گردشگری شجره‌نامه: بازار نوین گردشگری اصفهان

مقدمه

گردشگری شجره‌نامه به‌‌عنوان یکی از بخش‌های به‌سرعت در حال رشد بازار گردشگری میراث مطرح شده است
(Basu, 2004; Santos & Yan, 2010) که در سال 2005 موردتوجه دانشگاهیان قرار نگرفت و به دلیل نوپابودنش، زیر چتر گردشگری میراث فرهنگی معرفی شد. ادبیات تحقیق موجود نشان‎دهندۀ آن است که گردشگران شجره‌نامه گروهی همگن نیستند و مجموعه‌ای از اصطلاحات برای توصیف فعالیت‌های آنها ارائه شده است. گردشگری شجره‌نامه، به‌طور متفاوتی در گردشگری تبارشناسی^[1]، میراث^[2]، میراث شخصی^[3]، دیاسپورا^[4]، فرهنگی و ریشه^[5] طبقه‌بندی شده است (McCain & Ray, 2003, 713–17; Timothy & Teye, 2004; Basu, 2004; Gaudry, 2007). بر این اساس می‌توان گفت که جایگاه گردشگری شجره‌نامه زیر چتر گردشگری فرهنگی و میراث (نسل دوم گردشگری) است. بعضی از پژوهشگران نیز این شاخه از گردشگری را نوعی گردشگری نوستالژیک می‌دانند (Russell, 2008: 103-116). شایان ذکر است که براساس پژوهش‌های انجام‌گرفتۀ گردشگری شجره‌نامه، یکی از بازارهای با علایق ویژه ( گوشه) است که بر نیازهای مخاطبان خاص توجه دارد (Birtwistle, 2005: 59-72).

مک‌کین و ری (2003:717)، «افرادی را که برای شرکت در فعالیت‌های تبارشناسی، جستجوی اطلاعات دربارۀ اجداد یا ارتباط با اجداد و ریشه‌های اجدادی سفر می‌کنند» گردشگران شجره‌نامه تعریف می‌کنند. به‌طور مشابه باسو (2005:124) گردشگری شجره‌نامه را بخشی از گردشگری میراث فرهنگی می‌داند و متشکل از گردشگرانی است که برای جستجوی اطلاعات دربارۀ اجداد و ریشه‌های اجدادی خود یا احساس ارتباط با آنها سفر و در اقدامات تبارشناسی مشارکت می‌کنند. به گفتۀ باسو، گردشگری شجره‌نامه، نوعی گردشگری است که با انگیزۀ جستجوی اصل و نسب و میل به بازگشت به وطن انجام، به سفر به سرزمین آبا و اجدادی منجر و به‌عنوان زیارت^[6] و تجربه و همچنین «سفر برای کشف^[7]» و «تجربۀ زندگی در حال تغییر^[8]» مطرح می‌شود (2004:151). الکساندر و همکاران (2017:543-555)، معتقدند که گردشگری شجره بر گردشگرانی متمرکز است که به مکان‌هایی سفر می‌کنند که ازنظر آنها «وطن» است؛ جایی که در طول بازدید سعی می‌کنند، اطلاعات بیشتری دربارۀ میراث خود کشف کنند و گادی (2007: 69) گردشگری شجره‌نامه را به‌عنوان انتخاب سفر به کشور میزبان براساس خاستگاه اجدادی و علایق شجره‌نامه‌ای تعریف می‌کند.

