بررسی مقدماتی فلور، شکل زیستی و کوروتیپ گیاهان منطقۀ بوزداغی در استان خراسان شمالی

مقدمه

در دهه‏های اخیر، روند شتابان تخریب اکوسیستم‏های مختلف و تأثیرات منفی آن بر کاهش تنوع زیستی، پژوهشگران را به موضوعات حفاظتی بیش از پیش علاقمند کرده است (Lemenih, 2004; Tahir et al., 2016). با توجه به اینکه نخستین گام در راستای حفاظت مؤثر و کارآمد از هر منبعی، داشتن اطلاعات صحیح و جامع دربارۀ آن است، مطالعات فلوریستیکی اطلاعات ارزشمندی از انواع گیاهان و خصوصیات کلی زیستی و رویشی آنها در مناطق مختلف ارائه می‏دهد و به این ترتیب نقش ویژه و بارزی در حفاظت از گیاهان خواهد داشت (Memariani et al., 2016a)؛ به‏علاوه شناسایی پوشش گیاهی و مطالعۀ پراکندگی جغرافیایی گیاهان، اساس بررسی‏ها و پژوهش‌‌های اکولوژیکی در هر منطقه به شمار می‏رود و نقش به‌‌سزایی در جهت‏دهی مدیریتی در آن منطقه دارد (Taghipour et al., 2012; Moetamedi and Khorasaninejad, 2018).

با توجه به تنوع زیاد اقلیمی و محیطی کشور، تنوع بسیار زیادی در فلور و پوشش گیاهی مناطق مختلف وجود دارد و مطالعات مجزایی برای تکمیل اطلاعات هر منطقه لازم است؛ به عبارتی دیگر موقعیت ویژۀ ایران، یعنی قرارگیری در بین سه ناحیۀ مهم جغرافیای گیاهی شامل ایران – تورانی، اروپا – سیبری و صحارا – سندی، باعث شده است ایران دارای جایگاه ممتازی در تنوع گیاهی باشد؛ به طوری که بخش‏هایی از دو کانون جهانی تنوع زیستی، یعنی قفقاز و به‏ویژه ایران – آناتولی (54 درصد) را پوشش می‏دهد (Noroozi et al., 2018, 2019).

مطالعات فلوریستیکی در هر منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا اطلاعات اولیه و لازم بسیاری از مطالعات اکولوژیکی، مرتع‌داری، جنگل‌داری، گیاهان دارویی و غیره را فراهم می‌کند (Tabad et al., 2016) و همین‌‌طور بیانگر توانایی‌های ژنتیکی موجود در آن منطقه است (Nadaf et al., 2017)؛ همچنین بسیاری از گیاهان شاخص‌های بارزی از شرایط محیطی یا میزان تخریب اکوسیستم‌های طبیعی هستند و وجود این قبیل گیاهان در هر منطقه، راهنما و اخطاردهنده برای مدیران و تصمیم‌گیران عرصه‌های منابع طبیعی است.

