بررسی رابطۀ سرمایۀ اجتماعی بر ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‎‍ها در شهر اصفهان

مقدمه و بیان مسئله

اختلال مصرف مواد از بارزترین آسیب‌های اجتماعی است که به‌راحتی می‌تواند بنیان فرهنگی و اجتماعی یک کشور را سست و پویایی انسانی آن را به مخاطره اندازد (Xia et al., 2015). در هم ‌تنیدگی عوامل روانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، این مشکل را به یکی از پیچیده‌ترین آسیب‌های اجتماعی بدل کرده است. اختلال مصرف مواد نوعی ناهنجاری اجتماعی-روانی است که با مصرف غیرطبیعی یا غیرمجاز مواد مخدر از نوع سنتی و صنعتی ارتباط دارد. این پدیده در افراد مصرف‌کننده وابستگی ایجاد می‎‍کند و پیامدهای جسمی، روانی و اجتماعی نامطلوبی بر جای می‎‍گذارد و زندگی فردی و اجتماعی افراد را به‌شدت تهدید می‎‍کند (Noël et al., 2013). اختلال مصرف مواد، عوارض و پیامدهای بسیار جدی و عمیقی بر خانواده، اقتصاد، امنیت و توسعۀ فرهنگی جامعه می‎‍گذارد (Kolodny et al., 2015; Grant et al., 2016; Frasquilho et al., 2016; Maitoza, 2019)؛ به‌گونه‌ای که تخمین زده می‌شود در ایالات متحده، اختلال مصرف مواد مخدر، سالانه بیش از 193 میلیارد دلار هزینه داشته باشد (Birnbaum et al., 2011; Florence et al., 2016). براساس گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل[1] (2020)، بالغ بر 356 میلیون نفر در سراسر جهان، دچار اختلال مصرف مواد مخدرند و مرگ و میر ناشی از آن به‌سرعت رو به افزایش است و از 105 هزار مورد در سال 2000 به 585 هزار در سال 2020 رسیده است. در ایران، برآورد می‌شود 4/4 میلیون نفر به‌طور مستمر یا غیرمستمر مواد مخدر مصرف می‌کنند (صرامی، 1400). اختلال مصرف مواد مخدر و پیامدهای زیان‌بار ناشی از آن در استان اصفهان نیز یک آسیب اجتماعی جدی محسوب می‎‍شود، به‌گونه‎‍ای که این استان برحسب جرایم مرتبط با مواد مخدر در بین استان‎‍های کشور در ردیف دوم قرار گرفته است (نظم‌فر و همکاران، 1397: 18). گرچه بخش اعظم پژوهش‌های نظری و تجربیِ مواد مخدر، بر علل و عوامل اختلال مصرف مواد مخدر و آثار آن تمرکز کرده‌اند، روی دیگر سکه در این زمینه، ترک موفق اختلال مصرف است. افراد گرفتار اختلال مصرف مواد مخدر، لزوماً منحرف اجتماعی نیستند، بلکه بیمارانی‌اند که ‌همچون دیگر بیماران، به درمان و بازگشت به فرآیند زندگی عادی نیاز دارند (Macionis, 2017). ترک اختلال مصرف مواد، عبارت است از به‌کارگیری اقداماتی که کمک می‌کند، فرد به زندگی سالم اجتماعی ماقبل اختلال مصرف مواد بازگردد (Gorski and Miller, 2012). براساس آمارهای جهانی، بیش از ۹۳درصد افرادی که مصرف مواد مخدر را کنار می‌گذارند، با گذشت یک‌سال از قطع مصرف، مجدداً به مواد مخدر و روان‌گردان‌ها روی می‌آورند. این آمار در ایران بین 80 تا 97درصد برآورد می‎‍شود (مؤمنی، 1400). اگرچه میزان ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر در ایران برحسب شهرستان‎‍ها در دسترس نیست، با توجه به حجم گستردۀ معتادان در اصفهان، که بالغ بر 150 هزار نفر تخمین زده می‎‍شود (نظم‌فر و همکاران، 1397)، به نظر می‎‍رسد ترک ناموفق یا عود مجدد اختلال مصرف مواد، یک مسئلۀ اجتماعی جدی در شهر اصفهان است.

ترک اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‌ها یک فرآیند حداقل دومرحله‌ای است: مرحلة اول، مرحلة سم‌زدایی است که علائم ترک، کنترل می‌شود. هدف از این مرحله، حصول حالت پرهیز به شکلی ایمن و راحت برای بیمار است. برای رسیدن به این هدف، از روش‌ها و داروهای گوناگون استفاده می‌شود. مرحلة دوم، بازتوانی یا پیشگیری از عود و بازگشت است. هدفِ این مرحله این است که از بازگشت به مصرف مواد غیرقانونی، ازطریق پرهیز از مصرف یا از راه درمان با مواد قانونی جلوگیری شود؛ به عبارت دیگر، به بیمار کمک شود به سلامت فردی و اجتماعی دست یابد (UNODC, 2018). حسب مستندات، سم‌زدایی بخش بسیار کوچکی از فرآیند درمان را شامل می‎‍شود (Barnes and Grove, 2008: 29) و به‌تنهایی در ترک و ماندگاری آن، نقش چندانی ندارد (بهرامی، 1393). مشخص شده است که حتی قوی‎‍ترین و اثربخش‎‍ترین داروهای پیشگیری از بازگشت اختلال مصرف مواد مخدر مانند آنتاگونیست‎‍های^[2] مواد افیونی، نواقص و محدودیت‎‍هایی دارند و به‌تنهایی برای درمان اعتیاد کافی نیستند (Woody, 2003؛ میرزایی و همکاران، 1389). از همین‌جا، تأکید بر عوامل روانی و اجتماعی در کنار عوامل زیستی پزشکی، در ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‌ها، درخور توجه قرار گرفت (Oudejans et al., 2020; Franzese, 2015). یکی از این متغیرها، سرمایۀ اجتماعی است که به نظر می‌رسد می‎‍تواند بر فرآیند ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‍ها مؤثر باشد (Sellers &Akers, 2018; Lundberg, 2005; Paulsen et al., 2004; and Wood, 2020; حسینی‌زاده و همکاران، 1398). سرمایۀ اجتماعی نوعی سرمایه‌گذاری در روابط اجتماعی است که افراد به‌واسطۀ درگیر‌شدن در شبکه و تعاملات اجتماعی، منافع مورد انتظار خود را تولید می‌کنند (lin, 2001). به عبارت دیگر سرمایۀ‌ اجتماعی عبارت است از‌ وجوه‌ گوناگون‌ سازمان‌ اجتماعی‌ نظیر اعتماد، هنجارها و شبکه‌ها‌ که‌ می‌توانند با تسهیل‌ اقدامات‌ هماهنگ، کارایی‌ جامعه‌ را بهبود بخشند. سرمایۀ‌ اجتماعی‌ نیز مانند دیگر سرمایه‌ها مولد است‌ و امکان‌ دستیابی‌ به‌ اهداف‌ مشخصی‌ را فراهم‌ می‌کند که‌ بدون‌ آن‌ دسترس‌ناپذیر‌ خواهند بود. بر این اساس، پژوهش حاضر به‌دنبال این است که رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر را بررسی کند.  