تعاریف دیگر شامل سفر به کشورهای مبدأ برای اهدافی مانند اوقات فراغت، ملاقات با خانواده و دوستان، کشف فرهنگ و جامعۀ اجدادی، بدون قصد اقامت دائم است (Maruyama et al., 2010:1). در ادبیات تحقیق، اصطلاحات دیگری وجود دارد که بسیار شبیه به گردشگری اصل و نسب^[9] هستند؛ مانند گردشگری پراکندگی^[10] (Coles & Timothy, 2004, 14-15; Sim & Leith, 2013, 259–274)، اجدادی (Fowler, 2003: 31-36)، شجره‌نامه^[11] (Birtwistle, 2005, 59-72; Higginbotham, 2012, 189–203 ) و میراث^[12] ( McCain & Ray, 2003, 713–117; Garrod & Fyall, 2000, 682–708)». اگرچه این اصطلاحات ممکن است باعث سردرگمی شود، چندین جنبۀ مشترک دارد: حس دل‌تنگی برای سرزمین مادری، میل بازگشت به خانه و نیاز به حفظ روابط با سابقۀ خانوادگی (Sim & Leith, 2013, 269). سایر اشکال مربوط به جستجوی ریشه‌ها و اصل و نسب، گردشگری شجره‌نامه یا تاریخی خانوادگی^[13] نامیده می‌شوند (Coles and Timothy, 2004, 14-15)؛ با این حال، برخلاف گردشگر اصل و نسب، گردشگران شجره‌نامه جزئی‌تر و هدفمندتر دیده می‌شوند و تجربۀ گردشگری شجره‌نامه را براساس انگیزه‌های درونی مدنظر قرار می‌دهند (Santos and Yan, 2010, 56–67). گردشگری شجره‌نامه پدیده‌ای است که تجربیات عمیق شخصی را ارائه می‌کند و روی برخوردها و تعاملات شدید و اغلب طولانی بین بازدیدکنندگان و جاذبه متمرکز است. این برخوردها برحسب ضرورت در سطح خرد (محلی) اتفاق می‌افتد و درنتیجه چالش‌هایی را برای ارائه‌دهندگان ایجاد می‌کند. گردشگری شجره‌نامه ممکن است با توجه به مقیاس، مکان و زمینه متفاوت باشد. گردهمایی خانوادگی در منطقه‌ای خاص ممکن است تجربۀ گردشگری شجره‌نامۀ محلی در نظر گرفته شود. سفر از مانیتوبا به کیپ برتون، نوا اسکوشیا، برای کشف ریشه‌های سلتیک ممکن است تجربۀ گردشگری شجره‌نامه در نظر گرفته شود. هنگامی که یک کانادایی تصمیم می‌گیرد، برای بازیابی نسب خانوادگی خود به اسکاتلند سفر کند، ممکن است تجربۀ گردشگری شجره‌نامه را در سطح بین‌المللی رقم بزند (Coles and Timothy, 2004, 14-15). کولز و تیموتی (2004:14) در کتاب خود دربارۀ گردشگری و پراکندگی‌های جهانی، از اصطلاح گردشگری دیاسپورا (گردشگری پراکندگی) استفاده می‌کنند که در آن اعضای جوامع دیاسپورایی «در جستجوی ریشه‌ها و نسب خود با هدف تأیید مجدد و تقویت هویت خود سفرهایی انجام می‌دهند.» این چشم‌انداز گسترده، به‌عنوان گردشگری اصل و نسب شناخته می‌شود، که ارتباط نزدیکی با پژوهش‌های باسو (2004 & 2005) دارد و به‌طور خاص به سفرهای انجام‌شده از سوی افراد با تبار کوهستانی اسکاتلند (یا تبار پارتیلند)^[14] مربوط می‌شود که اغلب در ایالات متحده، کانادا، استرالیا، نیوزلند و سایر مناطقی که اسکاتلندی‌ها به‌طور تاریخی در آن ساکن شده‌اند یا در مکان‌های مرتبط با اجدادشان در «کشور قدیمی» زندگی می‌کنند (Basu, 2005: 132-131).

در سال 2000، دولت واگذارشدۀ اسکاتلند، کنار گردشگری فرهنگی و گلف^[15]، گردشگری شجره‌نامه را یکی از سه نوع گردشگری برتر برای این کشور معرفی کرد (Scottish Parliament, 2000). دو عنصر اساسی که گردشگری شجره‌نامه را منحصر به گردشگری میراث فرهنگی می‌کند، عبارت است از: 1. مفهوم دیاسپورا؛ 2. نقش تبارشناسی. گردشگران شجره‌نامه ممکن است گردشگران فرهنگی در نظر گرفته شوند؛ ولی با این حال در بخش خود منحصربه‌فرد هستند. گردشگری شجره‌نامه به نوآوری و خلاقیت/ محصولات نوآورانه نیاز دارد که داستان مهاجرت ملت را در قرن‌های گذشته بازگو می‌کند و به یقین برای تقویت توسعۀ منطقه‌ای از طریق ایجاد فرصت‌های شغلی جدید مؤثر است (Basu, 2007: 6)؛ همچنین باسو حمایت دولت را از گردشگری شجره‌نامه، احیا و ارتقای جاذبه‌های مربوط به تبارشناسی و شجره‌نامۀ ایرلند، توسعۀ محصولات جدید در قالب نمایشگاه‌های موقت و تورهای اکتشافی و اتخاذ بهترین شیوه برای بازاریابی آنها، بررسی محصولات گردشگری تبارشناسی موجود و بازاریابی آنها، توجه به انجمن‌ها به‌عنوان بخشی از صنعت گردشگری شجره‌نامه برای توسعۀ گردشگری شجره‌نامه مؤثر می‌داند. در ادامه، به استراتژی‌های بازاریابی (استراتژی توسعۀ محصول) برای رونق گردشگری شجره‌نامه توجه می‌کند که شامل شناسایی انواع نسب‌شناسی گردشگران، بهبود محصول گردشگری شجره‌نامۀ موجود و عرضۀ بهتر آن به بازار، بهبود محصولات موجود و بازاریابی، بازدید از مکان‌های اجدادی و ساختن شجره‌نامه، داستان‌هایی دربارۀ اجداد، ایجاد کمپین‌های بازاریابی با هدف جذب گردشگران از کشورهای دیگر به‌منظور گردشگری شجره‌نامه، اتخاذ آمیختۀ بازاریابی (قیمت، مکان، ترویج (شامل تبلیغات- برندسازی- ایمیل مستقیم- بازاریابی دهان به دهان)، روابط عمومی و..) اشاره دارد.