تاکنون مطالعات فلوریستیکی زیادی در مناطق مختلف ناحیۀ ایران – تورانی کشور انجام شده است که ازجملۀ ‏آنها به پژوهش‌‌های انجام‏شده در خراسان - کپه داغ (Memariani et al., 2016b)، منطقۀ شکار ممنوع سربند (Bardsiri et al., 2017)، مناطق بیابانی آران و بیدگل (Batooli, 2018)، منطقۀ گنبروف کوه سهند (Mohsennejad, 2018)، منطقۀ حفاظت‏شدۀ پلنگ گالون (Sadeghipour et al., 2018)، منطقۀ لوداب (Aminimehr et al., 2019)، کوه چوبین (Bastouh Filabadi et al., 2020)، منطقۀ درختک فریدن (Davazdahemami et al., 2020)، منطقۀ کوهپایه (Abolhasani et al., 2021)، منطقۀ گلستانکوه (Akhavan Roofigar and Bagheri, 2021)، منطقۀ حفاظت‏شدۀ تنگ صیاد (Bagheri et al., 2021)، منطقۀ حفاظت‏شدۀ اشترانکوه (Mehrnia et al., 2021)، منطقۀ حفاظت‏شدۀ قلاجه (Nemati Peykani et al., 2021)، منطقۀ لیلاخ دهگلان (Tabad et al., 2021) و منطقۀ بازرجان (Mohammadi et al., 2022) اشاره می‌‌شود. در استان خراسان شمالی نیز مطالعات فلوریستیکی انجام شده است که از میان آنها‏ به پژوهش‌‌های انجام‏شده در منطقۀ درکش (Aydani et al., 2008)، حوزۀ آبخیز فیروزه (Asaadi, 2009)، مراتع سردسیر استان خراسان شمالی (Jankju et al., 2011)، پارک ملی سالوک (Ezazi et al., 2014)، پارک ملی ساریگل (Rahchamani et al., 2014)، منطقۀ حفاظت‏شدۀ قورخود (Memariani et al., 2016a) و منطقۀ جوزک – چمن‏بید (Nadaf et al., 2017) اشاره می‌‌شود.

هرچند تاکنون پژوهش‌‌ها و مطالعات فلوریستیکی زیادی در مناطق مختلف استان خراسان شمالی انجام شده است، با در نظر گرفتن تنوع آب و هوایی و شرایط محیطی این استان، هنوز مناطق زیادی وجود دارند که اطلاعات کافی از لیست فلوریستیکی و خصوصیات رویشی آنها دردسترس نیست. منطقۀ بوزداغی در استان خراسان شمالی یکی از این مناطق است که تاکنون مطالعه‏ای درزمینۀ فلور آن صورت نگرفته است؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف بررسی فلوریستیکی و پراکنش جغرافیایی گیاهان در منطقۀ بوزداغی در استان خراسان شمالی انجام شد. یافته‏های حاصل از این پژوهش،‏ اطلاعات ارزشمندی را در راستای اطلاع از ذخایر گیاهی موجود و برنامه‏ریزی برای حفاظت از این منابع در اختیار مدیران و تصمیم‏گیران مربوط قرار می‌‌دهد.

مواد و روش‎ها

منطقۀ مطالعه‏شده

منطقۀ بوزداغی در 47 کیلومتری شهرستان مانه و سملقان در حد فاصل ̋15 ´30 °56 تا ´36 °56 طول شرقی و̋ 30 ´51 °37 تا ´56 °37 عرض شمالی قرار دارد (شکل 1). ارتفاع قلۀ بوزداغی 1692 متر بالاتر از سطح دریا و وسعت آن حدود 62000 هکتار است. طبق آمار ایستگاه هواشناسی خرتوت، میانگین بارندگی سالانۀ منطقه 244 میلی‌متر و متوسط دمای سالانه 1/16 درجۀ سانتی‌‌گراد است. براساس روش دومارتن، منطقه دارای اقلیم خشک است؛ همچنین طبق منحنی آمبروترمیک، از اردیبهشت‌‌ماه تا آذرماه شرایط خشکی بر منطقه حکم‌‌فرماست (شکل 2).

در منطقۀ بوزداغی، میزان تخریب پوشش گیاهی به‏دلیل قطع درختان، شدت چرا و شخم‏زدن اراضی مرتعی زیاد است. گونه‏های درختی و درختچه‏ای غالب منطقه عبارتند از: اُرس (Juniperus polycarpos K.Koch)، کرکو یا افرا (Acer monspessulanum subsp. turcomanicum (Pojark. ex Czerniak.) Rech.f.)، زرشک (Berberis integerrima Bunge)، آلبالوی جنگلی (Prunus microcarpa C.A.Mey.)، ارغوان (Cercis griffithii Boiss.) و ارژن (Prunus scoparia (Spach) C.K.Schneid.).