پیشینۀ تحقیق

حسینی‌زاده و همکاران (1398) در پژوهشی، نقش آگاهی‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی را در ترک پایدار مواد مخدر در مراکز ترک اعتیاد منطقۀ کاشان بررسی کردند. یافته‎‍ها نشان داد اعتیاد، نشانه‎‍ها، علائم، پیامدها و جریان درمانی منحصر به فرد و شکننده‎‍ای دارد که فقدان آگاهی فرد، خانواده و جامعه از آن در برهه‌های زمانی گوناگون زندگی، تأثیر منفی گسترده‎‍ای بر درمان ناپذیری آن بر جای می‌گذارد و موجب ترویج وسیع‎‍تر آن در جامعه می‌شود.

صرامی و بقایی سرابی (1397) در پژوهشی، رویکرد اجتماعی به کاهش تقاضای مواد مخدر و روان‌گردان‎‍ها و پیشگیری از وابستگی به مواد را با تأکید بر نقش مشارکت اجتماعی بررسی کردند. شواهد پژوهشی نشان داد «مشارکت اجتماعی» نقش بسیار مهمی در «اجتماعی‌شدن مقابله با مصرف مواد» دارد و می‎‍توان با استفاده از رویکرد اجتماعی مقابله با مصرف مواد با تأکید بر مشارکت اجتماعی، از وابستگی به مواد و آسیب‎‍های آن جلوگیری کرد.

 رازقی و همکاران (1396) در پژوهشی، رابطۀ بین سرمایۀ اجتماعی معتادان گمنام و تداوم ترک اعتیاد را (مطالعۀ موردی: معتادان شرکت‌کننده در انجمن‌های NA استان مازندران) بررسی کردند، یافته‎‍های تحقیق بیانگر این موضوع بود که متغیرهای مشارکت اجتماعی، همیاری اجتماعی و احساس تعلق، بیشترین تأثیر و متغیر اعتماد اجتماعی کمترین اثر را بر تداوم ترک اعتیاد در بین معتادان شرکت‌کننده در انجمن‌های معتادان گمنام استان مازندران داشته است .براساس یافته‎‍های تحقیق، افزایش سرمایة اجتماعی، گرایش به سوءمصرف مواد را در معتادان کاهش و تداوم ترک اعتیاد را در آ‎‍نها افزایش داد.

نیازی (1395) در مطالعه‎‍ای، نقش مشارکت اجتماعی را در بهبود رفتار روانی و اجتماعی و بازتوانی بیماران معتاد ساکن شهر اصفهان در سال 1395 بررسی کرد. هدف از تحقیق، شناسایی نقش مشارکت اجتماعی معتادان در تشکل‎‍های مردم‌نهاد درمان اعتیاد بر بهبود رفتار روانی- اجتماعی و بازتوانی معتادان است. نتایج تحقیق نشان داد رابطۀ معنی‎‍دار بین میزان مشارکت اجتماعی و سلامت روانی معتادان، رابطۀ مشارکت اجتماعی با میزان عملکرد اجتماعی، رابطۀ مشارکت ذهنی با سلامت روانی، رابطۀ مشارکت ذهنی با عملکرد اجتماعی، رابطۀ مشارکت عینی با هریک از متغیرهای سلامت روانی، افسردگی، عملکرد اجتماعی و اضطراب وجود دارد. همچنین، رابطۀ بین میزان مشارکت اجتماعی معتادان با متغیرهای پذیرش اجتماعی، شکوفایی اجتماعی و درمجموع وضعیت سلامت اجتماعی تأیید شد.

هاشمی‎‍فر و همکاران (1395) در تحقیقی، رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و اعتیاد را در جوانان وابسته به مواد مخدر شهرستان قروه بررسی کردند، یافته‎‍های تحقیق نشان داد بین سرمایۀ ‎‍اجتماعی و ابعاد آن (سرمایۀ اجتماعی شناختی درون خانواده)، قوی‎‍ترین پیش‎‍بینی‌کننده، رفتار اعتیاد به مواد مخدر در بین جوانان است؛ درنتیجه با ارتقای سرمایۀ ‎‍اجتماعی جوانان، می‎‍توان در راستای پیشگیری از گرایش به مواد مخدر قدم برداشت.

قاسم‌زاده (1394) در پژوهشی، رابطۀ بین میزان سرمایۀ اجتماعی معتادانNA  و تداوم ترک اعتیاد را در بین معتادان شرکت‌کننده در انجمن‎‍های NA در مازندران بررسی کرد. یافته‎‍های این پژوهش نشان داد با افزایش سرمایۀ اجتماعی می‎‍توان بسیاری از عوامل گرایش به اعتیاد را در معتادان کاهش داد و باعث افزایش تداوم ترک در آنها شد؛ زیرا این شبکه‎‍ها و حمایت‎‍های اجتماعی، هزینه‎‍های درمان اعتیاد را کاهش و شانس موفقیت را در امر بهبودی افزایش می‎‍دهند.

کجباف و رحیمی (1390) در پژوهشی، انگیزه‌های فردی-اجتماعی و سرمایۀ اجتماعی معتادان را در گروه‌‌های درمانی شهر اصفهان بررسی کردند. یافته‎‍های این پژوهش نشان داد سرمایۀ اجتماعی معتادان به‌ویژه در ابعاد احساس تعلق و مشارکت، پایین است. درواقع، افراد جامعه‌ای که احساس شهروندی نکرده باشند (معتادان) و انگیزه‌های اجتماعی در آنان کمرنگ باشد، در امور اجتماعی شرکت فعال نخواهند داشت.

وود[3](2020) در پژوهشی کیفی بر 12 نفر از معتادان بهبودیافته در ایالت اوهایو آمریکا، نشان داد ابعاد مختلف سرمایۀ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و مضامین و تجربیاتی مانند درد وجودی، امید و درگیری با سیستم عدالت کیفری در درمان اعتیاد به مواد مخدر مؤثرند.