استان اصفهان در طول تاریخ مورد هجوم بیگانگان بسیاری بوده است و اقوام بسیاری به اصفهان مهاجرت داده شده‌اند (مانند گرجی‌ها و ارامنه و ...)؛ همچنین در گذشته تقسیمات کشوری به گونۀ دیگری بوده است، برای مثال، استان یزد در سال ۱۳۵۲ از استان اصفهان جدا شد و منطقۀ چهارمحال همواره از بلوکات اصفهان به ‌شمار می‌رفته است. استان چهارمحال و بختیاری تا پیش از سال ۱۳۳۲ خورشیدی در قالب شهرستان شهرکرد و بختیاری از شهرستان‌های استان اصفهان بوده و در مصوبۀ سال ۱۳۵۲ هیئت وزیران، فرمانداری کل چهارمحال و بختیاری به استانداری چهارمحال و بختیاری ارتقا یافت. گفته می‌شود، شواهد تاریخی نشان‌دهندۀ آن است که استان اصفهان ظرفیت برگزاری تورهای گردشگری شجره‌نامه ( ورودی و خروجی) را دارد؛ بنابراین پژوهش حاضر به‌دنبال شناسایی بسته‌های سفر مناسب رونق گردشگری شجره‌نامه در استان اصفهان و شناسایی راهکارها و استراتژی‌های مناسب به‌منظور رونق این شاخۀ گردشگری در استان اصفهان از دیدگاه خبرگان و کارشناسان است.

شایان ذکر است که سند چشم‌انداز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مورخ 16/6/1399 نیز تأکید ویژه‌ای بر تنوع‌بخشی به فعالیت‌های گردشگری در مقاصد دارد که تمرکز بر پژوهش حاضر گامی برای حل چالش‌های مربوط به صنعت گردشگری در ایران است.

پیشینۀ پژوهش

با اینکه نویسندگان به نسبت کمی وجود دارند که به‌صورت علمی و جامع دربارۀ ماهیت شجره‌نامه در گذشته و حال و نقش شجره‌نامه در گردشگری میراث نظریه‌پردازی کرده باشند، با این حال، نویسندگانی هستند که به این اندیشیده‌اند که چگونه پیوند شجره‌نامه و گردشگری یا هر دو به رشد و توسعۀ یکدیگر کمک می‌کنند (Harraway, 1997: 21-49; Nash, 2005: 449-462). ادبیات گردشگری شجره‌نامه به نسبت جدید است و نمونه‌هایی از گردشگری شجره‌نامه در سراسر جهان غرب و شرق یافت می‌شود (Coles and Timothy, 2004: 14-15 ). در سال‌های اخیر، گردشگری شجره‌نامه به‌ویژه میان مردم ایرلند، اسکاتلند، یهودی و آفریقایی-آمریکایی تبار ساکن در آمریکای شمالی و استرالیا به‌طور فزاینده‌ای موردتوجه قرار گرفته است.

جوردن (2021)، چگونگی رشد گردشگری شجره‌نامه را در اروپا به‌منظور گسترش صنعت گردشگری پس از سال 1945 به‌عنوان شکلی از دیپلماسی فرهنگی بررسی می‌کند و همچنین به نقش حمایتی دولت برای سرمایه‌گذاری و درنتیجه برانگیختن اشتیاق افراد به سرزمین‌های اجدادی متمرکز می‌شود. او استدلال می‌کند، بررسی دو نکته حائز اهمیت است: اشتیاق فردی نسبت به اصل و نسب به‌عنوان نیروی محرکۀ گردشگری شجره‌نامه و چگونگی تقویت اشتیاق توسط بازیگران این صحنه. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که گردشگری شجره‌نامه نه‌تنها به تجارب فردی، به اقتصاد ملی و روابط بین‌الملل نیز کمک می‌کند؛ همچنین به نقش و حمایت مؤثر سازمان‌های ملی گردشگری، سازمان‌های بخش دولتی، گروه‌های فرهنگی و انجمن‌های بشردوستانه نیاز دارد. موردی و همکاران (2018: 13-19)، به تجزیه‌وتحلیل انگیزه‌های گردشگران شجره‌نامه و دستیابی به درک وسیع‌تر بازار گردشگری شجره‌نامه توجه می‌کند. آنها معتقدند که در ادبیات تحقیق گردشگری توجه محدودی به تبار و شجره‌نامه شده است؛ اما نشان داده شده است که نقش مهمی در گردشگری میراث، به‌ویژه برای کشورهای دارای پراکندگی گسترده اقوام و گروه‌ها مانند ایرلند، ایتالیا، هند، چین و اسکاتلند ایفا می‌کند. در این پژوهش، سه عامل کلیدی شناسایی شد: انگیزۀ گردشگر شجره‌نامه، گردشگر میراث و گردشگری انبوه. به‌علاوه، بر چهار بخش شجره‌نامه تمرکز شد: تمرکز کامل بر میراث، مشتاق به شجره‌نامه، منافع عمومی و میراث.