شکل 1- موقعیت منطقۀ بوزداغی در استان خراسان شمالی و کشور ایران

شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقۀ بوزداغی طبق آمار ایستگاه هواشناسی خرتوت طی سال‏های 1400-1388

روش پژوهش

حدود 500 نمونۀ گیاهی به روش تصادفی از رویشگاهها و تیپ‏های رویشی مختلف جمع‏آوری شد. بخشی از نمونه‏ها از 220 پلات‏ 100 متر مربعی (شکل 3) واقع در اجتماعات گیاهی منتخب طی فصل رویشی سال 1400 جمع‏آوری شد.

شکل 3- موقعیت پلات‏های جمع‏آوری گیاهان در منطقۀ بوزداغی

شناسایی نمونه‏های گیاهی با استفاده از فلور ایران (Assadi, 1988-2021)، فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015) و سایر منابع معتبر شامل فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1978-2007; Attar et al., 2014-2021) و جنس‏های Euphorbia (Pahlevani and Riina, 2011, 2014) و Allium (Fritsch and Abbasi, 2013) انجام شد؛ همچنین برای اطمینان از صحت و به‏روزبودن اسامی گیاهان شناسایی‏شده از وب‏سایت‏های IPNI (2022) و POWO (2022) استفاده شد. نمونه‌های گیاهی در هرباریوم دانشگاه پیام نور بجنورد نگهداری می‌شود. شکل زیستی گیاهان براساس سیستم طبقه‌بندی رُنکیه (Raunkiaer, 1934) تعیین شد. مناطق انتشار گونه‏های گیاهی با مراجعه به فلورهای شناسایی گیاهان و همچنین فلورهای ترکیه (Davis, 1965-1988)، عراق (Townsend et al., 1966-1988) و فلسطین (Zohary and Feinbrum-Dothan, 1966-1986) تعیین شد؛ سپس کوروتیپ گونه‏ها با توجه به مناطق انتشار آنها در ایران و سایر کشورها و براساس تلفیقی از تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی گیاهی ایران (Asri, 2007) مشخص شد.

نتایج

در بررسی فلوریستیکی منطقۀ بوزداغی در استان خراسان شمالی، 252 گونۀ گیاهی متعلق به 173 جنس و 53 تیرۀ گیاهی یافت شد (جدول ضمیمۀ 1). ازنظر تعداد گونه، Asteraceae با 22 جنس و 31 گونه، Poaceae با 19 جنس و 25 گونه، Lamiaceae با 10 جنس و 22 گونه و Fabaceae با 10 جنس و 21 گونه بیشترین سهم را در میان تیره‌های شناسایی‌‌شده دارند (شکل 4). جنس‌های Astragalus با 10 گونه، Allium، Convolvulus و Stachys هریک با پنج گونه، Centaurea، Cousinia و Ziziphora هریک با چهار گونه و Acanthophyllum، Salvia و Tulipa هریک با سه گونه بیشترین تعداد گونه را در میان جنس‌های گیاهی منطقه دارند.

بررسی شکل زیستی گیاهان منطقه نشان می‌دهد همی‏کریپتوفیت‏ها با 3/31 درصد و تروفیت‏ها با 8/29 درصد، شکل‌های زیستی غالب منطقه را تشکیل می‏دهند (شکل 5).

شکل 4- تیره‌های گیاهی غالب در منطقۀ بوزداغی براساس جنس و گونۀ موجود در هر تیره

شکل 5- طیف زیستی منطقۀ بوزداغی: Ch (کامفیت)، Ge (ژئوفیت)، He (همی‌کریپتوفیت)، Ph (فانروفیت) و Th (تروفیت)

پراکندگی جغرافیایی گیاهان منطقه نشان می‌دهد عناصر ایران – تورانی، 5/63 درصد از گونه‏ها را تشکیل می‌دهند و پس از آنها عناصر مشترک ایران – تورانی و مدیترانه‌ای با 9/13 درصد و عناصر مشترک اروپا – سیبری، مدیترانه‌ای و ایران – تورانی با 9/11 درصد قرار دارند. سایر گونه‏ها علاوه‌‌بر ناحیۀ رویشی ایران – تورانی، در نواحی رویشی دیگری نیز یافت می‌شود (شکل 6).