دکرز[4] و همکاران (2020) در مقاله‎‍ای، دیدگاه‌های رهایی اعتیاد را شامل تأثیر گروه‌های کانونی دربارۀ «افراد در حال بهبودی و اعضای خانواده» مطالعه کردند. در این تحقیق با 6 نفر از افرادی که از اختلال مصرف مواد نجات یافته‎‍اند و 6 نفر از اعضای خانوادۀ گروه ترک موفق مصاحبه شده است. یافته‎‍های تحقیق نشان می‎‍دهد خانواده‎‍ها و بستگانی که از عضو خانوادۀ گرفتار اختلال مصرف مواد پشتیانی و حمایت کنند و به او در امور خانه مسئولیت دهند و همچنین افراد معتاد و اعضای خانواده در جلسات گروه‌درمانی متمرکز به‌صورت مستمر مشارکت کنند، در روند بهبودی موفق‎‍ترند. توجه به افزایش اعتماد به نفس، خودکارآمدی، کنترل، نظارت و افزایش کیفیت زندگی، که ازطریق روابط اجتماعی در درون خانواده به دست می‎‍آید، تأثیر مهمی بر عودنکردن مجدد اعتیاد دارد.

مارتینلی^[5] و همکاران (2020) مطالعه‎‍ای را با عنوان «آیا اعضای گروه‌های کمک متقابل برای بهبود اعتیاد تجهیز شده‌اند؟» انجام داد‎‍ند. یافته‎‍های این تحقیق نشان داد عضویت افراد معتاد در انواع گروه‌های کمک متقابل غیررسمی، حمایت متقابل در گروه‎‍ها، تقویت خودکارآمدی و مهارت‎‍های مقابله، سرمایۀ بازیابی، مشارکت در شبکه‌های اجتماعی و تعهد به هوشیاری در حفظ بهبودی و درمان اعتیاد مؤثر است.

 چی‌چانگ و یانگ چانگ[6] (2008) در تحقیقی، تفاوت‌های جنسیتی را در رابطۀ بین سرمایۀ اجتماعی و مصرف سیگار و الکل در تایوان بررسی کردند. نتایج پژوهش آنها بیانگر این بود که اعتماد اجتماعی و نزدیکی محله به‌مثابۀ تجلی تفاسیر شناختی از سرمایۀ اجتماعی، به کاهش مصرف مواد مخدر منجر می‌شود که یکی از علت‌های آن، سطوح پایین‌تر استرس و اضطراب ذاتی بر اثر اعتماد به دیگران است.

 هلیست و مک‌ برام[7] (2006) در پژوهشی، رابطۀ ساختار خانواده، تنش در خانواده و ماری‌جوانا و رفتارهای پرخطر را در بین جوانان اسپانیایی مطالعه کردند و نشان دادند جوانانی که در خانواده‌هایی زندگی می‌کنند که هر دو والدین تنی آ‌نها در قید حیات‌اند، به مراتب کمتر احتمال دارد که به استفاده از ماری‌جوانا و رفتارهای پرخطر دست بزنند. همچنین این پژوهش نشان داد خانواده‌هایی با والدین تنی، از منابع موردنیاز برای بالابردن سرمایۀ اجتماعی جوانان خود برخوردارند.

 لاندبرگ[8] (2005) با بررسی رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و استفاده از مواد مخدر در میان نوجوانان 18-14 ساله در سوئد، نشان داد سیگارکشیدن ارتباطی منفی با اعتماد و مشارکت اجتماعی دارد و استفادۀ غیرقانونی از مواد مخدر ارتباط منفی با اعتماد اجتماعی دارد.

با توجه به تحقیقات پیشین، وجه تمایز اساسی تحقیق حاضر از آنها این است که 1) افرادی به‌عنوان گروه ترک مطالعه شده‌اند که حداقل سه سال از زمان ترکشان گذشته است و به‌طور قطع می‎‍توان آ‎‍نها را ترک موفق اعتیاد نامید. این در حالی است که در بیشتر تحقیقات صورت‎‍گرفته، حداکثر یک‌سال را به‌عنوان زمان ترک موفق، مدنظر قرار داده‌اند؛ 2) بخش اعظم پژوهش‎‍های داخلی و خارجی در راستای سبب‌شناسی گرایش به اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‍ها بوده‎‍اند، در صورتی ‎‍که این پژوهش بر ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر و نقش سرمایۀ اجتماعی در آن، تأکید دارد؛ 3) و بالاخره اینکه پژوهش حاضر به روش مقایسه‎‍ای انجام می‎‍شود و طی آن بر دو گروه افراد ترک موفق و ترک ناموفق، تمرکز کرده است.