پلیسیا (2018:2108-2123)، تلاش می‌کند تا سهمی در حوزۀ ادبیات تحقیق گردشگری شجره‌نامه^[16] و پیوند گردشگری و مهاجرت داشته باشد. هدف از این پژوهش، تحلیل رابطۀ بین دلبستگی مهاجران یونانی نسل دوم در ایتالیا به سرزمین مادری‌شان است. در این پژوهش، فراوانی و دلایل سفر، درک آنها در طول اقامت در یونان و تعریفشان از «خانه» بررسی شده است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که سفرهای مکرر مهاجران یونانی در ایتالیا به یونان به کسب معنای عمیق‌تر منجر شده است؛ زیرا این سفرها به هدف دیدار اقوام و دوستان، میل به کشف ریشه‌های فرهنگی و تغییر هویت فرهنگی بوده است.

الکساندر و همکاران (2017:543-555)، به ارائۀ تجارب شخصی گردشگری شجره‌نامه و روابط بین گردشگران و مکان‌های بازدیدشده در اسکاتلند توجه کردند. یافته‌ها بر سه موضوع متمرکز شده‌اند: ماهیت ارتباط بین گردشگر و مکان، نحوۀ ارائۀ تجربیات گردشگری شجره‌نامه و چالش‌هایی که ارائه‌دهندگان با آن مواجه هستند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که تعاملات شدید و اغلب طولانی، بین بازدیدکنندگان و ارائه‌دهندگان وجود دارد و تجارب گردشگری شجره‌نامه نیز اغلب بر ارائۀ گردشگری در جوامع محلی متمرکز است که چالش‌هایی را برای ارائه‌دهندگان و گردشگران ایجاد می‌کند. آگوس و پار (2016: 78-84)، به مبحث مدیریت گردشگری در دهکده‌های اجدادی در سیکوندانگ اندونزی^[17] توجه کردند. هدف این پژوهش، شناسایی پتانسیل‌های گردشگری میراث در دهکده‌های اجدادی سیکوندانگ و یافتن مدلی از مدیریت گردشگری است که فرهنگ ساندانی سیکوندانگ را حفظ و در عین حال به ارتقای سطح زندگی مردم و کسب حداقل درآمد اضافی چشمگیر برای برخی فصول کمک می‎کند؛ بنابراین تلاشی که برای رسیدن به این اهداف انجام می‌شود، تقویت ارزش‌های سنتی و مدیریت آن برای تبدیل‌شدن به فعالیت‌های گردشگری جذاب قابل ارائه به بازدیدکنندگان است. در ترکیه، دولت فعلی در بازسازی و مرمت مکان‌های میراث اسلامی در سرتاسر سرزمین‌های عثمانی سابق در بالکان و همچنین مکان‌های مسیحی و یهودی در خود ترکیه مشارکت دارد. این تمرین در دیپلماسی فرهنگی برای بازکردن فرصت‌هایی برای «بازگشت» توریستی فرزندان پناهندگان از جنگ‌های بالکان در اوایل قرن بیستم طراحی شده است (Luke, 2013: 350-370).

مطالعۀ مارویاما و همکاران (2010: 1-14) دربارۀ بازگشت آمریکایی‌های چینی به چین و تأثیرات بعدی بر هویت درک‌شدۀ آنهاست؛ بنابراین پژوهش ایشان بر بسته‌های سفر ورودی متمرکز شده است.

گادی (2007:130)، در پژوهش خود، به کاوش در زمینۀ گردشگری میراث و شجره‌نامه برای نوادگان اسکاتلندی و کانادایی توجه کرده است. این پژوهش، نشان‌دهندۀ ماهیت و اهمیت گردشگری شجره‌نامه برای نوادگان اسکاتلندی کانادایی در انتاریو، کاناداست. وی ابتکار گردشگری شجره‌نامه را از بعد تقاضا و عرضه بررسی کرد. یافته‌های طرف تقاضا نشان‌دهندۀ آن بود که نوادگان اسکاتلندی کانادایی بیشتر با میراث اجتماعی خود در سطح محلی هم ذات پنداری مشارکت می‌کنند. بیشتر نوادگان اسکاتلندی کانادایی به‌عنوان گردشگران تکمیلی شجره‌نامه معرفی شدند و نشان دادند که سفر به اسکاتلند، برای تجربۀ گردشگری شجره‌نامه، یکی از انگیزه‌های مهم برای سفر به وطن خواهد بود. یافته‌های طرف عرضه، گردشگری شجره‌نامه را سرشار از پتانسیل توصیف و به چالش‌های پیش روی دست‌اندرکاران تسهیل و بازاریابی تجربۀ گردشگری شجره‌نامه نیز اشاره می‌کند. او اظهار می‌دارد که رشد گردشگری شجره‌نامه به افزایش بازدیدکننده و گردشگر، رشد گردشگری و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید برای جوامع محلی منجر می‌شود. درنهایت، نتایج پژوهش توصیه‌های کلیدی را برای علاقه‌مندان به گردشگری شجره‌نامه ارائه می‌کند که شامل افزایش هماهنگی بین ذی‌نفغان در سطح منطقه‌ای، افزایش بودجه و ظرفیت‌های عملکردی برای داوطلبان، بررسی مجدد استراتژی‌های بازاریابی فعلی برای سطح داخلی، گسترش فعالیت بازاریابی و حفظ گردشگری شجره‌نامه است.

