تأثیر سرمایۀ فکری بر گزارشگری عملکرد پایداری تجاری و استراتژی کسب‌وکار

بنابی قدیم, رحیم; واعظ, سید علی; انسانی, رامین

doi:10.22108/far.2022.133847.1890

تعداد نشریات	42
تعداد شماره‌ها	1,537
تعداد مقالات	12,623
تعداد مشاهده مقاله	25,849,278
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	10,665,598

تأثیر سرمایۀ فکری بر گزارشگری عملکرد پایداری تجاری و استراتژی کسب‌وکار

نشریه پژوهش های حسابداری مالی

دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 52، شهریور 1401، صفحه 63-90 اصل مقاله (1.79 M)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/far.2022.133847.1890

نویسندگان

رحیم بنابی قدیم^* ¹؛ سید علی واعظ²؛ رامین انسانی³

¹استادیار حسابداری، واحد هشترود، دانشگاه آزاد اسلامی، هشترود، ایران

²دانشیار حسابداری دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

³کارشناسی ارشد حسابداری، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران

چکیده

سرمایۀ فکری به‌عنوان دارایی نامشهود و نیز به سبب قابلیت یادگیری مستمر، عامل محرکی برای ایجاد مزیت رقابتی شرکت‌ها و درنتیجه، پایداری بیشتر و نگاه آینده‌نگرانه در کسب سود است و توجه به آن در کاهش شکاف ارزشی و افزایش قابلیت اتکای اقلام صورت‌های مالی راه‌گشا است. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر سرمایۀ فکری بر گزارشگری عملکرد پایداری تجاری و استراتژی کسب‌وکار شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران است. برای این منظور داده‌های 126 شرکت بورس اوراق بهادار تهران در فاصله زمانی 1392-1400 انتخاب و با استفاده از مدل‌های رگرسیونی چندگانه تحلیل شدند. نتایج نشان دادند ضریب ارزش افزوده فکری و عناصر آن دارای تأثیر مثبتی بر گزارشگری عملکرد پایداری شرکت‌ها دارند و نیز ضریب سرمایۀ فکری و کارایی سرمایه ساختاری و فیزیکی تأثیر مثبتی بر استراتژی آینده‌نگرانه دارند؛ ولی کارایی سرمایه انسانی تأثیری بر استراتژی کسب‌وکار ندارد که در راستای شفافیت اطلاعاتی بیشتر، لزوم آگاه‌سازی و استانداردگذاری گزارش سرمایۀ فکری در گزارش‌های مالی را می‌طلبد.

کلیدواژه‌ها

ارزش افزوده سرمایۀ فکری؛ کارایی سرمایۀ فکری؛ عملکرد پایداری؛ استراتژی کسب‌وکارو کار

اصل مقاله

سرمایۀ فکری ارزش دانش کارکنان شرکت، مهارت‌ها، آموزش‌های تجاری یا هر گونه اطلاعات اختصاصی است که ممکن است مزیت رقابتی برای شرکت ایجاد کند. سرمایۀ فکری یک دارایی در نظر گرفته می‌شود و به‌طور کلی می‌توان آن را مجموعه‌ای از تمام منابع اطلاعاتی یک شرکت تعریف کرد که می‌تواند برای افزایش سود، جذب مشتریان جدید، ایجاد محصولات جدید یا بهبود کسب‌وکار استفاده شود (Ekanem‚ 2017‚ Ogochukwu Sheila & Chukwuma‚ 2020). سرمایۀ فکری یکی از باارزش‌ترین منابع یک بنگاه اقتصادی است که توسعه پایدار آن را ممکن می‌سازد و از سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه‌ای تشکیل شده است (Gross-Golacka et al.‚ 2020) هدف سرمایۀ فکری بهبود ارزش شرکت با ایجاد قابلیت‌ها ازطریق شناسایی، جذب و استفاده از منابع اطلاعاتی شرکت است. این شامل ایجاد ارزش و استخراج ارزش می‌شود (Sunarti et al.‚ 2018). پژوهشگران سرمایۀ فکری را هنر و علم مدیریت دانش، قابلیت‌ها، مهارت و ایده‌های نوآورانه کارکنان می‌دانند؛ به گونه‌ای که حداکثر استخراج ارزش را در سازمان به دست آورد؛ بنابراین، سرمایۀ فکری از مجموعه تعاریف، ترکیبی از دارایی‌های نامشهود مانند دانش، تجربه، مهارت کاری و ایده‌های خلاقانه است که به رفتار نوآورانه لازم برای ایجاد ارزش در سازمان تبدیل می‌شود. ظرفیت فکری با انعطاف‌پذیری سیاست، دارایی‌های ارتباطی و ایده‌های نوآورانه سنجیده می‌شود (Ogochukwu Sheila & Chukwuma‚ 2020). پایداری کسب‌وکار یک استراتژی است که اصول اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی را در مدل کسب‌وکار ادغام می‌کند. بنگاههای پایدار اصول زیست‌محیطی و رفتار مسئولیت‌پذیر اجتماعی را در همه تصمیم‌های تجاری اولویت‌بندی و اعمال می‌کنند و آن را در استراتژی کسب‌وکار خود گنجانده‌اند. در یک زمینه گسترده‌تر، مطالبات اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی، سه رکن توسعه پایدار در نظر گرفته می‌شود (Ekanem‚ 2017). پایداری کسب‌وکار نه‌تنها به دلایل اخلاقی و تجاری مدنظر است، به دلیل ضرورت تاریخی نیز دیکته شده است. در عصر جهانی‌شدن و رقابت فزاینده، بنگاهها نمی‌توانند اهمیت جنبه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را که باید ازنظر اولویت‌ها با جنبه‌های مالی برابر باشند، دست کم بگیرند. دستیابی به اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مزایای متعددی را به همراه دارد و رقابت‌پذیری را افزایش می‌دهد (Gross-Golacka et al.‚ 2020). بنگاهها هنگام تحقق استراتژی توسعه پایدار و حرکت به سمت اهداف تجاری خود باید از پیچیدگی شرایطی که در آن فعالیت می‌کنند و تأثیری که بر جامعه و محیط دارند، آگاه باشند. مفهوم توسعه پایدار مستلزم آن است که شرکت‌ها روش‌ها و ابزارهای مدیریتی را جستجو و پیاده‌سازی کنند که امکان گنجاندن و ادغام نه‌تنها اهداف توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را فراهم می‌کند (Vale et al.‚ 2022). برقراری تعادل بین سه حوزه فعالیت اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی، سازمان‌ها را ملزم به انطباق با الزامات و شرایط ناشی از محیط اطراف خود و انتظارات ذینفعان می‌کند. علاوه بر این، فرصت‌هایی را برای تقویت موقعیت بازار و قدرت چانه‌زنی آنها در رابطه با شرکای تجاری و توانایی توسعه، به دلیل پیشرفت‌ها و نوآوری‌هایی با ویژگی محصول، فرآیند و عملیات محور ایجاد می‌کند (Jermsittiparset‚ 2021).

علاوه بر این، بنگاههایی که مفهوم توسعه پایدار را اجرا می‌کنند، شانس بهبود تصویر، بهبود نتایج مالی و افزایش مزیت رقابتی خود را دارند (Omar et al.‚ 2017). همچنین، وقتی از نقش دانش در استراتژی‌ها صحبت می‌شود، منظور دانشی است که هم مدیران و هم کارکنان سازمان دارند. دانش کارکنان معمولاً می‌تواند عامل محدودکننده در تدوین استراتژی‌های سازمانی باشد؛ زیرا برخی از کارکنان ممکن است آنها را درک نکنند. این یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که مدیران با آن روبه‌رو هستند و این خطری است که کارکنان استراتژی‌های سازمانی را درک نکنند (Rexhepi et al.‚ 2013). تدوین استراتژی فعالیتی است که از خلاقیت مغز انسان نشأت می‌گیرد و هیچ فرمول مکتوبی وجود ندارد که پاسخ صحیح بدهد. این تعریف به مهارت‌های فردی (سرمایۀ فکری) اشاره دارد که فرد یا افراد هنگام تصمیم‌گیری دربارۀ انتخاب راهبردهای مناسب از آن برخوردارند. این خط فکری که در آن ما خلاقیت را می‌پذیریم یا اینکه آن استراتژی به توانایی‌های شخصی بستگی دارد با کارآفرینان یا کارآفرینی مرتبط است (Omar et al.‚ 2017‚ Raed et al.‚ 2020). اهمیت مهارت‌های فردی در قدرتی منعکس می‌شود که این منابع دارند و با افزایش ارزش شرکت‌ها مرتبط‌اند. برای استفاده از این ارزش یا تحقق آن، نیاز به یک استراتژی مناسب است که قابلیت‌های فردی را به ارزش تبدیل کند. این همان هدف استراتژی رقابتی است که سعی می‌کند ازطریق ایجاد ارزش اضافی به مزیت رقابتی دست یابد (Isabel & Bailoa‚ 2017).

