیدهای فزاینده دربارۀ مدیریت، استفاده و تناسب وقف باشد (Almanac, 2018; kim, 2017; Oxtoby, 2015; Thelin & Trollinger, 2014: 67).

اولویت‌بندی موقوفات معین نسبت به موقوفات عام در هر دو دسته هدف کوتاه‌مدت و بلندمدت مشهود است. کالج‌ها و دانشگاه‌ها به این موضوع با تأکید بیشتری در راستای جمع‌آوری کمک‌های مالی عمده (براساس رویکرد سنتی) توجه داشته‌اند (Thelin & Trollinger, 2014: 78). درخواست‌ها برای کمک‌های بزرگ بر تطبیق علایق اهداکنندگان خاص با نیازهای سازمانی خاص متمرکز است (Nyman et al, 2018: 1228). هدایای بزرگ‌تر حداقل تا حدی محدود می‌شوند و آموزش عالی هدایای بزرگ بیشتری دریافت می‌کند (1 میلیون دلار) و بیشتر از هر زیربخش غیرانتفاعی دیگری (مدرسه خیریه خانواده لیلی دانشگاه ایندیانا، 2013). این در مقایسه با جمع‌آوری کمک‌های مالی سالانه است که بیشتر برای حمایت عمومی است و هدایای آن کمتر است (Thelin & Trollinger, 2014: 81). کمک‌های مالی/وقفی به چهار گروه تقسیم شدند: 1) اموال، ساختمان‌ها و تجهیزات؛ 2) وقف نامحدود؛ 3) وام و 4) وقف با موضوع معین. مقاصد محدود و وقفی، اکثریت مطلق هدایا را دریافت کرده‌اند که از 50.8 درصد (1988) تا 68.3 درصد (2018) هدایا به نسبت 17.5 درصد افزایش‌ یافته است. اهداکنندگان ساختمان‌ها و تجهیزات که بیش از 36 درصد از بودجه هدف سرمایه/وقف در سال 1988 را تشکیل می‌داد، در سال 1998 به حدود 30 درصد کاهش یافت و تا سال 2018 در آن سطح باقی ماند. یک الگوی ناسازگار که با بالاترین رقم 487 میلیون دلار در سال 1988 شروع شد، کاهش و تا حدی بهبود یافت؛ اما پس ‌از آن به کمترین میزان یعنی 324 میلیون دلار در سال 2018 کاهش ‌یافته است.

در موضوع وقف در اهداف کوتاه‌مدت، روند محدودکردن مصرف منابع بیشتر بوده است. حجم منابع در هدف کوتاه‌مدت عام حدود 24.6 درصد از وجوه این دسته را در سال 1988 به خود اختصاص داد؛ اما در سال 2018 این افزایش فقط حدود 10.4 درصد – معادل 250 میلیون دلار - در این تحقیق بوده است. اهداف اهداکنندگان در رویکرد کوتاه‌مدت متنوع بوده و هیچ هدفی بیش از 40 درصد منابع را در هر زمان معین دریافت نکرده است. تحقیقات که می‌تواند شامل هر چیزی از تحقیقات پایه و نظری تا مطالعات کاربردی‌تر توسط هر یک از اعضای هیئت‌علمی در مراکز دانشگاهی، بیشترین سهم از بودجه عملیات جاری را در طول دهه‌ها دریافت کرده است - حدود یک‌سوم - اگرچه در طول زمان به نسبت کاهش ‌یافته است، به نظر می‌رسد توجه به اهداف پژوهشی، منعکس‌کننده احساسات مثبت و مداوم عمومی مرتبط با نتایج تحقیق است. همان‌طور که در مطالعه درزنر نشان داده شده است که بیش از 80٪ از پاسخ‌دهندگان موافق بودند که آموزش عالی به پیشرفت‌های علمی در جامعه آمریکا کمک می‌کند (Drezner et al, 2013: 83).

دومین اولویت برجسته، وقف برای بخش‌های مختلف دانشگاهی، نسبت نسبتاً ثابتی از کل بودجه بین 20 تا 23 درصد بودجه را حفظ کرده است. بعد از آن، فضای سبز و فعالیت‌های ورزشی در دانشگاه بیشترین افزایش را در موقوفات داشتند.