چارچوب مفهومی و نظری

سرمایۀ اجتماعی[9] یک سازۀ علمی- اجتماعی معروف چندوجهی و تعریف‌ناشدنی – در عین حال بسیار مفید – است. با این حال در قلب آن، ایدۀ تسهیل کنش جمعی نهفته است (Campante, 2022: 1). مفهوم سرمایۀ اجتماعی از جامعه‌شناسی سرچشمه می‎‍گیرد؛ اما بیشتر در تعدادی از رشته‌های علمی و همچنین رشته‌های بین رشته‌ای مطالعه می‌شود (Claridge, 2018). سرمایۀ اجتماعی به‌طور کلی شامل نهادها، روابط، گرایش‌ها، ارزش‌ها و هنجارهایی است که بر رفتارها و تعاملات بین افراد حاکم است (Groitrot & Van Bastelaer, 2002). کلمن (1990) معتقد است، سرمایۀ اجتماعی ما را قادر می‌کند که ارزش ایجاد کنیم، کارها را انجام دهیم، به اهدافمان دست یابیم، مأموریت‌هایمان را در زندگی به اتمام برسانیم و به سهم خویش به دنیایی یاری رسانیم که در آن زندگی می‌کنیم. پاتنام^[10] (1994) در تفسیر سرمایۀ اجتماعی بر چهار مؤلفۀ اصلی آن یعنی شبکه‌ها، آگاهی اجتماعی، هنجارهای همیاری و اعتماد اجتماعی انگشت گذاشته است و بر این باور است که چهار عنصر فوق، همکاری متقابل و هماهنگی را در جهت منافع مشترک تسهیل می‌کند. فوکویاما[11] (1995) کارکرد اصلی سرمایۀ اجتماعی را تسهیل همکاری و مشارکت گروهی برای تحقق اهداف و منافع فردی و جمعی و کمک به توسعۀ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی می‌داند. سرمایۀ اجتماعی باعث افزایش امید به آینده (احمدی، 1399)، هویت دینی (نوریان نجف‌آبادی، 1389؛ احمدی و همکاران، 1392) و نشاط اجتماعی (گنجی، 1387) می‎‍شود و از سوی دیگر به کاهش جرم (Putnam, 2000؛ مختاری و همکاران، 1393)، اختلال مصرف مواد (Graham, 2002) و آسیب‌پذیری‌ها در آینده (Delilah Roque, 2020) کمک می‎‍کند. سرمایۀ اجتماعی جامعه را سالم‌تر، داراتر، باتدبیرتر و شکیباتر می‌کند (Decker, 2013). جامعه‌ای که از نعمت سرمایۀ اجتماعی برخوردار است، همکاری در آن آسان‌تر است. یکی از ضرورت‎‍های بحث سرمایۀ اجتماعی، وجود آسیب‎‍ها و افزایش مشکلات اجتماعی است (Šuriņa and Mārtinsone, 2020). شواهد مطالعاتی نشان می‌دهند فقدان سرمایۀ اجتماعی در لایه‌های مختلف اجتماع، می‌تواند مشکلات بسیاری به‌همراه داشته باشد، به‌طوری ‌که فرسایش سرمایۀ اجتماعی زمینه‌ساز کاهش کنترل اجتماعی بیرونی و سوق‌دادن افراد به‌سمت رفتارهای انحرافی می‌شود (Paulsen et al., 2004). هرچه همبستگی و انسجام درون یک گروه، اجتماع یا جامعه کمتر باشد، میزان جرم و انحراف در آن بالاتر خواهد بود (Sellers & Akers, 2018). به‌طور کلی، در اثر فرسایش سرمایۀ اجتماعی، جامعه به‌سوی آسیب و انحرافات اجتماعی از قبیل جرم و جنایت، قتل، فروپاشی خانواده، مصرف مواد مخدر و غیره، سوق می‌یابد (سخاوت، 1393). پاتنام (2000) به یک پیوستگی منفی قوی بین جرائم خشن و شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی، دست پیدا کرده است و مدعی است که با افزایش میزان سرمایۀ اجتماعی، سطوح جرم پایین‌تر می‌آید؛ زیرا الگوهای نقش مثبت و شبکه‌های حمایتی، نقش بازدارندۀ شبکه‌های قدرتمند را دارند و فرد را از جرم دور می‌کنند. شبکه‌های قوی می‌توانند زمینۀ لازم برای شأن و عزت‌نفس را برای فرد فراهم کنند که این مسئله به تعمیق پیوند آنها با اجتماع منجر می‌شود و تأثیر زیادی بر جرائم می‌گذارد. گرهان[12] (2002) معتقد است افرادی که به شبکه‌های اجتماعی دسترسی کمی دارند، زمانی که با فشار عصبی حاصل از ناملایمات زندگی مواجه می‌شوند، برای کنار‌آمدن با اوضاع و شرایط دشوار خود به انجام رفتارهای پرخطری مانند استعمال مواد مخدر و روان‌گردان‍ها رو می‌آورند که در درازمدت عزت‌نفس آ‌نها را به چالش می‌کشد و سلامتی‌شان را به خطر می‎‍اندازد. در مقابل، افرادی که شبکه‌های گسترده‌تری در جامعه دارند، با برخورداری از اعتمادبه‌نفس، گرایش کمتری به انجام رفتارهای پرخطر همچون مصرف مواد مخدر دارند و درنتیجه، سالم‌ترند (گیدنز، 1386). به عبارت دیگر، داشتن شبکۀ گستردۀ تعاملات اجتماعی و برخورداری از فرصت‌های بیشتر برای حضور مؤثر و فعال در عرصه‌های مختلف، می‌تواند مانع از بازگشت به اختلال مصرف مواد مخدر شود.

ارتقای سرمایۀ اجتماعی در میان معتادان در حال ترک و بسط هنجاری‌های اجتماعی مبتنی بر همیاری در میان آنها، نه‌تنها در میان آنها حس همدردی نسبت‌به یکدیگر را ایجاد می‌کند، رفتارهای آنها را به مسیرهای قاعده‌مند سوق می‌دهد و از تمایل مجدد به اختلال مصرف مواد می‌کاهد. سرمایۀ اجتماعی در بعد اعتماد اجتماعی، کار پایه‌ای برای ترک موفقیت‌آمیز و دائم اختلال مصرف مواد است. هنگامی که با کار روحی و روانی بر معتادان در حال بهبودی، آنها به درجات بالاتری از اعتماد به خویشتن دست می‌یابند، می‌توانند در مقابل رفتارهای مبتنی بر مصرف مجدد مقاومت کنند. اعتماد به خویشتن، سبب می‌شود که فرد عزت‌نفس از دست‌ رفتۀ خود را بازیابد، نسبت‌به توانایی‌های خود برای شروع مجدد زندگی عاری از مواد اطمینان یابد و در برابر هر دستاویز و محرک منفی روانی و محیطی مبتنی بر مصرف مواد، بااطمینان مقاومت کند (Deker et al., 2020; Martinelli et al., 2020). از سوی دیگر، ارتقای اعتماد اجتماعی در بین شهروندان نسبت‌به معتادان و نیز توسعۀ اعتماد تعمیم‌یافتۀ نهادی نسبت‌به اشتغال و به‌کارگیری معتادان بهبودیافته، سبب می‌شود این دسته از افراد در جامعه پذیرفته شوند و رویکردهای منفی نسبت‌به آنها، به چشم‌اندازهای مثبت مبدل شود (Landberg, 2005). سرمایۀ اجتماعی در بعد آگاهی، مقدمۀ یادگیری رفتار صحیح و درمان مبتنی بر موفقیت است. ازنظر این رویکرد، تا زمانی که فرد به خودآگاهی نسبت‌به درمان اعتیاد نرسیده و تا هنگامی ‌که جامعه نسبت‌به درمان اعتیاد و دفع آثار آتی ناشی از درمان‌نکردن، به خودآگاهی اجتماعی نرسیده است، درمان اعتیاد و نیل به ماندگاری در این مسیر ممکن نخواهد بود. عنصر آگاهی، در برهه‌‌های زمانی گوناگون در حوزه‌‌های پیشگیری و درمان اعتیاد مطرح ‌شده است. در این میان، ترک دائم و موفق در درمان نیز مشروط به ارتقای آگاهی‌های خانوادگی و اجتماعی نسبت‌به نحوۀ مطلوب درمان و نیز اتخاذ شیوه‌های رفتاری متناسب در قبال بیماران است که فارغ از اجبار، پیش‌داوری، تنش و اصطکاک و موضع‌گیری است. درمجموع، آگاهی نقش مهمی در پیشگیری از اختلال مصرف مواد دارد؛ زیرا بسیاری از انسان‌هایی که گرفتار می‌شوند، نسبت‌به مواد و پیامدهای آن بی‌اطلاع بودند (Zoorob & Salemi, 2017). به‌طور کلی، وجود سرمایۀ اجتماعی و شاخصه‌های آن در میان افراد معتاد در حال ترک اختلال مصرف مواد، از چند جهت می‌تواند به آنها در رسیدن به شرایط پایدار زندگی کمک کند. در صورت وجود سرمایۀ اجتماعی، معتادان در حال بهبود، در قالب هنجارها و پیوندهای اجتماعی، که در جریان تعاملات اجتماعی به وجود می‌آید، قابلیت‌های خود را افزایش می‌دهند و در عین به دست آوردن امکان کنترل زندگی خود، از حمایت‎‍های مختلف، که در شبکه‌های ارتباطی آنها به وجود آمده است، برخوردار می‌شوند و بنابراین قدرت کنارآمدن آ‌نها با فشارهای ناشی از اختلال مصرف مواد افزایش می‌یابد و به‌لحاظ روانی از آرامش و آسایش مطلوبی برخوردار خواهند شد (Campante et al., 2022)؛ بنابراین سرمایۀ اجتماعی عامل بازدارندۀ مهمی در پیشگیری از بازگشت به اختلال مصرف مواد است، به‌طوری ‌که با افزایش سرمایۀ اجتماعی فرد، میزان گرایش او به اختلال مصرف مواد کاهش می‌یابد. بر این اساس، سرمایۀ اجتماعی نقش مهمی در ترک موفق اختلال مصرف مواد ایفا می‎‍کند و می‎‍تواند عامل بازدارندۀ مهمی در پیشگیری از بازگشت به اختلال مصرف مواد ‌باشد.