نوآوری و سهم افزوده این مطالعه به دانش موجود، درک پیوندهای بین سرمایۀ فکری و عملکرد پایداری کسب‌وکار و همچنین نشان‌دادن این است که کدام عناصر سرمایۀ فکری برای پایدارترکردن شرکت‌ها حیاتی هستند. افزایش درک از نقش سرمایۀ فکری برای بهبود پایداری کسب‌وکار نیز ارزش شناختی برای شاغلین دارد (Gross-Golacka et al.‚ 2020). نتایج این مطالعه می‌تواند نقطه شروعی برای بهبود پاسخگویی به تقاضاهای پایداری کسب‌وکار ازنظر سرمایۀ فکری شرکت‌ها و الگویی برای انتخاب استراتژی تجاری برای کسب مزیت‌های رقابتی بیشتر باشد و در مقیاس خرد می‌تواند به مدیران در بهبود کارایی و اثربخشی مدیریت سرمایۀ فکری کمک کند؛ بنابراین، هدف پژوهش پاسخگویی به این سؤال است که تأثیر سرمایۀ فکری بر عملکرد پایداری کسب‌وکار و تأثیر سرمایۀ فکری در شکل‌گیری استراتژی کسب‌وکار چگونه است.

مبانی نظری پژوهش

-تأثیر سرمایۀ فکری بر عملکرد پایداری تجاری

پایداری کسب‌وکار برآورده‌کردن نیازهای مردم امروز بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهای خود است. این نشان می‌دهد پایداری کسب‌وکار حول محور ارائه کالاها و خدمات شرکتی است که انتظارات مردم را در هر زمان برآورده می‌کند. به عبارتی هر شرکتی که نتواند خدماتی برای برآوردن انتظارات مردم ارائه دهد، قطعاً سقوط خواهد کرد (Deril‚ 2008). یک بنگاه اقتصادی که به فلسفه توسعه پایدار پایبند است، اهداف اجتماعی و زیست‌محیطی را در فعالیت‌های اقتصادی خود و در تعاملات خود با ذینفعان به‌طور ارادی اجرا می‌کند (Omar et al.‚ 2017‚ Raed et al.‚ 2020). بنابراین، یک بنگاه اقتصادی پایدار را می‌توان به‌عنوان یک واحد اقتصادی درک کرد که تمام جنبه‌های فعالیت خود اعم از مالی، اجتماعی و زیست‌محیطی را به گونه‌ای مدیریت می‌کند که بتواند آن را پردازش کند و در بلندمدت سودآور باشد (Gross-Golacka et al.‚ 2020). دستیابی و حفظ مزیت رقابتی در بازار ازطریق نهادینه‌سازی سرمایۀ فکری و نوآوری مستمر چالشی دائمی برای بسیاری از سازمان‌های تجاری در مسیر توسعه پایدار است (Jermsittiparset‚ 2021). هر شرکتی که سرمایۀ فکری را تضعیف می‌کند، به‌ندرت مهارت‌ها، دانش و توانایی‌های عملیاتی مدنظر را در پیکربندی مجدد فرآیندها و ظرفیت‌های تجاری خود که مبتنی بر نوآوری در دستیابی به هدف سازمان است، حفظ می‌کند (Vale et al.‚ 2022). بنابراین، تلاش‌ها باید برای تقویت سرمایۀ فکری و داشتن دارایی‌های رابطه‌ای هدایت شود که به آنها کمک می‌کند اطلاعات حیاتی را به‌ویژه از رقبا، مشتریان و مانند آنها در پیکربندی مجدد عملیات خود برای پایداری مطلوب کسب‌وکار حفظ کنند (Ogochukwu Sheila & Chukwuma‚ 2020). دارایی‌های نامشهود به‌عنوان دانش و سرمایۀ فکری در حال حاضر سهم بسیار درخور توجهی از پایداری شرکت را نشان می‌دهد و در بسیاری از موارد ارزش بیشتری نسبت به دارایی‌های فیزیکی و مادی دارد و دلیل آن این است که افزایش رقابت‌پذیری کسب‌وکار مستلزم نیازهای بیشتری برای نوآوری در محصولات و فرآیندها است، کیفیت بالاتری که به‌طور فزاینده‌ای به دانش و سرمایۀ فکری وابسته‌اند؛ بنابراین، سرمایۀ فکری یک حوزه تحقیقاتی است که با گذار به اصطلاح اقتصاد دانش همراه است (Isabel & Bailoa‚ 2017). با افزایش پیشرفت فناوری در اقتصاد مبتنی بر دانش، سازمان‌ها تلاش کرده‌اند تا با تأکید بر سرمایۀ فکری، معماری عملیاتی و ظرفیت‌های تولیدی خود را برای مزیت رقابتی مدنظر بازسازی کنند (Mukherjee & Sankar Sen‚ 2019). این نگرانی، تاکنون رویکردهای چندبعدی استفاده از مهارت‌های خلاق، اصلاح دانش فعلی، ظرفیت‌های عملیاتی و یادگیری پایدار را ایجاد کرده است که سازمان را قادر می‌سازد تا منابع مناسب را به‌طور مؤثر در برآورده‌کردن نیازهای محیط در حال تغییر به‌کار گیرد (Wealther & George‚ 2020). با این حال، اصل اساسی سرمایۀ فکری به دنبال ادغام آن دسته از منابع اطلاعاتی مانند ایده‌ها، ظرفیت‌ها، دانش و توانایی‌های در اختیار شرکت است که می‌توان از آنها برای ایجاد سود، به دست آوردن مشتریان جدید و ایجاد محصولات یا خدمات جدید برای پایداری کسب‌وکار استفاده کرد؛ بنابراین، سرمایۀ فکری تمام منابع دانشی است که سازمان در اختیار دارد و امکان مدیریت استراتژیک ایده‌های خلاقانه و رفتارهای نوآورانه را فراهم می‌کند که به ایجاد ارزش و مزیت رقابتی منجر می‌شود (Ogochukwu Sheila & Chukwuma‚ 2020). امروزه سرمایۀ فکری به دلیل مزایای درک‌شدۀ آن بر پایداری سازمانی، همچنان توجه استثنایی دانشمندان و متخصصان در سراسر جهان را به خود جلب کرده است (Ekanem‚ 2017).

شواهد تجربی نشان داده‌اند موفقیت کلی یک کسب‌وکار را می‌توان تا حدی با استفاده از دارایی نامشهود موجود آن توضیح داد (Hamzh & Ismail‚ 2008). به همین دلیل، سرمایۀ فکری ذاتی یک سازمان می‌تواند یک مزیت اضافی در میان رقبای آن باشد؛ بنابراین، همسویی و ادغام مناسب سرمایۀ فکری در راستای ظرفیت تولیدی آنها می‌تواند باعث ایجاد رفتار نوآورانه‌ای شود که قادر به ارائه محصولات یا خدمات مورد نیازی است که پاسخگوی تقاضای محیط تجاری در حال تغییر برای پایداری کسب‌وکار باشد ( Gross-Golacka et al.‚ 2020‚Ekanem‚ 2017). پایداری شرکت نشان‌دهندۀ انعطاف‌پذیری کسب‌وکار در طول زمان است؛ این امر یک نگرانی تجاری را توضیح می‌دهد که برای سال‌های شایان توجهی در حال فعالیت بوده است (Ogochukwu Sheila & Chukwuma‚ 2020). فریل (2015) پایداری کسب‌وکار را به‌عنوان نگرانی کسب‌وکار می‌بیند که ازطریق چالش‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیست‌محیطی عملیات خود در برآوردن تقاضای محیط زیست ناتوان بوده است. به‌طور کلی سه نوع مطالعه تحقیقاتی وجود دارد. گروه اول سرمایۀ فکری و تأثیر آن بر مزیت‌های رقابتی یا پایداری کسب‌وکار را تحلیل می‌کند. دومی روابط بین سرمایه خاص (انسانی، ساختاری یا رابطه‌ای) و مزیت‌های رقابتی یا پایداری کسب‌وکار را بررسی می‌کند. آخرین مورد به بررسی نقش عناصر فردی (برای مثال، شهرت شرکت) سرمایۀ فکری از منظر رقابت پذیری یا توسعه پایدار شرکت‌ها می‌پردازد (Friel‚ 2015‚ Gross-Golacka et al.‚ 2020). براساس بررسی ادبیات، نمی‌توان به‌صراحت بیان کرد کدام یک از عناصر آن بیشترین تأثیر را بر پایداری کسب‌وکار دارد. یافته‌های تمامی مطالعات تحلیل‌شده براساس رویکردهای مختلف، دارای محدودیت‌ها و تناقض بوده و نیازمند بررسی بیشتر است. به این ترتیب، براساس تحقیقات(نگاره1) بیان می‌شود که (Gross-Golacka et al.‚ 2020):