کمک‌های دانشجویی یکی از پایین‌ترین نرخ‌های افزایش متوسط سالانه (3.3٪) و کاهش نسبت هدایا (از 12.1٪ بالاتر در سال 1988 به 9.4٪ در سال 2018) را به خود اختصاص داد. تنها پس از سال 2008، هدایایی برای این منظور به مرز 1 میلیارد دلار رسید. با توجه به افزایش هزینه‌های دانشگاه و اعتراض و نگرانی عمومی مرتبط، این یافته شگفت‌انگیز بود (Ma, Baum et al, 2018: 37؛ Mitchell et al, 2016؛ Webber, 2017: 3)؛ با این حال، سایر تحقیقات نشان می‌دهند بیش از یک‌سوم وقف‌ها با موضوع معین اهداکنندگان از کمک‌های مالی دانشجویان حمایت می‌کنند و نشان می‌دهد این تأکید ازنظر تاریخی سازگار است (CASE, 2020).

5- نتیجه‌گیری

همان‌طور که در این تحقیق مشخص شد اهمیت منابع مختلف برای بهره‌گیری در حوزه آموزش عالی شامل صندوق‌های وقف، منابع درآمدی حاصل از فعالیت‌های تجاری، تخصیص بودجه دولتی و منابع حاصل از مشارکت فارغ‌التحصیلان از بررسی منابع مالی در کشورهای مالزی، آمریکا، اندونزی، ترکیه و بریتانیا آشکار است. امروزه به موقوفات به دلیل بازده سرمایه‌گذاری برتر خود در مقایسه با سایر سرمایه‌گذاران نهادی توجه شده است (Lerner et al., 2007: 241). در این مطالعه، روند بازده و سرمایه‌گذاری صندوق‌های وقف در کالج‌ها و دانشگاهها در کشورهای منتخب در بین سال‌های 1993 و 2021 بیان شد. حجم این صندوق‌ها به‌طور کلی در این دوره زمانی با نرخ رشد متوسط 6.3 درصد در سال عملکرد خوبی داشته‌ است.

نتایج این تحقیق نشان‌دهندۀ رشد فزاینده اندازه صندوق‌های وقف است؛ جایی که دانشگاههای ثروتمند، ثروتمندتر می‌شوند؛ در حالی ‌که بقیه مؤسسات عقب می‌افتند؛ البته شایان ذکر است بیشتر رشد در اندازه و حجم صندوق‌های وقف ناشی از عملکرد سرمایه‌گذاری بوده است. همان‌طور که در متن مقاله اشاره شد صندوق‌های وقف در سال 2005 بازدهی چشمگیری را به ثبت رسانده‌اند که میانگین بازده واقعی خالص 12.3 درصد بود. این بازدهی در مقایسه با بازده 4.4 درصدی که شاخص استاندارد اند پورز 500 در همان سال ثبت کرده بود، بیان‌کنندۀ اهمیت و تفاوت بازدهی است. درواقع، طی دو دهه گذشته، تعداد چشمگیری از صندوق‌های وقف دانشگاهی در بین تمام سرمایه‌گذاران نهادی در صدک برتر عملکرد بوده‌اند. براساس رتبه‌بندی عملکرد طرح‌های بزرگ با مزایای تعریف‌شده از سوی شرکت تحقیقاتی مالی اس ای آی[20]، 5 درصد از صندوق‌های وقف کالج‌ها و دانشگاهها از بازده بالای صدک صندوق‌های بازنشستگی شرکتی بین سال‌های 1996 و 2005 فراتر رفتند. عوامل اساسی در این بازدهی بالا به‌اندازۀ صندوق وقف، کیفیت آموزش‌ها و استفاده از سرمایه‌گذاری‌های جایگزین مرتبط است.

نتایج این تحقیق نشان می‌دهند حمایت بشردوستانه از آموزش عالی در قالب صندوق‌های وقف در سه دهه گذشته رو به رشد بوده است. این مطالعه نشان داد اهداکنندگان در حال حاضر بیشتر از 28 سال پیش به آموزش عالی کمک می‌کنند و این به تغییرات مشخصی در تجلی این حمایت در طول زمان اشاره دارد. این تحقیق نشان می‌دهد آموزش عالی با سرمایه‌گذاری‌ها و افزایش در جذب سرمایه، در نقطه عطفی قرار دارد (Conley & Tempel, 2006: 160 ; Lorin, 2017; Ruffalo Noel Levitz, 2018; Gardner, 2017). این ممکن است درنتیجۀ افزایش تعداد نهادهای آمریکایی باشد که کمک‌های بشردوستانه انجام می‌دهند (Grimm & Dietz, 2018; Rooney, 2018) یا تغییر سیاست مالیاتی (Delaney & Tompson, 2019; Rooney, 2018) و شرایط آموزش عالی مانند مبارزات در ارتباط با انجمن فارغ‌التحصیلان، الگوهای جدید ارائه‌شده در میان نسل‌های مختلف و تلاش‌های عقب‌افتاده برای جلب ‌توجه اهداکنندگان مختلف وقف باشد (Drezner, 2013: 128; O’Neil, 2014). درواقع، کاهش در ارائه آموزش عالی قبلاً برای سال 2019 پیش‌بینی‌شده و تمدیدشده بود.