یکی از فعالیت‌ها به‌منظور رونق گردشگری شجره‌نامه در ایرلند ساخت درختان خانوادگی و ارائۀ داستان‌ها یا خاطرات نویسندگان ایرلندی است؛ مثل داستان‌های بینچی، مک کورت و اوکانر که هویت‌های تبارشناسی را بازتاب می‌دهند؛ همچنین به تهیۀ بسته‌های سفر برای میلیون‌ها نفر در آمریکای شمالی، بریتانیا، استرالیا و جاهای دیگر اشاره می‌کند که تبار ایرلندی دارند (گردشگری ورودی) (Gergelyova, 2007:100).

استفنسون (2002: 378-425) موضوع سفر به سرزمین‌های اجدادی: آرزوها و تجربیات جامعۀ کارائیب بریتانیا را بررسی و بیان می‌کند، این شکل از سفر برحسب «اجتماع قومی» تعریف می‌شود که شامل سفر با هدف دیدار دوستان و اقوام یا جستجوی ریشه‌های فرهنگی فرد است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که اگرچه تجربیات در سرزمین آبا و اجدادی هویت‌ افراد را یادآور می‌شوند، شکل‌گیری هویت درنتیجۀ آموزش والدین و تأیید گروه همسالان تکامل می‌یابد و بازدید از وطن اجدادی، هویت‌های جایگزین ایجاد می‌کند.

روش تحقیق

این پژوهش، به‌دنبال شناسایی بسته‌های سفر مناسب رونق گردشگری شجره‌نامه در استان اصفهان و راهکارهای مناسب برای رونق این شاخۀ گردشگری در استان اصفهان از دیدگاه خبرگان و کارشناسان است. پژوهش حاضر، ازلحاظ روش، کیفی، از نوع تحقیق، اکتشافی و ازنظر هدف، کاربردی است. شایان ذکر است که از تکنیک تحلیل مضمون به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شده است. جامعۀ آماری، کارشناسان، خبرگان حوزۀ فرهنگ، تاریخ و گردشگری هستند که به روش گلوله برفی از آنها مصاحبه شد. فرم مصاحبه، نیمه ساختار یافته شامل سه سؤال باز بوده است: 1. به نظر شما پتانسیل‌های اصفهان برای ایجاد و رونق گردشگری شجره‌نامه چیست؟ 2. به نظر شما پکیج‌های مناسب رونق گردشگری شجره‌نامه در استان اصفهان کدام است؟ 3. راهکارها و استراتژی‌های مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در استان اصفهان کدام است؟

برای تعیین روایی محتوای مصاحبه، فرم مصاحبه در اختیار 8 خبره در حوزۀ تاریخ، فرهنگ و گردشگری قرار گرفت و با توضیح اهداف پژوهش از آنها خواسته شد تا سؤال موجود را در فرم مصاحبه براساس طیف لیکرت سه بخشی طبقه‌بندی کنند. این سه طیف عبارت است از: گویه ضروری است، گویه مفید است؛ ولی ضروری نیست و گویه ضرورتی ندارد. سپس از فرمول شاخص نسبت روایی محتوایی (فرمول 1)، روایی فرم مصاحبه سنجیده شد. براساس فرمول، ([18]CVR=1) نشان‌دهندۀ آن بود که فرم مصاحبه روایی مناسبی دارد؛ زیرا هر 8 نفر، گویۀ «ضروری است» را انتخاب کردند و براساس تعداد متخصصانی که سؤال‌ها را ارزیابی کردند، حداقل مقدارCVR  مقبول برای 8 متخصص 75/0 است (Wilson et al., 2012: 197-210).

سپس مصاحبه با خبرگان به روش گلوله برفی انجام شد. به‌گونه‌ای که پس از هر مصاحبه، داده‌ها کدگذاری شد تا زمانی که کدها در مصاحبۀ 16 به اشباع رسید و دیگر کد جدیدی به کدهای قبلی اضافه نشد. افراد مورد مصاحبه عبارت بودند از 3 نفر دکترای تاریخ و مدرس، 1 نفر دکترای گردشگری و عضو هیئت‌علمی، 1 نفر دانشجوی دکترای گردشگری و مدرس، 1 نفر روزنامه‌نگار و فعال حوزۀ میراث و گردشگری، 4 نفر راهنمای تورهای فرهنگی شهر اصفهان، 1 نفر راهنمای تخصصی تورهای تخت فولاد، 1 نفر معاونت هنری شهرداری وقت اصفهان، 4 نفر کارشناس ارشد گردشگری و فعال در حوزۀ گردشگری فرهنگی.