نگاره 1. تحقیقات مربوط به رابطه بین سرمایه فکری و پایداری کسب و کار

Table 1. Research on the relationship between intellectual capital and business sustainability

سرمایۀ فکری تأثیر مثبت چشمگیری بر رقابت‌پذیری یک شرکت و پایداری کسب‌وکار دارد	(Akhtar, 2015؛ Chen, 2008؛ Chen et al, 2006؛ Dal Mas, 2019)
سرمایه انسانی تأثیر مثبت چشمگیری بر توسعه پایدار شرکت‌ها دارد	(Wasiluk, 2013)
سرمایه ساختاری تأثیر مثبت چشمگیری بر توسعه پایدار شرکت‌ها دارد	(Wasiluk, 2013؛ Yusoff et al,2019)
سرمایه رابطه‌ای تأثیر مثبت چشمگیری بر توسعه پایدار شرکت‌ها دارد	)García,2013؛ Wasiluk, 2013؛ Yusoff et al,2019(
بین توسعه پایدار یک شرکت و تصویر یک شرکت که یکی از عناصر سرمایه رابطه‌ای است، همبستگی وجود دارد	(García,2013)
تأثیر عناصر سرمایۀ فکری بر توسعه پایدار بنگاهها بسته به اندازه آنها متفاوت است	(Akhtar, 2015؛ Chen, 2008)

منبع: یافتههای پژوهش

- تأثیر سرمایۀ فکری بر استراتژی کسب‌وکار

جهانی‌شدن و افزایش رقابت به عصری منجر شده است که دانش همراه با دارایی‌های مشهود به‌عنوان عامل ایجاد ارزش استفاده می‌شود که در آن دانش بلوک سازنده سرمایۀ فکری است (Chaharbaghi & Cripps‚ 2006). کسب‌وکارهایی که اهمیت یادگیری را درک کرده‌اند، تلاش‌های استراتژیک خود را از مدیریت دارایی‌های مالی - اغلب به‌صورت محرمانه - به مدیریت دارایی‌های نامشهود سرمایۀ فکری تغییر داده‌اند (Leliaert et al.‚ 2003). آینده یک حرکت تجاری ایجاد ارزش‌های افراد شاغل است. استراتژی کسب‌وکار، ساختار، سیستم‌ها و فرآیندهای ایجادشده از شرکت و جامعه مشتری تنها با مدیریت مؤثر سرمایۀ فکری امکان‌پذیر است (Rexhepi et al.‚ 2013). اگر توجه کافی به همسویی سرمایۀ فکری در مدیریت استراتژیک سازمان معطوف نشود، پایداری کسب‌وکار به ندرت محقق می‌شود. این همسویی، شاید انعطاف‌پذیری سیاست، دارایی‌های ارتباطی و مهارت‌های نوآورانه را به‌عنوان منابع اطلاعاتی در خلق ارزش ایجاد کند (Gilead‚ 2017‚ Ogochukwu Sheila & Chukwuma‚ 2020). صحبت از سرمایۀ فکری، در درجه اول به تأثیر آن در تدوین و بهبود استراتژی‌ها بر می‌گردد. دانش، یعنی رویکرد دانش‌محور یک عامل بسیار مهمی است که بر سرمایۀ فکری تأثیر می‌گذارد. رویکرد دانش‌بنیان، شرکت را به‌عنوان یک سیستم نظارتی مستقل مفهوم‌سازی می‌کند که تعاملات افراد و گروهها را در ایجاد و پیاده‌سازی دانش در تدوین استراتژی‌های شرکت‌ها بهینه می‌کند. این رویکرد شامل تجزیه‌وتحلیل منابع، قابلیت‌های شرکت و دانش سازمانی است. دانش منبع مهمی برای سازمان است؛ با این حال، شرکت‌های خیلی کمی می‌دانند که چگونه می‌توان از این دانش توسط کسب‌وکارها در دستیابی به مزیت رقابتی، عمدتاً برای حرکت آن در سلسله‌مراتب سازمانی استفاده کرد. این دانش می‌تواند ناشی از تجربه و دانشی باشد که کارکنان آنها (در داخل) یا توسط مصرف‌کنندگان، رقابت یا ادبیات (خارجی) دارند (Rexhepi et al.‚ 2013).

سرمایۀ فکری، در فضای با عدم قطعیت فزاینده، نیازهای اطلاعاتی فزاینده و مدیریت تغییرات به‌عنوان ابزار حیاتی تلقی شده است. درواقع، امروزه مزیت رقابتی، منابع مادی و مالی شرکت‌ها بیشتر به نحوه هدایت سرمایۀ فکری آنها بستگی دارد (Gross-Golacka et al.‚ 2020). آینده یک حرکت تجاری ایجاد ارزش‌های افراد شاغل است. استراتژی کسب‌وکار، ساختار، سیستم‌ها و فرآیندهای ایجادشده توسط شرکت و جامعه مشتری تنها با مدیریت مؤثر سرمایۀ فکری امکان‌پذیر است (Rexhepi et al.‚ 2013). اینکه چرا شرکت‌های داخل یک صنعت ازنظر سود به‌دست‌آمده متفاوت‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: الف) پارادایم یک نیروی رقابتی - با توجه به این جنبه اعتبار اصلی در سودآوری شرکت از سرمایۀ فکری ناشی می‌شود. زمانی که شرکت‌ها به استراتژی سازمان فکر می‌کنند، این سرمایه تأثیر فوق‌العاده‌ای دارد. این امر به‌ویژه در سازمان‌هایی که به سرمایۀ فکری متکی‌اند مانند دانشگاهها، بیمارستان‌ها و غیره مشهود است. دلیل اصلی سودآوری برخی شرکت‌ها نسبت به سایرین این است که شرکت‌های دیگر را از مقابله با استراتژی‌های خود که ناشی از استفاده از سرمایۀ فکری است، باز می‌دارند. ب) پارادایم رویکرد مبتنی بر منابع - سودآوری یک شرکت از سبد منابع آنها (معروف به دارایی‌های استراتژیک) ناشی می‌شود. اصطلاح منبع به چیزهای دست‌نیافتنی یعنی سرمایۀ فکری و منابع قابل لمس اشاره دارد. منابع دست‌نخورده شامل دانش، شایستگی، چابکی فکری، توانایی ایجاد پیوندها و نگرش کارکنان است. ویژگی بسیار مهم منابع لمس‌ناپذیر در مقایسه با منابع لمس‌پذیر این است که آنها متعلق به شرکت نیستند؛ بلکه متعلق به افرادی هستند که این ارزش‌ها را دارند. ج) پارادایم تکاملی – این پارادایم مبتنی بر نظریه چارلز داروین است که بر اساس آن، استراتژی‌ها در طول زمان ظهور می‌کنند و تنها موجوداتی (استراتژی‌ها) که در محیط خود وجود دارند، تکثیر می‌شوند. این رویکرد در تکامل استراتژی‌ها توضیح داده شده است (Gross-Golacka et al.‚ 2020‚ Rexhepi et al.‚ 2013).