شکل 6- طیف پراکنش جغرافیایی گونه‏های گیاهی منطقۀ بوزداغی: Cosm (جهان‌گستر)، ES (اروپا – سیبری)، IT(ایران – تورانی)، M (مدیترانه‌ای)، Pl (چندناحیه‌ای)، SA (صحارا – عربی) و SS (صحارا – سندی).

بحث و نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر، عناصر گیاهی موجود در منطقۀ بوزداغی بررسی شد. براساس نتایج، در این منطقه 252 گونۀ گیاهی یافت شد که به 173 جنس و 53 تیرۀ گیاهی تعلق دارند. این منطقه با توجه به عرصه‌های وسیع دشتی و کوهپایه‌ای (دامنۀ ارتفاعی 1427-540 متر) و اقلیم خشک حاکم بر آن (طول دورۀ خشک هشت‌‌ماهه با میزان بارندگی سالانۀ 244 میلی‌متر)، در مقایسه با مناطقی با میزان بارندگی سالانۀ به‌‌طور تقریبی مشابه در همین استان دارای تنوع گونه‌ای زیادی است؛ برای مثال تعداد گونه‏های موجود در منطقۀ بوزداغی در مقایسه با مراتع ییلاقی اسدلی – پلمیس (Asaadi and Dadkhah, 2011) و پارک ملی سالوک (Taya et al., 2010; Nadaf et al., 2011) بیشتر است. هرچند وسعت این مناطق نسبت به منطقۀ بوزداغی کمتر است، به‏دلیل مرتفع‏بودن این مناطق و جنبۀ حفاظتی آنها (مراتع ییلاقی اسدلی – پلمیس با دامنۀ ارتفاعی 2350-1550 متر و پارک ملی سالوک با دامنۀ ارتفاعی 2900-1100 متر)، شدت تخریب‏شان کمتر است؛ بنابراین به نظر می‌رسد تنوع گونه‌ای کمتر در مناطق یادشده به‌‌طور عمده به‌دلیل دسترسی‌‌نداشتن یا مراجعه‌‌نکردن این پژوهشگران به تمام رویشگاههای آنها و محدودیت‌های جمع‌آوری گیاهان بوده است؛ درمقابل منطقۀ بوزداغی در مقایسه با قرق درکش (Aydani et al., 2008)، حوزۀ آبخیز فیروزه (Asaadi, 2009)، پارک ملی ساریگل (Rahchamani et al., 2014) و منطقۀ حفاظت‏شدۀ قورخود (Memariani et al., 2016a) تنوع گونه‌ای کمتری دارد. این مناطق نیز به‌دلیل داشتن دامنۀ ارتفاعی بالاتر و حفاظت بیشتر (قرق درکش با دامنۀ ارتفاعی 2450-1000 متر، حوزۀ آبخیز فیروزه با دامنۀ ارتفاعی 3000-1280 متر، پارک ملی ساریگل با دامنۀ ارتفاعی 2840-1400 متر و منطقۀ حفاظت‏شدۀ قورخود با دامنۀ ارتفاع 2770-940 متر)، شدت تخریب کمتری دارند؛ ضمن اینکه میزان بارندگی در این مناطق (500-330 میلی‌متر) نسبت به منطقۀ بوزداغی بیشتر است؛ به‌علاوه جمع‌آوری گیاهان در منطقۀ حفاظت‏شدۀ قورخود و حوزۀ آبخیز فیروزه طی شش‌‌سال انجام شده است؛ بنابراین پژوهشگران فرصت کافی داشتند که به رویشگاههای مختلف مراجعه و تمام گونه‌های گیاهی را در سال‌های پربارش جمع‌آوری کنند.