در مرحلۀ اول، پژوهشگران پس از انجام هر مصاحبه یا مطالعۀ هر متن داده‌های حاصل را مطالعه و کدهای مفهومی را از آن استخراج کردند (جدول 1).

جدول (1) نمونۀ کدگذاری اولیۀ سؤال اول مصاحبۀ شمارۀ 5 ( منبع: نویسندگان، 1401)

Table (1) The sample of initial coding of the first question of interview No. 5 (Source, authors: 2022)

 شایان ذکر است که پژوهشگران از کتاب‌ها، مقالات و منابع اینترنتی نیز به‌منظور جمع‌آوری داده استفاده کردند. درنهایت، داده‌های حاصل از فرم مصاحبه، متون و منابع اینترنتی به روش کیفی تحلیل مضمون با بهره‌گیری از تکنیک کدگذاری باز و محوری تجزیه‌وتحلیل شد و پس از استخراج مضامین فرعی به کمک نرم‌افزار MAXQDA آنها در دسته‌های مضامین اصلی با توجه به ارتباط معنایی قرار گرفتند. در گام بعدی، به‌منظور قابلیت اعتبار کدگذاری از روش درصد توافق ساده[19] برای تعیین پایایی از سوی 2 کدگذار استفاده شده است (جدول 2). در هرکدام از مصاحبه‌ها، کدهایی که در نظر 2 نفر مشابه بودند، با عنوان «توافق» و کدهایی که غیرمشابه بودند، با عنوان «نبودِ توافق» مشخص شد. شایان ذکر است که کدگذران به‌طور میانگین 95 درصد بر کدگذاری انجام‌شده توافق داشتند؛ بنابراین کدگذاری از اعتبار زیادی داشت.

جدول (2) پایایی کدهای به‌دست‌آمده به روش درصد توافق ساده (منبع: نویسندگان، 1401)

Table (2) Reliability of codes obtained by simple percent agreement method (Source, authors: 2022)

تحلیل داده‌ها:

نتایج تجزیه‌وتحلیل داده‌ها به کمک نرم‌افزار نشان‌دهندۀ آن است که شهر و استان اصفهان پتانسیل بسیار زیادی برای رونق گردشگری شجره‌نامه، فعالیت‌های اوقات فراغت و شجره‌نامه و بازدیدهای شهری درخصوص درخت خانوادگی دارد (جدول 3 و شکل 1). به موجب خاندان‌های مشهوری که در طول تاریخ به اصفهان مهاجرت کرده‌اند (مانند خاندان کازرونی، رکن الملک، مشیرالملک، شیخ بهایی، شفتی و ...)، خاندان‌های اصفهانی که به دلیل خدمات یا پیشۀ خود شهرت داشتند، وجود بازماندگان خاندان‌های سلطنتی در اصفهان (خاندان مسعود بازماندگان سلسلۀ قاجار و نواب صفوی، صفوی، خلیفۀ سلطان و ... بازماندگان سلسلۀ صفوی)، وجود محله‌هایی به اسم شهرهای دیگر در اصفهان، حضور مهاجران و پناهندگان در طول تاریخ و گذشتۀ متفاوت تقسیمات کشوری، گفته می‌شود، اصفهان پتانسیل زیادی برای جذب بازدیدکنندگان و گردشگران تبارشناس دارد؛ گردشگرانی که به‌دنبال اطلاعات اولیه در زمینۀ مشاغل، سبک و راه زندگی اجداد خود هستند. به‌علاوه، کدگذاری باز و بستۀ دادها به کمک تکنیک تحلیل مضمون برای هدف دوم پژوهش، که شناسایی بسته‌های سفر و اوقات فراغت مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در استان اصفهان بود، سه مضمون اصلی (طراحی بسته‌هایی برای بازدیدهای داخل شهر و استان با موضوع شجره‌نامه، طراحی بسته‌هایی برای گردشگران ورودی با موضوع شجره‌نامه و طراحی بسته‌هایی برای گردشگران خروجی با موضوع شجره‌نامه) شناسایی کرد (جدول 4 و شکل 2). شایان ذکر است که شناسایی این بسته‌های سفر و اوقات فراغت نه‌تنها به معرفی محورهای جدید گردشگری فرهنگی در شهر و استان اصفهان منجر خواهد شد و تنوع گردشگری فرهنگی را به‌دنبال خواهد داشت، زمینه برای کارآفرینی گردشگری و اشتغال‌زایی در شهر و استان خواهد بود.