پیشینۀ پژوهش

والی و همکاران (2022) با بررسی تأثیر سرمایۀ فکری پایدار بر عملکرد پایدار، نشان دادند ذینفعان با مفهوم سرمایۀ فکری پایدار آشنا نبودند و هنگام اشاره به مفاهیم پایداری و عملکرد پایدار، بر بعد زیست‌محیطی بیش از حد تأکید کردند. علاوه بر این، مشخص شد عملکرد پایدار سازمان تحت تأثیر تمام اجزای سرمایۀ فکری پایدار آن (انسانی، ساختاری و رابطه‌ای) قرار دارد. این مطالعه به توسعه دو حوزه متفاوت اما مکمل تحقیق کمک می‌کند: سرمایۀ فکری و پایداری (Vale et al., 2022). معافی (2021) با بررسی نقش سرمایه انسانی و مدیریت استراتژیک در دیدگاه اسلامی با تأکید بر رویکردی راهبردی برای تشویق پایداری کسب‌وکار، نشان داد سرمایه انسانی در دیدگاه اسلام تأثیر چشمگیری بر پایداری کسب‌وکار ندارد، مدیریت استراتژیک در دیدگاه اسلامی تأثیر چشمگیری بر پایداری کسب‌وکار دارد و مدیریت استراتژیک در دیدگاه اسلامی تأثیر سرمایه انسانی از دیدگاه اسلامی بر پایداری تجارت را تعدیل می‌کند (Muafi, 2021). جرمیسترپاراسرت (2021) با بررسی فاکتورهای سرمایۀ فکری سبز و پایداری تجاری، نشان داد سرمایه انسانی هیچ تأثیری بر پایداری تجاری ندارد؛ اما سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه‌ای به‌طور چشمگیری با پایداری تجاری مرتبط هستند (Jermsittiparsert, 2021). گروس گالوکا و همکاران (2020) با بررسی تأثیر عناصر سرمایۀ فکری بر بهبود پایداری کسب‌وکار نشان داد از بین سه عنصر سرمایۀ فکری، این سرمایه انسانی است که بیشترین تأثیر را بر توسعه پایدار شرکت‌های کوچک دارد (Gross-Gołacka, 2020). رید و همکاران (2020) با بررسی تأثیر سرمایۀ فکری بر مزیت رقابتی در بخش مخابرات اردن نشان دادند سرمایۀ فکری عموماً جنبه مهمی از سازمان و یکی از مساعدترین جنبه‌های فعالیت نوآورانه و رقابت بی حد و حصر است و سه‌پایه سرمایۀ فکری، یعنی سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه‌ای تأثیر چشمگیری در دستیابی به مزیت رقابتی دارد. در بین این سه بعد، سرمایۀ رابطه‌ای مؤثرترین مؤلفه در افزایش مزیت رقابتی است (Raed et al., 2020). موخرجی و سنکر سن (2019) با بررسی سرمایۀ فکری و رشد پایدار شرکت، نشان دادند سرمایه فیزیکی، سرمایه رابطه‌ای، سرمایه نوآوری و سرمایه فرآیندی تأثیر چشمگیری در توضیح رشد پایدار شرکت دارند. علاوه بر این، نتایج نشان می‌دهند سرمایه نوآوری (کنترل اثر سرمایه فیزیکی) تأثیرگذارترین مؤلفه سرمایۀ فکری بر رشد پایدار شرکت است (Mukherjee & Sankar Sen, 2019). پریماسری (2019) تأثیر سرمایۀ فکری و افشای گزارش پایداری را بر تحلیل ارزش‌های شرکت بررسی کرد. این مطالعه نشان داد سرمایۀ فکری با ارزش شرکت همبستگی مثبت دارد و به این نتیجه رسید که با ادامه تقویت سرمایۀ فکری شرکت‌ها، عملیات آنها بیشتر به سمت مزیت رقابتی تغییر پیدا می‌کند (Primasari, 2019). ایکسیو و وانگ (2018) سرمایۀ فکری، عملکرد مالی و رشد پایدار شرکت را مطالعه کردند. نتایج تحلیل نشان می‌دهند سرمایۀ فکری تأثیر مثبتی بر عملکرد مالی و رشد پایدار شرکت‌ها دارد. علاوه بر این، عملکرد و رشد پایدار شرکت‌ها به‌طور مثبت با سرمایه فیزیکی، سرمایه انسانی و سرمایه رابطه‌ای مرتبط است. سرمایه رابطه‌ای به‌عنوان مؤثرترین عامل شناخته شده است. درنهایت، سرمایه نوآورانه اطلاعات بیشتری دربارۀ سرمایه ساختاری جمع‌آوری می‌کند که بر عملکرد شرکت‌های تولیدی کره‌ای تأثیر منفی می‌گذارد. نتایج، درک سرمایۀ فکری را در ایجاد ارزش شرکتی و ایجاد مزایای پایدار در اقتصادهای نوظهور گسترش می‌دهد (Xu & Wang, 2018). سونارتی و همکاران (2018) در مدیریت سرمایۀ فکری، مسیرهایی برای مزیت رقابتی پایدار را مطالعه کردند. مشخص شد مدیریت سرمایۀ فکری سازمان را برای دستیابی و حفظ مزیت رقابتی تقویت می‌کند و نتیجه‌گیری شد که مدیریت منابع نامشهود مانند دانش، نوآوری و منابع مالکیت فکری برای سازمان برای دستیابی به مزیت رقابتی پایدار ضروری است؛ بنابراین، باید تأکید کرد که هر شرکتی با توجه به اهمیت مدیریت سرمایۀ فکری به‌عنوان توانمندساز عملکرد آینده، باید مدل خود را از مدیریت سرمایۀ فکری توسعه دهد (Sunarti et al, 2018). اکانم (2017) سرمایۀ فکری و پایداری سازمانی را در شرکت‌های تولیدی در ایالت ریورز مطالعه کرد. یافته‌ها نشان دادند بین سرمایۀ فکری و پایداری سازمان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. براساس یافته‌ها، این نتیجه حاصل شد که ابعاد سرمایۀ فکری بر پایداری بنگاههای تولیدی تأثیر معناداری دارد. بر این اساس، توصیه شد کارکنان با ایده‌های جدید تشویق شوند تا به پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شرکت کمک کنند (Ekanem, 2017). مندعلی‌زاده (1400) با بررسی رابطۀ سرمایۀ فکری و پایداری در کسب‌وکارهای ورزشی و ارائه مدل، نشان داد ارتباط مثبت و معنی‌داری بین ابعاد مختلف سرمایۀ فکری و ابعاد مختلف پایداری کسب‌وکارهای ورزشی وجود دارد و 40درصد از پایداری در کسب‌وکارهای ورزشی با سرمایۀ فکری تبیین می‌شود. درواقع ابعاد سرمایۀ فکری شامل سرمایه انسانی، سرمایه رابطه‌ای و سرمایه ساختاری ارتباط مثبت و معنی‌داری با پایداری در کسب‌وکارهای ورزشی دارند. قدردان و همکاران (1399) با بررسی ایفای نقش مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکتی با تأکید بر نقش سرمایۀ فکری نشان دادند بین سرمایه فیزیکی و سرمایه ساختاری با مسئولیت‌پذیری اجتماعی رابطه منفی و معنادار برقرار است؛ ولی بین سرمایه انسانی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی هیچ‌گونه رابطه معناداری مشاهده نشد. کیقبادی و دامن‌کشیده (1399) با بررسی تأثیر استراتژی تجاری و حاکمیت شرکتی بر افشای سرمایه‌فکری در شرکت‌های منتخب بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از مدل داده‌های ترکیبی، نشان دادند استراتژی تجاری و حاکمیت شرکتی (تعداد اعضای هیئت‌مدیره) بر افشای سرمایۀ فکری در شرکت‌های منتخب تحقیق در بازه اطمینان 95 درصد از لحاظ آماری معنی‌دار است. فیض و همکاران (1397) با بررسی رابطه مدیریت دانش و شکل‌گیری تفکر استراتژیک با تبیین نقش میانجی سرمایۀ فکری در شرکت‌های دانش بنیان، نشان دادند بین مدیریت دانش و شکل‌گیری تفکر استراتژیک رابطه معناداری برقرار است؛ بدین معنا که مدیریت دانش در شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در پارک فناوری پردیس به شکل‌گیری تفکر استراتژیک منجر می‌شود. نتایج پژوهش همچنین نشان می‌دهند سرمایۀ فکری در رابطه میان مدیریت دانش و تفکر استراتژیک نقش میانجی دارد.