تیره‌های Asteraceae، Poaceae، Lamiaceae، Fabaceae و Brassicaceae به‌ترتیب بیشترین غنای گونه‌ای را در منطقه دارند. در نتایجی مشابه، پژوهشگرانی نظیر Asaadi (2009)، Jankju و همکاران (2011)، Ezazi و همکاران (2014)، Rahchamani و همکاران (2014)، Memariani و همکاران (2016a) و Nadaf و همکاران (2017) بر فراوانی اعضای این تیره‌ها در مناطق مطالعه‌شدۀ خود تأکید کردند. فراوانی بیشتر تیرۀ Asteraceae ممکن است ناشی از تنوع گونه‌ای زیاد و همچنین تنوع اشکال رویشی آن به همراه قابلیت سازگاری زیاد آنها با شرایط سخت محیطی باشد. اغلب گونه‏های این تیره، به‏دلیل ویژگی‌های ریخت‌شناسی نظیر داشتن خار یا تیغ یا وجود متابولیت‌های ثانویه، خوش‌‌خوراکی کمتری دارند (Vahabi et al., 2018) و همین‌‌طور به‏دلیل قابلیت تولید بذر زیاد، دارای پراکنش وسیعی هستند. برخی از پژوهشگران، فراوانی گونه‏های تیرۀ Asteraceae را بیانگر تخریب فلور منطقه میدانند (Kashipazha et al., 2004; Dolatkhahi et al., 2010; Yousofi et al., 2011; Moradi et al., 2013; Mirhoseini et al., 2018 ) که در منطقۀ بوزداغی متأثر از قطع درختان، چرای شدید دام و شخم‏زدن اراضی مرتعی است؛ درنتیجه گونه‏های مهاجم این تیره جایگزین گونه‏های سایر تیره‏ها شده‏ است.

در منطقۀ بوزداغی، عناصر ایران – تورانی 5/63 درصد گونه‏ها را تشکیل می‌دهند. شکل زیستی همی‌کریپتوفیت با 4/34 درصد بیشترین سهم را در این گروه کورولوژیکی دارد و پس از آن، تروفیت‌ها و کامفیت‌ها به‌ترتیب با 4/19 و 5/17 درصد قرار دارند. طبق نظر Hedge و Wendelbo (1978)، ویژگی بارز ناحیۀ رویشی ایران – تورانی وجود جنس‌های Astragalus، Acantholimon، Cousinia، Acanthophyllum، Allium، Dionysia، Eremurus، Ferula، Nepeta، Stachys و Tulipa با سطح اندمیسم زیاد است. Asri (2008) در بررسی فلور پناهگاه حیات‌وحش موته علاوه‌‌بر جنس‌های یادشده، Artemisia، Centaurea، Echinops، Salvia و Ziziphora را جنس‌های شاخص ناحیۀ ایران – تورانی معرفی کرد. در منطقۀ بوزداغی نیز اغلب جنس‌های نام‌‌برده با گونه‏های متعدد حضور دارند که نشان از تسلط رویش‌های ایران – تورانی در این منطقه دارد.

در سایر مطالعات فلوریستیکی انجام‌شده در استان خراسان شمالی نیز نتایج به‌‌طور تقریبی مشابهی به دست آمده است؛ برای مثال در حوزۀ آبخیز فیروزه (Asaadi, 2009)، مراتع سردسیر استان خراسان شمالی (Jankju et al., 2011)، پارک ملی سالوک (Ezazi et al., 2014)، پارک ملی ساریگل (Rahchamani et al., 2014)، منطقۀ حفاظت‏شدۀ قورخود (Memariani et al., 2016a) و منطقۀ جوزک – چمن‏بید (Nadaf et al., 2017) عناصر ایران – تورانی به‌ترتیب 7/64، 65، 2/56، 8/60، 8/59 و 59 درصد گیاهان این مناطق را تشکیل می‌دهند؛ البته در این مقالات تعداد گونه‏های اندمیک ایران بیش از تعداد واقعی آنها ذکر شده است که دلیل آن به‌‌طور احتمالی دسترسی‌‌نداشتن پژوهشگران به منابع به‌روزتر بوده است. در حوزۀ آبخیز فیروزه، پارک ملی سالوک، پارک ملی ساریگل، منطقۀ حفاظت‏شدۀ قورخود و منطقۀ جوزک – چمن‏بید به‌ترتیب 66، 5/64، 73، 75 و 15 درصد گونه‏های اندمیک گفته‌‌شده، گیاهان انحصاری واقعی ایران هستند.