فرضیۀ تحقیق

بین سرمایة اجتماعی و ابعاد سه‌گانۀ آن (اعتماد، مشارکت، آگاهی) و ترک موفق مواد مخدر رابطۀ معنادار وجود دارد.

نمودار 1- مدل نظری و تحلیلی رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و مؤلفه‎‍های آن با ترک موفق اختلال مصرف مواد

Diagram 1- The theoretical and analytical model of the relationship between social capital and its components with successful withdrawal from substance use disorder

روش‌شناسی تحقیق

پژوهش حاضر با استفاده از پیمایش علی-مقایسه‎‍ای انجام شده است که طی آن دو گروه 1) مورد مطالعه ( افراد دارای اختلال مصرف مواد که از ترک آنها، سه سال می‎‍گذرد)؛ 2) مورد مقایسه (افراد دارای اختلال مصرف مواد که موفق به ترک نشده‎‍اند) بررسی شده‌اند. جامعة آماری گروه نخست، افراد دارای اختلال مصرف مواد است که حداقل سه سال پس از ترک، هیچ‎‍گونه استعمال مواد مخدری نداشته‌اند. این افراد در قالب افراد فعال در سازمان‎‍های مردم‎‍نهاد درمان اختلال مصرف مواد، شناسایی شدند. جامعة آماری گروه دوم، افراد دارای اختلال مصرف مواد است که علی‌رغم چندین‎‍بار اقدام به ترک، مجدداً به مصرف مواد مخدر بازگشته‎‍اند. حسب اطلاعات از سازمان‌های مردم‎‍نهادِ فعال در حوزة مبارزه با مواد مخدر در اصفهان، تعداد افراد دارای ترک موفق در حدود 3000 نفر و افراد ناموفق در ترک اختلال مصرف، در حدود 4000 نفر برآورد می‌شوند که با استناد به جدول نمونه‌گیری کرجسی و مورگان (1970)، تعداد 444 نفر در قالب دو گروه مورد مطالعه (222 نفر) و مورد مقایسه (222 نفر)، با استفاده از نمونه‎‍گیری تصادفی چندمرحله‌ای انتخاب شدند. با توجه به اینکه در روش علی- مقایسه‎‍ای، گروه‎‍های مورد مطالعه و مورد مقایسه باید در شاخص‎‍های مختلف، به استثنای متغیر مستقل پژوهش، شبیه هم باشند، در این پژوهش، تلاش شد گروه‎‍ها حتی‌الامکان برحسب متغیرهای سن، جنس، تحصیلات، وضع تأهل، دورة ابتلا به اختلال مصرف مواد و وضعیت اقتصادی-اجتماعی همگن باشند. ابزار تحقیق برای سنجش سرمایۀ اجتماعی، پرسشنامۀ پژوهشگرساخته است که مشتمل بر سه بعد اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، آگاهی اجتماعی و 30 آیتم است که در سطح سنجش پنج درجه‎‍ای از نوع لیکرت، طراحی شده‌اند. برای تعیین اعتبار از اعتبار سازه به روش تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد و پایایی آن نیز با استفاده از همسانی درونی به روش آلفای کرونباخ سنجش شد که نتایج، در جدول شمارۀ (1) منعکس شده است. براساس داده‌های جدول، مقدارKMO برابر 843/0 و بیانگر کفایت نمونه‌گیری است. به‌علاوه، معناداری آزمون بارتلت (000/0p≤) نشان می‌دهد بین متغیرها همبستگی وجود دارد و برای تحلیل عاملی مناسب‌اند. براساس داده‌های جدول (1)، نتایج تحلیل عاملی تأییدی بیانگر آن است که پس از حذف 7 آیتم از مدل، به‌دلیل فقدان بار عاملی یا همبستگی با عاملی غیر از آنچه برای آن در نظر گرفته شده بود، درمجموع سه عامل اعتماد اجتماعی با 8 آیتم، مشارکت اجتماعی با 9 آیتم و آگاهی اجتماعی با 6 آیتم استخراج شدند. بر این اساس، دامنۀ نمره‌های سرمایۀ اجتماعی از 24 تا120 است. براساس داده‎‍های جدول، سه عامل استخراج‌شده درمجموع قادرند 8/44درصد از واریانس سازۀ سرمایۀ اجتماعی را تبیین کنند. به‌علاوه، براساس داده‎‍های جدول، ضریب آلفای کرانباخ برای عامل اعتماد اجتماعی (71/0)، مشارکت اجتماعی (82/0)، آگاهی اجتماعی (77/0) و کل مقیاس سرمایۀ اجتماعی (81/0) است.