فرضیه‌های پژوهش

با توجه به اینکه نهادینه‌سازی سرمایۀ فکری و نوآوری مستمر ازطریق آن، عاملی برای ایجاد مزیت رقابتی پایدار محسوب می‌شود (Jermsittiparset‚ 2021). پیکربندی پایدار شرکت‌ها نیازمند پیکربندی سرمایۀ فکری در راستای ایجاد ارزش افزوده پایدار است (Ogochukwu Sheila & Chukwuma‚ 2020). امروزه پایداری شرکت‌ها در گرو به‌کارگیری اقتصاد دانشی است و پیش‌نیاز به‌کارگیری مطلوب اقتصاد دانشی نیز بهره‌گیری مؤثر از سرمایۀ فکری است (Isabel & Bailoa‚ 2017) و به‌طور کلی لازمه ایجاد پایداری عملکرد دستیابی به قدرت رقابتی پایدار است که براساس پژوهش‌های قبلی این امر ازطریق ارزش افزوده سرمایۀ فکری تحقق‌پذیر است (Friel‚ 2015‚ Gross-Golacka et al.‚ 2020). همچنین، سرمایۀ فکری به‌عنوان رویکرد دانش‌بنیان، تعاملات افراد و گروهها را در ایجاد دانش برای تدوین و اجرای مؤثر استراتژی سازمانی تقویت کرده (Rexhepi et al.‚ 2013) و مدیریت مؤثر سرمایۀ فکری تعیین‌کنندۀ ساختار، سیستم‌ها و فرآیندهای ایجادشده توسط شرکت و جامعه مشتری در راستای راهبردهای تعاملی و رقابتی درون و برون‌سازمانی است (Gross-Golacka et al.‚ 2020). با توجه به پارادایم یک نیروی رقابتی درخصوص نقش سرمایۀ فکری در کسب سودآوری و قدرت رقابتی و پارادایم رویکرد مبتنی بر منابع درخصوص نقش سرمایۀ فکری به‌عنوان دارایی استراتژیک، سرمایۀ فکری جزو پیشران‌های مهم استراتژی سازمانی محسوب می‌شود و ارزش افزوه بیشتر سرمایۀ فکری با استراتژی آینده‌نگرانه و نوآورانه همراه خواهد بود (Gross-Golacka et al.‚ 2020‚ Rexhepi et al.‚ 2013). بر این اساس، فرضیه‌های پژوهش به شرح زیر تدوین شدند:

1- ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری بر گزارشگری عملکرد پایداری تجاری تأثیر مثبت دارد.

2- ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری بر استراتژی کسب‌وکار (استراتژی تهاجمی) تأثیر مثبت دارد.

روش پژوهش

از بابت روش اجرا، این پژوهش از زمره پژوهش‌های همبستگی است. همچنین، ازنظر هدف، پژوهش از نوع کاربردی است؛ چون از داده‌های شرکت‌های بورسی در سال‌های گذشته (تاریخی) استفاده شد؛ از این رو، از نوع پژوهش‌های پس‌رویدادی به شمار می‌رود. این پژوهش به بیان آنچه هست، بدون دخل و تصرف به توصیف شرایط موجود پرداخته است؛ از این رو، در حوزه پژوهش‌های توصیفی حسابداری طبقه‌بندی می‌شود. جامعه آماری بررسی‌شده در این پژوهش، کلیه شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران و دوره مدنظر نیز سال‌های 1392 تا 1400 است. در این پژوهش شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران دارای ویژگی‌های زیر، به‌عنوان نمونه انتخاب شدند:

- شرکت‌ها نباید سال مالی خود را در طی دوره‌های مدنظر تغییر داده باشد.

- اطلاعات مالی شرکت‌های مدنظر به‌منظور استخراج داده‌های مورد نیاز در سایت کدال دردسترس باشد.

- شرکت‌های مدنظر در بازه زمانی پژوهش از بورس خارج نشده باشد.

- شرکت‌های مدنظر جزو بانک‌ها و واسطه‌گری مالی، لیزینگ، هلدینگ و سرمایه‌گذاری به علت متفاوت‌بودن ماهیت و نوع فعالیت این گروه از شرکت‌ها نباشند.

با توجه به رعایت شرایط یادشده بالا و با استفاده از روش حذف سیستماتیک از بین شرکت‌های واجد شرایط، تعداد 126 شرکت به‌عنوان نمونه آماری انتخاب شدند.

مدل‌هاو متغیرهای پژوهش

برای متغیرهای بررسی‌شده در غالب یک مدل مفهومی و شرح چگونگی بررسی و اندازه‌گیری متغیرها مدل‌های آماری زیر برای آزمون فرضیه‌های پژوهش به کار می‌روند (Dal Mas‚ 2019‚ Ekname‚ 2017‚ Gross-Golacka et al.‚ 2020‚ Jermsittiparset‚ 2021‚ Raed et al.‚ 2020‚ ‚ Rexhepi et al.‚ 2013).

مدل1-‌ فرضیه اول

رابطه1)

BSUS_J,t=α₀+β₁ VAIC_j,t+ β₂LEV_j,t+ β₃Size_j,t+ β₄ROA_j,t+ β₅GOV_j,t+ β₆NST_j,t +AuQ_j,t+

Audit-Ex_j,t +

مدل2-فرضیه دوم

رابطه2)

BSTRA_J,t=α₀+β₁ VAIC_j,t+ β₂FL_j,t+ β₃size_j,t+ β₄ROA_j,t+ β₅GOV_j,t+ β₆NST_j,t +AuQ_j,t+

Audit-Ex_j,t +

که متغیر BSUS_J,t بیان‌کنندۀ عملکرد پایداری، BSTRA_J,t بیان‌کنندۀ استراتژی تجاری، VAIC_j,tبیان‌کنندۀ ارزش افزوده سرمایۀ فکری،LEV_j,t بیان‌کنندۀ اهرم مالی، Size_j,t بیان‌کنندۀ اندازه شرکت، ROA_j,t بیان‌کنندۀ بازدهی دارایی‌ها، GOV_j,t بیان‌کنندۀ مالکیت دولتی، NST_j,t بیان‌کنندۀ مالکیت نهادی،_j,t AuQ بیان‌کنندۀ اندازه حسابرس و Audit-Ex_jبیان‌کنندۀ تخصص حسابرس است.

متغیر وابسته:

الف) گزارشگری عملکرد پایداری

رویکرد شاخص افشای غیروزنی به دلیل استفاده در پژوهش‌های گوناگون برای اندازه‌گیری وسعت افشای عملکرد پایداری استفاده شد. به‌منظور ساخت شاخص افشای عملکرد پایداری در مرحله نخست، فهرست جامعی از موضوعات مرتبط با عملکرد پایداری که انتظار می‌رفت در گزارش‌های‌سالانه شرکت‌ها افشا شود شامل موضوعات مالی و غیرمالی که ممکن است به تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران مربوط باشد، شناسایی شدند که با مطابقت آنها با محیط داخل ایران و براساس پژوهش‌هلی قبلی در قالب زیربخش‌های زیر اندازه‌گیری شدند (جعفری و همکاران، 1398؛ Martinez-Ferrero et al.‚2015؛ Rouf‚ 2011).

1-زیست‌محیطی: کنترل آلودگی، جلوگیری از خسارات زیست‌محیطی، بازیافت یا جلوگیری از ضایعات، پژوهش و توسعه، سیاست زیست‌محیطی، سرمایه‌گذاری پروژه‌های زیست‌محیطی و سایر موارد مرتبط با عنوان مسائل محیطی.

2-محصولات و خدمات: توسعه محصول/سهم بازار، کیفیت محصول ISO، ایمنی و سلامت محصول، توقف تولید و سایر موارد مرتبط با عنوان محصولات و خدمات.

3-منابع انسانی: تعداد کارکنان، حقوق ماهانه/پاداش نقدی و مزایا، بازنشستگی و مزایای پایان خدمت، سلامتی و ایمنی در محیط کار، برنامه‌های آموزش و توسعه کارکنان، ورزشی و رفاهی، وام با بیمه کارمندان، روحیه و ارتباطات کارمندان و سایر موارد مرتبط با عنوان منابع انسانی.