در سال 2020 به دلیل وجود ویروس کرونا و تظاهرات گسترده نژادپرستی سیستمی (Bauer-Wolf, 2020; Paterson, 2019) عملکرد کالج‌ها و دانشگاهها و زندگی دانشجویان، کارمندان و وقف‌کنندگان تحت تأثیر قرار گرفت. ویروس کرونا باعث شد بسیاری از مؤسسات جمع‌آوری کمک‌های مالی را متوقف کنند و بر نیازهای بهداشتی دانشجویان تمرکز کنند (Scutari, 2020). در پاسخ به ویروس و نیاز مبرم به برابری اجتماعی، اهداکنندگان سازمانی درحال ارزیابی مجدد معیارها و استراتژی‌های خود در جمع‌آوری منابع ازطریق صندوق‌های وقف هستند و اهداکنندگان فردی نیز ممکن است با ارائه روش‌های جدید پاسخ دهند (Scutari, 2020; Blumenstyk, 2020; Stewart & Kulish, 2020  ) رهبران پیشرفت دانشگاه انتظار ندارند در سال جاری به اهداف جمع‌آوری کمک‌های مالی خود برسند و کاهش طولانی‌مدت در اعطای سرمایه را پیش‌بینی می‌کنند (Haynes, 2020).

نتایج این تحقیق به دانشگاههایی که به دنبال استفاده از روش‌های مشابه با کپی‌کردن استراتژی‌های سرمایه‌گذاری وقف‌های برترند، پیشنهاد می‌کند که:

• از مدل تأمین مالی صندوق‌های وقف دانشگاهی در تمام دانشگاههای کشور استفاده شود.
• براساس تجربیات کشورها، راه‌اندازی صندوق‌های وقف دانشگاهی در راستای مصارف جاری راهکاری است که می‌تواند به بهبود عملکرد دانشگاهها کمک کند.
• طی مکانیسمی فارغ‌التحصیلان دانشگاه در صندوق‌های وقف عضو شوند و از منابع آنها در هزینه‌های دانشگاه استفاده شود.
• دانشگاه‌ها می‌توانند ازطریق منابع درآمدی حاصل از صندوق‌های وقف بلندمدت در امور جاری نیز بهره‌گیری کنند.

بررسی عملکرد صندوق‌های وقف در کشورهای منتخب، بیان‌کنندۀ وجود تفاوت در برخی ویژگی‌های سازمانی مانند اندازه صندوق و روش انتخاب اهداکنندگان وقف است؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود صندوق‌های وقف از استراتژی‌های بومی و متناسب با نیاز خود برای تخصیص وجوه به طبقات خاص دارایی استفاده کنند.

[1] College Antioch

[2] Reed College

[3] Oberlin College

[4] Kenyon College

[5] PTPTN مخفف Perbadanan Tabung Pendidikan Tinggi Nasonal

(شرکت صندوق ملی آموزش عالی) است که برای مدیریت و ارائه طرح آموزشی در مالزی، سازماندهی بودجه برای اهداف آموزشی و جمع‌آوری بازپرداخت برای تأمین مالی فعالیت می‌کند.

[6] Shaker

[7] lerner

[8] Kebangsan (UKM)

[9] University of Technology Malaysia

[10] Tabung Endowment UTM

[11] Universiti Malaysia Sabah (UMS)

[12] Tabung Amanah Biasiswa

[13] Pondok Modern Gontor Darussalam (PMGD)

[14] Universitas Islam Indonesia (UII)

[15] Small Medium Enterprise (SME)

[16] Abant Izzet Baysal

[17] Izzet Baysal

[18] Koc

[19] the National Association of College and University Business Officers

[20] Simulated Environments Inc.