جدول 1- تعیین اعتبار و پایایی پرسشنامۀ سرمایۀ اجتماعی

Table 1- Determining the validity and reliability of the social capital questionnaire

یافته‎‍های تحقیق

یافته‎‍های مربوط به متغیرهای جمعیتی تحقیق شامل سن، جنس، وضع تأهل، وضع اشتغال، نوع شغل، تحصیلات، وضعیت اقتصادی و اولین مادۀ مصرفی، برحسب هریک از گروه‎‍های ترک موفق اختلال مصرف مواد و ترک ناموفق اختلال مصرف مواد، در قالب جدول 2 ارائه شده‎‍اند. براساس داده‎‍های جدول 2، بخش عمدۀ پاسخگویان در گروه سنی 50-34 است که سهم این گروه سنی در گروه‎‍های ترک موفق اختلال مصرف مواد و ترک ناموفق اختلال مصرف مواد 4/64% است. بخش اعظم پاسخگویان هر دو گروه را مردان (2/84%) تشکیل می‎‍دهند. به‌لحاظ وضع تأهل، بخش عمدۀ پاسخگویان (9/77%) است. برحسب وضع اشتغال، بخش اعظم پاسخگویان شاغل (6/85%) است، همچنین برحسب نوع اشتغال، بخش عمدۀ پاسخگویان دارای شغل آزاد (5/95%) است. برحسب میزان تحصیلات، بخش اعظم پاسخگویان، تحصیلاتی کمتر از دیپلم (3/79%) دارند. از طرفی، برحسب وضعیت اقتصادی، بخش اعظم پاسخگویان در وضعیت متوسط اقتصادی (7/79%) هستند و بالاخره، برحسب نوع و اولین مادۀ مصرفی، بخش عمدۀ پاسخگویان از مصرف تریاک (8/69%) شروع کردند. نکتۀ مهم دربارۀ آمار توصیفی پاسخگویان، بالاتربودن تعداد مردان نسبت‌به زنان است که این امر به‌طور خاص، منطبق با آمارهای رسمی است که طی آن، تعداد مردان معتاد به مراتب بیش از زنان معتاد است. از طرفی تعداد درخور توجه مراکز ترک اعتیاد برای مردان در مقایسه با زنان و امکان حضور بیشتر برای این مردان است. به‌علاوه، نسبت افراد معتاد متأهل، دارای شغل و دارای تحصیلات کمتر از دیپلم به مراتب بیشتر از افراد مجرد، غیرشاغل و دارای تحصیلات دانشگاهی است.

جدول 2- فراوانی پاسخگویان برحسب متغیرهای جمعیت‌شناختی در گروه‎‍های‎‍ ترک موفق و ترک ناموفق

Table 2- Frequency of the respondents in terms of the demographic variables in the successful quitting and unsuccessful one

براساس داده‎‍های جدول شمارۀ 3، میانگین و انحراف معیار سن شروع مصرف مواد و مدت مصرف مواد در گروه ترک موفق و ترک ناموفق اختلال ارائه شده‌اند. براساس داده‌های جدول، میانگین سن شروع مصرف مواد در هر دو گروه، در محدودۀ 22 سال بوده است و مدت مصرف مواد در گروه ترک موفق، بالاتر از گروه ترک ناموفق است.

جدول 3- میانگین و انحراف معیار سرمایۀ اجتماعی، سن شروع مصرف و مدت مصرف مواد در دو گروه ترک موفق و ترک ناموفق

Table 3- Mean and standard deviation of social capital, age of initiation of drug use, and duration of drug use in the successful quitting and unsuccessful quitting

برای بررسی رابطۀ بین سرمایۀ اجتماعی و ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر، با توجه به توزیع فاصله‎‍ای داده‎‍ها در قالب دو گروه مستقل، از آزمون تی مستقل استفاده شده و نتایج آن در جدول شمارۀ (4) منعکس شده است. براساس داده‎‍های جدول، میانگین میزان سرمایۀ اجتماعی و ابعاد سه‌گانۀ آن یعنی اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و آگاهی اجتماعی، در گروه افراد ترک موفق اختلال مصرف به‌طور معناداری بیشتر از افراد گروه ترک ناموفق اختلال مصرف مواد است.

جدول 4- مقایسۀ میانگین سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن در دو گروه ترک موفق و ترک ناموفق با استفاده از تی مستقل

Table 4- Comparison of the mean social capital and its dimensions in the successful quitting and unsuccessful quitting using independent t test

درنهایت، برای پیش‌بینی ترک موفق اختلال مصرف براساس سرمایۀ اجتماعی، ابعاد سه‌گانۀ آن و مجموع متغیرهای تحقیق، از آزمون رگرسیون لجستیک در قالب مدل 1، 2 و 3 استفاده شد که نتایج آن در جداول ذیل ارائه شده است. در قالب مدل 1، سرمایۀ اجتماعی در تحلیل وارد شده است که با توجه به داده‎‍های جدول (5)، قادر است تغییرات متغیر وابسته را به‌طور معناداری پیش‎‍بینی کند؛ به‌گونه‌ای که به ازای یک واحد افزایش در سرمایۀ اجتماعی، ترک دائم اختلال مصرف مواد 91/1 برابر می‎‍شود. در ادامه در قالب مدل 2، ابعاد سه‌گانۀ سرمایۀ اجتماعی شامل اعتماد، مشارکت و آگاهی در تحلیل وارد شده‎‍اند که نتایج در جدول (6) منعکس شده است. براساس داده‎‍های جدول، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و آگاهی اجتماعی رابطۀ معناداری با ترک موفق اختلال مصرف مواد دارند و طی آن، به ازای یک واحد افزایش در اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و آگاهی اجتماعی، ترک موفق اختلال مصرف مواد به‌ترتیب 05/1، 46/2، و 09/1 برابر می‎‍شود. همچنان که پیداست، ضرایب تعیین کاکس و اسنل و نگلکرک، در مدل 2 افزایش می‌یابند و قادرند میزان بیشتری از واریانس را تبیین کنند و بالاخره در قالب مدل 3، متغیرهای زمینه‌ای و جمعیتی سن، جنس، وضعیت تأهل، وضعیت اشتغال، تحصیلات، وضعیت اقتصادی-اجتماعی، سن شروع مصرف مواد و مدت مصرف مواد نیز در تحلیل وارد شدند که نتایج در جدول (7) ارائه شده است. براساس داده‎‍های جدول، متغیرهای جمعیتی زمینه‎‍ای سن و سن شروع مصرف مواد و مدت مصرف مواد نیز قادرند احتمال عضویت را در گروه ترک موفق به‌طور معناداری پیش‌بینی کنند و طی آن، به ازای یک واحد افزایش در متغیر سن، سن شروع مصرف مواد و مدت مصرف مواد، ترک موفق به‌ترتیب 866/0، 15/1و 12/1 برابر می‎‍شود. درمجموع، متغیرهای سرمایۀ اجتماعی، سن، سن شروع مصرف مواد و مدت مصرف مواد مخدر براساس شاخص‎‍های کاکس و اسنل و نگلکرک، قادرند به‌ترتیب 379/0 و 505/0 از تغییرات واریانس را تبیین کنند. در ادامه، جدول شمارۀ (8) حساسیت مدل رگرسیون لجستیک را در تشخیص گروه‎‍ها ارائه کرده است. براساس داده‎‍های جدول، حساسیت مدل در تشخیص گروه ترک موفق (4/78%)، در تشخیص افراد با ترک ناموفق (9/77%) و در کل (2/78%) است.