4-مشتریان: سلامتی مشتریان، شکایات/رضایتمندی مشتریان، سیاست پرداخت دیرتر برای مشتریان خاص، تدارک تسهیلات و خدمات پس از فروش، پاسخگویی به نیاز مشتریان، سایر موارد مرتبط با عنوان مشتریان.

5-اجتماعی: سرمایه‌گذاری اجتماعی، حمایت از فعالیت‌های ‌جامعه، هدایا و خدمات خیریه، اقدامات قانونی/دعاوی قضایی، فعالیت‌های‌ مذهبی فرهنگی و سایر موارد مرتبط با عنوان مسئولیت‌های‌ جامعه.

6-انرژی: حفظ و صرفه‌جویی در انرژی، توسعه و اکتشاف منابع جدید، استفاده از منابع جدید، سایر موارد مرتبط با عنوان انرژی.

اگر شرکتی یک قلم اطلاعات پایداری را در گزارش‌های سالانه‌اش افشا کند (بدون توجه به تعداد و نوع آنکه ممکن ‌است جمله، تصویر یا نمودار باشد) به آن امتیاز یک و اگر افشا نکرد، صفر داده می‌شود. حداکثر امتیازی که یک شرکت می‌تواند کسب کند 31 است؛ زیرا تعداد فاکتورهای مدنظر 31 مورد هستند. مدل افشای غیروزنی برای محاسبه امتیاز افشا برای هر شرکت به‌صورت زیر بیان می‌شود. فرمول زیر (رابطه3) در پژوهش‌های قبلی (Delmas et al.‚ 2015‚ Hussain et al.‚ 2018). نیز استفاده‌ شده است.

Dcor= =1 رابطه 3)

که Dcorجمع امتیاز یک شرکت، جمع کل ارزش تعداد فاکتورهای افشاشده برای یک شرکت، n بیشینه امتیاز یک شرکت که می‌تواند 31 باشد.

ب) استراتژی کسب‌وکار

در پژوهش حاضر به تبعیت از تنانی و محب‌خواه (1393) برای تعیین نوع استراتژی هر شرکت از سیستم امتیازدهی ترکیبی ایتنر و لرکر (1997) (تنانی و محب‌خواه، 1393). استفاده می‌شود؛ بدین صورت که برای به دست آوردن امتیازات ترکیبی از پنج نسبت نرخ رشد فروش، هزینه تبلیغات به کل فروش، تعداد کارمندان به فروش، ارزش بازار شرکت به ارزش دفتری آن و نسبت دارایی‌های ثابت به کل دارایی‌ها استفاده می‌شود. سیستم امتیازدهی بدین صورت است که ابتدا شرکت‌ها براساس چهار نسبت اول به ترتیب از بالا به پایین در پنج گروه تقسیم می‌شوند؛ بدین صورت که شرکتی که در بالاترین پنجک قرار دارد، امتیاز 5 و شرکتی که در پایین‌ترین پنجک قرار می‌گیرد، امتیاز 1 را کسب می‌کند و بقیه شرکت‌ها متناسب با پنجک مربوطه امتیازدهی می‌شوند. سپس شرکت‌ها براساس نسبت آخر (نسبت دارایی‌های ثابت به کل دارایی‌ها) به پنج گروه تقسیم می‌شوند. این بار شرکتی که در بالاترین پنجک قرار می‌گیرد، امتیاز 1 و شرکتی که در پایین‌ترین پنجک قرار دارد، امتیاز 5 را کسب می‌کند و بقیه شرکت‌ها متناسب با پنجک مربوطه امتیازدهی می‌شوند. در مرحله آخر امتیازات به‌دست‌آمده از دو مرحله فوق با یکدیگر جمع می‌شوند تا امتیاز نهایی هر شرکت به دست آید. دامنه امتیازات ترکیبی (مجموع پنج نسبت فوق) هر شرکت طی یک سال بین 5 تا 25 خواهد شد. شرکت‌هایی که مجموع امتیازشان در بازه 5 تا 15 باشد، به‌عنوان شرکت‌های تدافعی و شرکت‌هایی که مجموع امتیازشان در بازه 16 تا 25 باشد، به‌عنوان شرکت‌های تهاجمی تعیین می‌شوند که با کد 1 مشخص می‌شوند. به عبارتی مقادیر کمتر و نزدیک 5 بیان‌کنندۀ استراتژی تدافعی و مقادیر بیشتر و نزدیک به 25 بیان‌کنندۀ استراتژی تهاجمی‌‌اند (بنابی قدیم و همکاران، 1399؛ تنانی و محب خواه، 1393؛ Seavery et al.‚ 2016؛ Tang‚ 2010).

متغیر مستقل: ارزش افزوده فکری

روش ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری، اطلاعاتی در رابطه با کارایی ایجاد ارزش دارایی‌های مشهود و نامشهود شرکت فراهم می‌کند. به جای ارزشیابی سرمایۀ فکری شرکت، روش ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری مستقیماً کارایی سه نوع دارایی را اندازه‌گیری می‌کند: 1) سرمایه مالی و فیزیکی؛ 2) سرمایه نیروی انسانی و 3) سرمایه ساختاری. چنانچه کارایی سرمایه مالی و فیزیکی با VACA¹ و کارایی سرمایه نیروی انسانی با VAHU² و کارایی سرمایه ساختاری با STVA³ نشان داده شوند، جمع جبری سه قسمت برابر با ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری خواهد بود. ضریب ارزش افزوده بالاتر بیان‌کنندۀ استفاده بهینه از منابع ایجاد ارزش در واحد تجاری است. شاخص VAIC به‌عنوان مقیاس توانایی عوامل نامشهود شرکت به کار برده می‌شود (Zheghal & Maa Loul‚ 2010). محاسبه روش ضریب ارزش افزوده فکری یک عده گام‌های متفاوتی را طی می‌کند (محسنی و میثاقی، 1393؛ Mukherjee & Sankar Sen‚ 2019).

نخستین گام: محاسبه توانایی شرکت در ایجاد ارزش افزوده است. بر طبق نظریه سهامدار، ارزش افزوده به شرح زیر (رابطه5،6،4) محاسبه می‌شود:

VA=OUT-INرابطه 4) ورودی - خروجی - ارزش افزوده

یا

رابطه‌5) استهلاک دارایی‌های نامشهود + ‌‌استهلاک دارایی‌های ثابت مشهود ‌+‌ هزینه‌های‌ کارکنان ‌ +‌سود عملیاتی‌-‌ ارزش افزوده

رابطه 6) هزینه استهلاک - بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته - فروش خالص - ارزش افزوده

خروجی‌ها (OUT) درآمد را نشان می‌دهند و همه محصولات و خدمات فروخته‌شده در بازار را مقایسه می‌کنند. ورودی‌ها (IN) شامل همه مخارج برای عملیات شرکت، هزینه‌های منحصربه‌فرد کارکنان است که هزینه در نظر گرفته نشده‌اند.

گام دوم: سنجش رابطه بین ارزش افزوده و سرمایه انسانی است.

طبق نظر پالیک، به هزینه‌های کارکنان به‌عنوان یک شاخص سرمایه انسانی توجه شده است. رابطه بین ارزش افزوده و سرمایه انسانی (رابطه7) توانایی سرمایه انسانی در خلق ارزش در یک شرکت را مشخص می‌کند (Pulic‚ 2004).

رابطه 7) (در اصل هزینه‌های کارکنان مشغول در تحقیق و توسعه) هزینه‌های تحقیق و توسعه - هزینه‌های‌کارکنان - سرمایه انسانی (HC)

VAHU=VA/HCرابطه 8) سرمایه انسانی / ارزش افزوده - ارزش افزوده سرمایه انسانی

گام سوم: یافتن رابطه بین ارزش افزوده و سرمایه ساختاری است. ضریب ارزش افزوده ساختاری ترکیب سرمایه ساختاری در خلق ارزش را نشان می‌دهد. بر طبق پالیک (2004)، سرمایه ساختاری وقتی به دست می‌آید که سرمایه انسانی از ارزش افزوده کسر شود؛ بنابراین، رابطه بین ارزش افزوده و سرمایه ساختاری (رابطه 9 و 10) به شرح زیر محاسبه شده است:

SC=VA-HCرابطه 9) سرمایه انسانی - ارزش افزوده = سرمایه ساختاری

SCVA= SC/VAرابطه 10) سرمایه ساختاری / ارزش افزوده - ارزش افزوده سرمایه ساختاری

گام ‌چهارم: مزیت ارزش افزوده سرمایۀ فکری (VAIC) را محاسبه می‌کند که ترکیب سرمایۀ فکری در خلق ارزش را نشان می‌دهد. ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری با حاصل‌جمع ضریب ارزش افزوده سرمایه انسانی (VAHU) و ضریب ارزش افزوده سرمایه ساختاری (SCVA) (رابطه 11) به دست می‌آید.