جدول (3) پتانسیل اصفهان برای رونق گردشگری و بازدیدهای شهری شجره‌نامه (منبع: نویسندگان، 1401)

Table (3) The potential of Isfahan for promoting ancestral Tourism and urban visits (Source, authors: 2022)

شکل (1) پتانسیل اصفهان برای رونق گردشگری و بازدیدهای شهری شجره‌نامه در اصفهان خروجی نرم‌افزار MAXQDA(منبع: نویسندگان، 1401)

Figure (1) The potential of Isfahan for promoting ancestral Tourism and urban visits obtained from MAXQDA software (Source, authors: 2022)

جدول (4) بسته‌های سفر و اوقات فراغت مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در استان اصفهان (منبع: نویسندگان، 1401)

Table (4) Suitable travel and leisure packages for promoting ancestral Tourism and urban visits in Isfahan province (Source, authors: 2022)

شکل (2) بسته‌های سفر و اوقات فراغت مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در استان اصفهان خروجی نرم‌افزار MAXQDA (منبع: نویسندگان، 1401)

Figure (2) Suitable travel and leisure packages for promoting ancestral Tourism and urban visits in Isfahan province obtained from MAXQDA software (Source, authors: 2022)

درنهایت، در راستای هدف سوم پژوهش که به‌منظور معرفی راهکارها و استراتژی مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در اصفهان طراحی شد، چهار مضمون اصلی استراتژی یکپارچگی افقی، نفوذ در بازار، توسعۀ محصول و مشارکت شناسایی و معرفی شد (جدول 5 و شکل 3).

استراتژی رسوخ در بازار، یکی از مؤثرترین عوامل در رشد کسب‌وکارها به شمار می‌رود. رسوخ در بازار شامل افزایش عدۀ ارائه‌دهندگان، افزایش هزینۀ تبلیغات، ترویج گسترده برای افزایش فروش و تقویت روابط عمومی و تبلیغات است. در پژوهش حاضر کارشناسان مورد مصاحبه چهار مضمون فرعی (ایجاد یک سایت اینترنتی شجره‌نامه در ایران به زبان‌های ایرانی، ارمنی، گرجی و عربی، انتشار شجره‌نامه‌ها به‌صورت الکترونیکی، تبلیغ گردشگری شجره‌نامه، ایجاد نیاز و ترغیب افراد به شناختن ریشه‌های خود به کمک ساخت فیلم‌های تاریخی، مستند و ...، بازاریابی گردشگری شجره‌نامه به کمک شبکه‌های اجتماعی و بازاریابی مستقیم در مقصد مدنظر) را معرفی کردند؛ همچنین دو مضمون فرعی شامل ارتباط‌گرفتن با انجمن‌هایی که مرتبط با گرج‌ها، ارمنی‌ها، زرتشتیان ایران و کشورهای دیگر است و شناسایی بازماندگان خاندان‌های سرشناس و همکاری با آنها در برگزاری تورها (مانند داستان فرش اصفهان از زبان خاندان صیرفیان) به‌عنوان استراتژی مشارکت برای رونق گردشگری و بازدیدهای شجره‌نامه شناسایی شد. توسعۀ محصول استراتژی سومی بود که از سوی کارشناسان مطرح شد و در این راستا چهار مضمون فرعی شامل ساخت و مدیریت رویدادها و جشنواره‌ها، برگزاری تورهای شجره‌نامه به‌عنوان بازدیدهای شهری به‌همراه دعوت از خاندان‌های شناخته‌شده، برگزاری تور شجره‌نامه‌نویسی برای کودکان و آشنایی آنها با شجره‌نامه (درخت خانوادگی)، برگزاری نمایشگاه‌های عکس تاریخی از خاندان‌های شناخته‌شده، خانواده‌های سلطنتی، مهاجران و پناهندگان در موزه‌ها، گالری‌ها و ... معرفی شد. استراتژی یکپارچگی افقی ( ادغام)، استراتژی دیگری بود که به‌منظور رونق گردشگری شجره‌نامه معرفی و در این راستا، 4 مضمون فرعی شناسایی و معرفی شد که عبارت بودند از: برگزاری تورهای ادغامی مانند گردشگری تاریک و گردشگری شجره‌‌نامه در اصفهان (گردشگری شجره‌نامه در آینۀ تخت فولاد)، برگزاری تورهای ادغامی تاریخی و شجره‌نامه در اصفهان (درخت خانوادگی مشروطه‌خواهان بختیاری‌ها، بازدید از خانه‌های تاریخی خاندان‌های مشهور و ...)، برگزاری تورهای ادغامی خوراک و شجره‌نامه در اصفهان (تاریخ گز اصفهان و خاندان کرمانی ...) و برگزاری تورهای ادغامی هنرگردی و شجره‌نامه در اصفهان (تاریخ فرش اصفهان از زبان خاندان صیرفیان).