به‌طور کلی، در مناطقی با شرایط محیطی سخت و چرای شدید دام، گیاهانی دارای سازگاری و فراوانی بیشتری هستند که جوانۀ انتهایی خود را در شرایط نامساعد حفظ کنند. در میان شکل‌های زیستی، همی‌کرپتوفیت‌ها به‏دلیل داشتن جوانۀ انتهایی در سطح زمین، ژئوفیت‌ها به‏دلیل داشتن جوانۀ انتهایی در زیر زمین و تروفیت‌ها به‏دلیل گذراندن شرایط سخت به‌صورت بذر، دارای قابلیت سازگاری بیشتری در مناطق خشک و نیمه‌خشک با چرای شدید دام نسبت به کامفیت‌ها و فانروفیت‌ها هستند. در منطقۀ بوزداغی با اقلیم خشک و شدت چرای دام، همی‌کرپتوفیت‌ها و تروفیت‌ها به‌ترتیب با 3/31 و 8/29 درصد فراوان‌ترین شکل‌های زیستی منطقه هستند؛ ضمن اینکه اغلب در دامنه‏های کوهستانی و دره‏های منطقه، شکل‌های زیستی کامفیت و فانروفیت به‌ترتیب با 7/12 و 5/11 درصد سهم ‏چشمگیری در فلور منطقه دارند. در سایر مناطق استان خراسان شمالی نیز نتایج مشابهی به دست آمده است؛ برای مثال همی‌کرپتوفیت‌ها و تروفیت‌ها در حوزۀ آبخیز فیروزه (Asaadi, 2009) به‌ترتیب با 8/36 و 7/25 درصد، در پارک ملی سالوک (Ezazi et al., 2014) با 7/36 و 4/34 درصد، در پارک ملی ساریگل (Rahchamani et al., 2014) با 9/34 و 9/33 درصد، در منطقۀ حفاظت‏شدۀ قورخود (Memariani et al., 2016a) با 9/38 و 4/23 درصد و در منطقۀ جوزک – چمن‏بید (Nadaf et al., 2017) با 4/35 و 7/34 درصد، فراوان‌ترین شکل‌های زیستی این مناطق را تشکیل می‌دهند.

نتیجه‎گیری

در پژوهش حاضر، فلور منطقۀ بوزداغی در خراسان شمالی به‌‌صورت مقدماتی بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد در این منطقه، 252 گونۀ گیاهی از 173 جنس و 53 تیرۀ گیاهی موجود است که بیش از 5/63 درصد آنها به ناحیۀ رویشی ایران – تورانی تعلق دارد و بیانگر تعلق منطقۀ بوزداغی به این ناحیۀ رویشی است. به‏دلیل شرایط سخت محیطی، تیره‏های Asteraceae، Poaceae، Lamiaceae و Fabaceae و در بین شکل‌های زیستی، همی‌کرپتوفیت‌ها و تروفیت‌ها بیشترین فراوانی را دارند. براساس نتایج، منطقۀ بوزداغی غنای گونه‌ای به‌‌نسبت خوبی دارد؛ به همین دلیل باید منطقه‌‌ای کلیدی و مهم در مطالعات قلمداد و برای حفاظت از تنوع زیستی آن برنامه‌ریزی جامع و مطالعات تکمیلی انجام شود.