VAIN= VAHU+ SCVAرابطه 11) ارزش افزوده سرمایه ساختاری + ارزش افزوده سرمایه انسانی - ارزش افزوده سرمایۀ فکری

گام پنجم: رابطه بین ارزش افزوده و سرمایه فیزیکی و مالی به کار گرفته شده (سرمایه افزوده‌شده) (CA) را اندازه‌گیری می‌کند. طبق نظر پالیک (2004)، سرمایۀ فکری نمی‌تواند بر مالکیت خودش ارزش ایجاد کند؛ بنابراین، ضروری است سرمایه فیزیکی و مالی به‌منظور داشتن بینش کامل به جامعیت ارزش افزوده ایجادشده به‌وسیلۀ منابع شرکت محاسبه شود. ضریب ارزش افزوده سرمایۀ به کار گرفته شده (VACA) نشان می‌دهد چگونه ارزش جدید بیشتری به‌وسیلۀ هر واحد پول سرمایه‌گذاری‌شده در سرمایۀ به کار گرفته شده ایجاد شده است؛ بنابراین، رابطه بین ارزش افزوده و سرمایه افزوده‌شده (رابطه 12)، توانایی سرمایه به کار گرفته شده در خلق ارزش در یک شرکت را نشان می‌دهد.

ارزش دفتری خالص دارایی‌ها=CA

VACA= VA/CAرابطه 12) ارزش دفتری خالص دارایی‌ها / ارزش افزوده = ارزش افزوده سرمایه به کار گرفته شده

گام ششم: هر منبعی را سنجش و اندازه‌گیری می‌کند تا به ایجاد یا تولید ارزش افزوده کمک کند؛ بنابراین، ضریب ارزش افزوده فکری اندازه‌گیری می‌کند که چگونه ارزش جدید بیشتری با هر واحد پول سرمایه‌گذاری‌شده در هر منبع به وجود می‌آید. ضریب ارزش افزوده فکری به شرح زیر (رابطه 13) محاسبه می‌شود:

VAIC=VAIN+VACAرابطه13) ارزش افزوده (کارایی) سرمایه افزوده شده + ضریب ارزش (کارایی) افزوده سرمایۀ فکری - ضریب ارزش افزوده فکری

- متغیرهای کنترل

براساس پژوهش‌های قبلی (معصومی و همکاران، 1397؛ Akbas‚ 2014؛ Bhattacharyya‚ 2014؛ Giannarakis‚ 2014‚ Mukherjee & Sankar Sen‚ 2019). متغیرهای زیر به‌عنوان متغیرهای کنترلی استفاده شدند: اندازه شرکت (SIZE) ازطریق لگاریتم طبیعی ارزش بازار سهام محاسبه می‌شود. اهرم مالی (LEV) از تقسیم کل بدهی‌ها به کل دارایی‌ها به دست می‌آید. بازده دارایی‌ها (ROA) از تقسیم سود عملیاتی به میانگین کل دارایی‌ها محاسبه می‌شود. مالکیت دولتی (GOVit) میزان مالکیت دولتی است که به‌صورت مجموع سهام در اختیار سهامداران دولتی تقسیم بر کل سهام منتشره شرکت محاسبه می‌شود. مالکیت نهادی (NSTit) میزان مالکیت نهادی است که به‌صورت مجموع سهام در اختیار سهامداران نهادی تقسیم بر کل سهام منتشره شرکت محاسبه می‌شود. کیفیت حسابرسی (BIGN) برای اندازه‌گیری کیفیت حسابرسی از دو مؤلفه اندازه حسابرس و تخصص حسابرس استفاده خواهد شد. اندازه حسابرس (Audit-Size) یکی از مهم‌ترین معیارهای کیفیت حسابرسی است که هرچه این اندازه بزرگ‌تر باشد، کیفیت حسابرسی نیز بیشتر خواهد بود و یک متغیر مجازی است که اگر اندازه حسابرس بزرگ باشد، برابر با یک و در غیر این صورت، صفر است. به‌منظور محاسبه اندازه مؤسسۀ حسابرسی، در صورتی که مؤسسۀ حسابرسی، سازمان حسابرسی و مؤسسۀ حسابرسی مفید راهبر باشد، عدد 1 و سایر مؤسسات عدد صفر در نظر گرفته می‌شود. تخصص حسابرس (Audit-Ex) در این پژوهش حسابرس بر مبنای سهم بازار هر حسابرس از حسابرسی‌های انجام‌شده در هر صنعت خاص در طول یک سال معین محاسبه شده است.

رابطه 14)

حسابرسانی به‌عنوان متخصص صنعت در نظر گرفته می‌شوند که سهم بازارشان (یعنی معادله فوق) بیش از 20 درصد باشد.

یافته‌های پژوهش

-آمار توصیفی

برای بررسی خصوصیات کلی متغیرها و تحلیل تفصیلی آنها، آشنایی با آمار توصیفی مربوط به متغیرها ضروری است. نگاره (2و3) آمار توصیفی داده‌های مربوط به متغیرهای استفاده‌شده در تحقیق را نشان می‌دهد. آمار توصیفی مربوط به نمونه‌ای متشکل از 126 شرکت در یک دوره 9 ساله (1392 تا 1399) است.

نگاره 2. آمار توصیفی متغیرهای کمی

Table 2. Descriptive statistics of quantitative variables

نام متغیر	نماد	میانگین	میانه	انحراف معیار	کمینه	بیشینه
عملکرد پایداری	SUS	418/0	261/0	250/0	27/0	71/0
عملکرد زیست‌محیطی	Environmental	667/0	394/0	221/0	25/0	89/0
عملکرد محصولات و خدمات	Products and Services	405/0	281/0	161/0	237/0	67/0
عملکرد منابع انسانی	Human resources	663/0	424/0	157/0	108/0	694/0
عملکرد مشتریان	Customers	483/0	252/0	187/0	151/0	62/0
عملکرد اجتماعی	Social	317/0	228/0	125/0	094/0	49/0
عملکرد انرژی	Energy	279/0	168/0	179/0	164/0	54/0
ضریب سرمایۀ فکری	VAIN	240/2	552/1	072/2	163/4-	65/6
ضریب کارایی ساختاری سرمایه	STVA	751/0	364/0	605/1	969/3-	96/5
ضریب کارایی سرمایه فیزیکی	VACA	1150/0	0715/0	1437/0	501/0-	671/0
ضریب کارایی سرمایه انسانی	VAHU	4802/0	3104/0	4025/0	89/0-	95/0
اندازه شرکت	Size	724/15	208/10	738/1	86/10	94/20
بازده دارایی‌ها	ROA	137/0	064/0	168/0	40/0-	54/0
مالکیت نهادی	NST	643/0	317/0	271/0	11/0	95/0
مالکیت دولتی	GOV	205/0	124/0	29/0	0	95/0
اهرم مالی	LEV	531/0	293/0	262/0	03/0	21/1

منبع: یافتههای پژوهش

میانگین عملکرد پایداری معادل 418/0 است که بیان‌کنندۀ پایداری عملکرد کمتر از میانگین برای شرکت‌های مدنظر است، بیشترین و کمترین مقدار عملکرد پایداری مربوط به شاخه زیست‌محیطی و انرژی است؛ یعنی شرکت‌های مطالعه‌شده بیشتر بر عملکرد زیست‌محیطی و کمتر روی شاخه انرژی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. میانگین مالکیت نهادی معادل 643/0 است که بیان‌کنندۀ پوشش بالای نهادها در ساختار شرکت‌های مطالعه‌شده است؛ این درحالی است که حدود 20 درصد شرکت‌های مطالعه‌شده دارای نفوذ دولتی هستند. در این بین پارامترهای پراکندگی، معیاری برای تعیین میزان پراکندگی از یکدیگر یا میزان پراکندگی آنها نسبت به میانگین است. ضریب کارایی سرمایه ساختاری با میانگین 751/0 و ضریب کارایی سرمایه فیزیکی با میانگین 115/0 بیان‌کنندۀ توجه بیشتر و کارایی بیشتر سرمایه ساختاری و کارایی کمتر سرمایه فیزیکی در بین عناصر سرمایۀ فکری در بین شرکت‌های مطالعه‌شده است. از مهم‌ترین پارامترهای پراکندگی، انحراف معیار است. مقدار این پارامتر برای ضریب سرمایۀ فکری برابر با 072/2 و برای ضریب کارایی سرمایه فیزیکی برابر است با 1437/0 است که نشان می‌دهد این دو متغیر به ترتیب دارای بیشترین و کمترین انحراف معیارند.