جدول (5) راهکارهای مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در شهر و استان اصفهان (منبع: نویسندگان، 1401)

Table (5) Appropriate solutions for promoting ancestral Tourism in the city and province of Isfahan (Source, authors: 2022)

شکل (3) راهکارهای مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در شهر و استان اصفهان خروجی نرم‌افزار MAXQDA

(منبع: نویسندگان، 1401)

Figure (3) Appropriate solutions for promoting ancestral Tourism in the city and province of Isfahan obtained from MAXQDA software (Source, authors: 2022)

نتیجه‌گیری

گردشگری شجره‌نامه، سفری است که با انگیزۀ کشف و جستجو در شجره‌نامه‌های خانوادگی انجام می‌شود. نتایج تجزیه‌وتحلیل داده‌ها نشان‌دهندۀ آن است که خاندان‌های مشهوری در شهر اصفهان مانند کازرونی، همایی، شیخ بهایی و ... زندگی می‌کنند که در طول تاریخ به این شهر مهاجرت کرده‌اند. به‌علاوه، پایتخت‌بودن اصفهان به‌ویژه در دوران صفویه و حکومت 34 سالۀ مسعود میرزا ظل السلطان ( اولین پسر ناصرالدین شاه و داماد امیرکبیر) این شهر را مناسب برگزاری تورهای شجره‌نامه کرده است؛ همچنین در اصفهان خاندان‌هایی وجود دارند که به دلیل خدمات و یا پیشۀ خود شهرت داشتند و امروزه خانه‌هایی تاریخی و جاذبه‌هایی در شهر هست که به همین نام‌ها هستند؛ مانند خانۀ علافچیان و ... فولر و فولر ( 1974) نیز معتقدند که گردشگران این بازار با علایق ویژه به غیر از نسب‌شناسی تمایل دارند، اطلاعاتی در زمینۀ مشاغل و سبک زندگی کسب کنند یا داستان‌هایی از آنها بشنوند. وجود محله‌هایی به اسم شهرهای دیگر در اصفهان، حضور مهاجران و پناهندگان در طول تاریخ و گذشتۀ متفاوت تقسیمات کشوری ازجمله دیگر پتانسیل‌های اصفهان برای جذب بازدیدکنندگان و گردشگران تبارشناس است.

هدف دوم پژوهش حاضر، شناسایی بسته‌های سفر با موضوع شجره‌نامه و نتایج تجزیه‌وتحلیل داده‌ها به کمک روش کیفی راهبرد تحلیل مضمون نشان‌دهندۀ طراحی بسته‌هایی برای بازدیدهای داخل شهر و استان با موضوع شجره‌نامه، بسته‌هایی برای گردشگران ورودی و خروجی با موضوع شجره‌نامه به‌ویژه برای ارامنه و گرج‌ها نه‌تنها به متنوع‌کردن بازار گردشگری استان کمک خواهد کرد، زمینه‌ای برای درآمدزایی آژانس‌های مسافرتی و راهنمایان تورهای فرهنگی خواهد بود. شایان ذکر است که بیشتر پژوهش‌های انجام‌گرفته در حوزۀ گردشگری شجره‌نامه (Pelliccia et al., 2018; Murdy et al., 2018) بر بسته‌های سفر ورودی تأکید دارد. این در حالی است که شهر و استان اصفهان پتانسیل بسته‌های سفر خروجی و بازدیدهای داخل شهری و استان را با موضوع شجره‌نامه دارد.

هدف سوم پژوهش حاضر، شناسایی راهکارها و استراتژی‌های مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در اصفهان بود. نتایج تحلیل داده‌ها نشان‎دهندۀ آن بود که نفوذ در بازار، مشارکت، توسعۀ محصول و استراتژی یکپارچگی افقی، چهار استراتژی مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه است. بریتویستل (2005) نیز بر استراتژی بازاریابی برای رونق گردشگری شجره‌نامه تأکید دارد و نتایج پژوهش حاضر مطالعات ایشان را تأیید می‌کند.

به‌علاوه، شناسایی پتانسیل ایران به‌منظور رونق گردشگری شجره‌نامه، بررسی گرایش مخاطبان ( مانند گرج‌ها، ارمنی‌ها و ...) برای شرکت در تورهای شجره‌نامه، تعیین موقعیت استراتژیک و تدوین استراتژی‌های مناسب برای رونق گردشگری شجره‌نامه در ایران ازجمله پیشنهادهای پژوهشگران برای تحقیقات و پژوهش‌های آتی است.

[1]. genealogical tourism

[2]. legacy tourism

[3]. genealogical tourism

[4]. diaspora tourism

[5]. roots tourism

[6]. pilgrimages

[7]. a journey of discovery

[8] .life-changing experience

[9]. roots tourism

[10]. diaspora tourism

[11]. genealogy tourism

[12]. legacy tourism

[13]. family history tourism

[14]. Scottish Highland descent (or parthighland descent)

[15]. golf tourism

[16]. roots tourism

[17]. Cikondang

[18]. Content Validity Ratio

[19]. Simple percent agreement