جدول‌ 5- پیش‌بینی عضویت در گروه ترک موفق براساس سرمایۀ اجتماعی، مدل 1

Table 5- Prediction of membership in the successful quitting group based on social capital, model 1

جدول‌6- پیش‌بینی عضویت در گروه ترک موفق براساس ابعاد سرمایۀ اجتماعی، مدل 2

Table 6- Prediction of membership in the successful quitting group based on social capital dimensions, model 2

جدول 7- پیش‌بینی عضویت در گروه ترک موفق براساس سرمایۀ اجتماعی و متغیرهای زمینه‎‍ای جمعیتی، مدل 3

Table 7- Prediction of membership in the successful quitting group based on social capital and demographic variables, model 3

جدول‌ 8- حساسیت مدل رگرسیون لجستیک در تشخیص گروه ترک موفق اختلال مصرف مواد از گروه ترک ناموفق

Table 8- Sensitivity of the logistic regression model in distinguishing the successful quitting group from the unsuccessful quitting group

بحث و نتیجه

صدها میلیون نفر در سراسر جهان گرفتار مواد مخدرند. معتادان یا افراد دچار اختلال مصرف مواد مخدر لزوماً منحرف نیستند، بلکه بیمارانی‌اند که همچون دیگر بیماران به درمان برای بازگشت به زندگی عادی نیاز دارند. بازگشت موفق افراد دارای اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‍ها به زندگی عادی، متأثر از گستره‎‍ای از عوامل است. اگرچه عمدتاً بر زمینه‎‍های زیستی و پزشکی تأکید می‎‍شود، عوامل اجتماعی نیز می‎‍توانند نقش مهمی بر عهده داشته باشند. آمارهای نگران‌کنندۀ ترک ناموفق مجدد افراد گرفتار اختلال مصرف مواد مخدر بیانگر این است که گستره‎‍ای از عوامل باید در فرآیند ترک موفق، مطمح نظر باشند. بر این اساس، پژوهش حاضر تلاش کرده است تا با انتخاب دو گروه افراد ترک موفق و افراد ترک ناموفق، نقش سرمایۀ اجتماعی را بررسی کند. یافته‎‍های حاصل از پژوهش به شرح زیر است.

براساس یافته‎‍های تحقیق، میانگین سرمایۀ اجتماعی و مؤلفه‎‍های آن در افراد ترک موفق به‌طور معناداری بالاتر از گروه ترک ناموفق است و نتایج تحلیل رگرسیون لجستیک بیانگر این است که به ازای یک واحد افزایش در سرمایۀ اجتماعی، احتمال ترک موفق، تقریباً دو برابر می‎‍شود. این یافتۀ تحقیق به‌لحاظ نظری، منطبق با مبانی مطرح‌شده در پژوهش است که طی آن، فرسایش سرمایۀ اجتماعی و مؤلفه‎‍های آن زمینه‌ساز کاهش کنترل اجتماعی بیرونی و سوق‌دادن افراد به‌سمت رفتارهای انحرافی می‌‌شود (Paulsen et al., 2004). اعتماد به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اساسی سرمایۀ اجتماعی، دارای کارکردهای متعددی همچون خوش‌بینی به آینده (Putnam, 2000) و بهبود عملکرد (Colquitt et al., 2007) است. بر همین مبنا، می‎‍توان انتظار داشت با افزایش اعتماد اجتماعی در بین مصرف‌کنندگان مواد مخدر، خوش‌بینی و امید به آینده در بین آنها افزایش یابد و از این طریق، شانس رهایی از مواد مخدر و همچنین مقاومت در برابر وسوسه‌های بازگشت مجدد به آن، بیشتر شود. از سوی دیگر، آگاهی به‌عنوان توانایی ادراک و احساس و مطلع‌بودن از امور و حوادث پیرامون، بخش مهمی از فرآیند یادگیری است (اتکینسون و همکاران، 1385) و پیوند نزدیکی با عملکرد دارد. بر همین اساس، می‎‍توان انتظار داشت، هرچه آگاهی اجتماعی بیشتر باشد، به همان نسبت توانایی‌های شناختی بیشتر می‎‍شود و درنتیجه، شانس رهایی از مواد مخدر به‌عنوان رفتاری افزایش می‎‍یابد که پیامدهای زیان‌بار روانی و اجتماعی برای فرد به‌همراه دارد و بالاخره، مشارکت اجتماعی به‌عنوان دیگر مؤلفۀ سرمایۀ اجتماعی، دارای این ویژگی اساسی است که با کاهش زمینه‌های نارضایتی و ایجاد این احساس در افراد، که سهمی در ساختن ‌جامعه و تصمیم‌گیری‌های آن دارند، می‎‍تواند خودباوری را ارتقا دهد (Georgoulis, 2009: 37) و به بهبود آسیب‌های فردی و اجتماعی کمک کند. در همین راستا، می‌توان انتظار داشت بهبود مشارکت اجتماعی، می‎‍تواند افراد گرفتار مواد مخدر را هرچه بیشتر به جامعه و ساختارهای آن مرتبط کند، احساس خودکارآمدی و قدرت به او ببخشد و درنتیجه، بر توانایی‎‍ها و انگیزه‎‍های او برای رهایی از اعتیاد و عدم بازگشت مجدد به آن، بیفزاید. به‌علاوه، یافتۀ تحقیق حاضر به‌لحاظ تجربی، با نتایج مطالعات (حسینی‌زاده و همکاران، 1398؛ قاسم‎‍زاده، 1394؛ صرامی و بقایی سرابی، 1397؛ کجباف و رحیمی، 1390؛ Wood, 2020) همسو است و آنها را تأیید می‎‍کند که به طرق مختلف نشان دادند بهبود یا تقویت سرمایۀ اجتماعی و مؤلفه‎‍های آن اثر معناداری بر ترک اختلال مصرف مواد یا پیشگیری از ترک ناموفق دارند.

در پژوهش‎‍های از نوع علی-مقایسه‎‍ای تلاش می‎‍شود گروه‎‍های مورد مطالعه و مورد مقایسه، از جهات مختلف همگن باشند تا با صراحت بیشتری بتوان تفاوت معنادار گروه‎‍ها را در متغیرهای مستقل جست‌وجو کرد. در پژوهش حاضر، از این جهت تلاش شد گروه‎‍های مورد مطالعه و مورد مقایسه به‌لحاظ متغیرهای زمینه‎‍ای و جمعیتی مختلف، همگن شوند؛ با این حال، تحلیل رگرسیون لجستیک در مدل 2 بیانگر آن است که با بالارفتن میانگین سنی پاسخگویان، احتمال ترک موفق اعتیاد کاهش می‎‍یابد. به‌علاوه، با بالاتربودن سن شروع مصرف مواد و مدت‌زمان بیشتر استفاده از مواد مخدر، احتمال عضویت در گروه ترک موفق، بیشتر می‎‍شود. این یافته‎‍ها، معقول و منطقی به نظر می‎‍رسند؛ زیرا به‌طور طبیعی، هرچه سن بالاتر رود، بدن بیشتر به اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‌ها اعتیاد پیدا می‎‍کند و بر همین مبنا، ترک موفق آن، سخت‎‍تر می‎‍شود. از سوی دیگر آغاز مصرف مواد در سنین بالاتر در راستای یافتۀ قبلی به این معناست که فرد مدت‌زمان کمتری با مواد مخدر و روان‌گردان‍ها مرتبط بوده است و بر همین اساس، دل‌کندن از آنها و به‌عبارتی، ترک موفق اختلال مصرف مواد و روان‌گردان‌ها برای آنها راحت‎‍تر می‎‍شود. به‌علاوه در همین زمینه، براساس یافته‎‍های تحقیق، مشخص شد رابطۀ معناداری بین پایگاه اقتصادی-اجتماعی و ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر وجود ندارد. پایگاه اقتصادی-اجتماعی، شیوه‎‍ای برای سنجش طبقۀ اجتماعی است که مردم را براساس شاخص‎‍های تحصیلات، پرستیژ شغلی و درآمد، از بالا تا پایین رتبه‌بندی می‎‍کند (Brinkerhoff, 2011: 55). اهمیت اساسی پایگاه اقتصادی-اجتماعی در این است که نقش مهمی در تعیین رفتارها و نگرش‎‍های افراد دارد و بر همین مبنا انتظار می‎‍رود افراد با پایگاه اقتصادی-اجتماعی بالاتر به‌دلیل دسترسی بیشتر به خدمات و امکانات بهداشتی-درمانی، به‌لحاظ ترک موفق اختلال مصرف مواد، وضعیت بهتری داشته باشند. وجودنداشتن رابطۀ معنادار در پژوهش حاضر می‎‍تواند ناشی از دو نکته باشد: 1). اختلال مصرف مواد مخدر در ایران همانند دیگر ممالک جهان (Gerra et al., 2020) لزوماً از الگوی طبقاتی تبعیت نمی‎‍کند. بر همین اساس، می‌توان انتظار داشت ترک موفق آن نیز از همین الگو تبعیت کند. افراد دارای پایگاه اقتصادی-اجتماعی پایین احتمالاً به‌دلیل دسترسی کمتر به خدمات بهداشتی-درمانی، شانس کمتری دارند؛ اما افراد دارای پایگاه اقتصادی-اجتماعی بالا نیز احتمالاً تا زمانی که اختلال مصرف مواد مخدر به یک آسیب جدی روانی و اجتماعی در زندگی‌شان تبدیل نشود، انگیزه‎‍های لازم را برای ترک ندارند. ضمن اینکه، آنها دارای این احساس‌اند که به‌دلیل برخورداری از توان و امکانات مالی، هرگاه بخواهند می‎‍توانند خود را از این گرفتاری برهانند؛ 2) همچنان که پیش‌تر بیان شد، پژوهش حاضر از نوع علی-مقایسه ای است و طی آن تلاش شده است تا افراد گروه‌های مورد مطالعه و مورد مقایسه از جهات مختلف با هم، همگن شوند که این نیز می‎‍تواند در پدیدآمدن یافتۀ فعلی، مؤثر باشد.

پیشنهادها

اهمیت سرمایۀ اجتماعی و کارکردهای متعدد آن باعث شده است که سرمایۀ اجتماعی به‌عنوان یک شاخص توسعه در ممالک مختلف جهان مطرح شود. با استناد به یافته‎‍های پژوهش حاضر که طی آن، سرمایۀ اجتماعی رابطۀ معناداری با ترک موفق اختلال مصرف مواد مخدر دارد، پیشنهاد می‎‍شود در راستای تسکین مسئلۀ اختلال مصرف مواد مخدر و روان‌گردان‍ها، که چند میلیون‎‍ خانوار ایرانی را درگیر کرده است، به تقویت سرمایۀ اجتماعی و شاخص‎‍های آن، بیش از پیش پرداخته شود و مدنظر دستگاه‎‍های فرهنگی مرتبط و مسئول قرار گیرد. اگرچه راهکارهای تقویت سرمایۀ اجتماعی در بین گروه‎‍های مختلف مردم، مستلزم پژوهش‎‍های علمی دقیق در این زمینه است، براساس یافته‎‍های پژوهش حاضر، با تقویت سرمایۀ اجتماعی و به‌طور خاص با تمرکز بر ارتقای اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و آگاهی‎‍های اجتماعی در بین افراد دارای اختلال مصرف مواد مخدر و خانواده‎‍های آ‎‍نها به‌ویژه نزدیکان آنها، می‎‍توان زمینه‎‍های رهایی موفق آنها را از مواد مخدر و بازگشت به جامعه و زندگی اجتماعی فرآهم آورد؛ اما اینکه چگونه و با چه شیوه‌هایی بتوان این امر را محقق کرد، می‎‍توان به برگزاری دوره‎‍ها و کارگاه‎‍های آموزشی اختلال مصرف مواد و طرح‌ها و فعالیت‌های فرهنگی و ورزشی توسط سازمان‎‍های متولی (بهزیستی، بهداشت و درمان، نیروی انتظامی، ورزش و جوانان، شهرداری و آموزش و پرورش) اشاره کرد که به‌طور هم‌زمان می‎‍تواند به ارتقای آگاهی اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و به‌طور عام، سرمایۀ اجتماعی منجر شود.

[1] UNODC

[2]^.Antagonist

[3] Wood

[4]^.Dekkers

^[5] Martinelli

[6] Chuang

[7] Hollist & McBroom

[8] Landberg

[9] Social capital

[10] Putnam

[11] Fokoyama

[12]^.Grhan