نگاره 3. توزیع فراوانی متغیرهای کیفی

Table 3. Frequency distribution of qualitative variables

استراتژی تجاری	فراوانی	درصد	درصد تجمعی
استراتژی تهاجمی	626	21/55	21/55
استراتژی تدافعی	508	79/44	100.00
کل	1134	100.00	100.00
اندازه حسابرس	فراوانی	درصد
0	808	34/71	34/71
1	326	66/28	100.00
کل	1134	100.00	100.00
تخصص حسابرس	فراوانی	درصد
0	724	07/64	07/64
1	407	93/35	100.00
کل	1134	100.00	100.00

منبع: یافتههای پژوهش

-آزمون فرضیه‌های پژوهش (یافته‌های استنباطی)

با توجه به اینکه نرمال‌بودن خطاهای مدل‌ها نشان‌دهندۀ نرمال‌بودن ترکیب متغیرها است، آزمون نرمال‌بودن خطاهای مدل‌ها بررسی شد و مشخص شد خطاها از توزیع نرمال برخوردارند. با توجه به نگاره (4)، نتایج حاصل از آزمون جارکو - برا برای خطاهای مدل‌ها بیان‌کنندۀ نرمال‌بودن خطاها است. نتایج آزمون چاو در نگاره (5)، بیان‌کنندۀ این است که یکسان‌بودن عرض از مبدأ برای تمامی شرکت‌های مطالعه‌شده در سطح معنی‌دار 5 درصد رد می‌شود و می‌توان برای برآورد مدل از روش داده‌های تابلویی استفاده کرد. نتایج آزمون هاسمن در نگاره (6) نشان می‌دهند فرضیه صفر مبنی بر انتخاب روش با اثرات تصادفی برای تخمین مدل اول پژوهش در سطح معنی‌دار 5 درصد رد می‌شود و بنابراین، برای برآورد مدل‌ها می‌توان از روش با اثرات ثابت استفاده کرد. نتایج حاصل در نگاره (7) نشان می‌دهند سطح معنی‌داری آزمون والد تعدیل‌شده در مدل اول پژوهش کمتر از 5 درصد است و بیان‌کنندۀ وجود ناهمسانی واریانس در جملات اخلال است که این مشکل در تخمین نهایی مدل‌ها با اجرای دستور xtgls رفع شده است. با توجه به نتایج نگاره(8)، مشاهده می‌شود سطح معناداری آزمون والدریج برای مدل اول پژوهش کمتر از 5 درصد بوده و بیان‌کنندۀ وجود خودهمبستگی سریالی در این مدل است که این مشکل در تخمین نهایی مدل با اجرای دستور Auto Correlation رفع شده است.

نگاره 4. نتایج آزمون جارک – برا

Table 4. The results of Jarak-Bara test

مدل آزمون	آماره آزمون	سطح معنی‌داری	نتیجه آزمون
مدل اول	31/5	0844/0	توزیع نرمال دارد
نگاره 5- نتایج آزمون اف لیمر (چاو) Table 5.The results of the F-Limer test (Chow)
مدل آزمون	مدل آزمون	مدل آزمون	مدل آزمون
مدل اول	22/9	000/0	پذیرش الگوی داده‌های تابلویی
نگاره 6- نتایج آزمون هاسمن Table 6. The results of Hausman test
مدل آزمون	آماره آزمون	سطح معنی‌داری	نتیجه آزمون
مدل اول	35/39	000/0	پذیرش اثرات ثابت عرض از مبدأ
نگاره 7- نتایج آزمون ناهمسانی واریانس Table 7. The results of variance heterogeneity test
مدل آزمون	آماره آزمون	سطح معنی‌داری	نتیجه آزمون
فرضیه اول	00/864	000/0	وجود ناهمسانی واریانس در جملات اخلال
نگاره 8- نتایج آزمون خودهمبستگی سریالی Table 8. The results of serial autocorrelation test
مدل آزمون	آماره آزمون	سطح معنی‌داری	نتیجه آزمون
فرضیه اول	802/4	0217/0	وجود خودهمبستگی سریالی در جملات اخلال

منبع: یافتههای پژوهش

آزمون فرضیه اول پژوهش:

با توجه به نتیجه آزمون هم‌خطی در نگاره 9 برای مدل‌های پژوهش چون عامل تورم واریانس (VIF) کمتر از عدد 10 است، هم‌خطی وجود ندارد.

نگاره 9، نتیجه آزمون مدل اول

Table 9. The test result of the first model

متغیر وابسته:گزارشگری عملکرد پایداری
متغیر	نماد	ضرایب	خطای استاندارد	آماره T	معناداری	(VIF)
ضریب سرمایۀ فکری	VAIC	015/2	6141/0	281/3	011/0	32/1
کارایی سرمایه ساختاری	STVA	571/0	2613/0	185/2	007/0	33/1
کارایی سرمایه فیزیکی	VACA	153/1	516/0	234/2	011/0	31/1
کارایی سرمایه انسانی	VAHU	041/1	361/0	88/2	004/0	91/2
اندازه شرکت	Size	413/0-	082/0	036/5-	000/0	34/2
بازده دارایی‌ها	ROA	116/1	607/0	838/1	075/0	28/2
مالکیت نهادی	NST	206/0	085/0	423/2	015/0	83/1
مالکیت دولتی	GOV	118/0-	077/0	532/1-	821/0	24/1
اندازه حسابرس	Aud-size	192/0	115/0	67/1	103/0	27/1
اهرم مالی	LEV	172/1-	618/0	89/1-	554/0	59/1
تخصص حسابرس	Audit-ex	088/1	731/0	48/1	122/0	63/1
عرض از مبدأ		954/10	853/0	841/12	000/0
سایر آماره‌های اطلاعاتی
آماره والد			03/1427
سطح معنی‌داری والد			000/0
ضریب تعیین			3507/0

منبع: یافتههای پژوهش

نتایج آزمون فرضیه اول (نگاره9)، نشان می‌دهند متغیر سرمایۀ فکری دارای سطح معنی‌داری 011/0 و ضریب 015/2 است؛ بنابراین، سرمایۀ فکری بر پایداری تجاری تأثیر مستقیم و معناداری دارد و فرضیه اصلی اول در سطح اطمینان 95 درصد رد نمی‌شود. متغیرهای کارایی سرمایه ساختاری، فیزیکی و انسانی به‌ترتیب با سطح معنی‌داری (007/011،0/0، 004/0) بر پایداری تجاری تأثیر مستقیم و معناداری دارند؛ یعنی با افزایش و تقویت سرمایۀ فکری، عملکرد پایداری شرکت نیز افزایش می‌یابد که بیان‌کنندۀ نقش دانش و دارایی نامشهود در بهبود چشم‌انداز پایداری شرکت است. متغیر مالکیت نهادی و اندازه شرکت به‌ترتیب با سطح معنی‌داری (015/0 و 000/0) به‌ترتیب دارای تأثیر مثبت و منفی معنی‌دار بر عملکرد پایداری هستند؛ ولی دیگر متغیرهای کنترلی تأثیری بر عملکرد پایداری ندارند.

آزمون فرضیه دوم پژوهش:

-آزمون‌های نیکویی برای برای رگرسیون لجستیک

با توجه به اینکه در فرضیه دوم از رگرسیون لجستیک استفاده شده، در این قسمت از پژوهش آزمون‌های آکائیک و شوآرتز برای بررسی کفایت متغیرهای کنترلی، آزمون هاسمر لمشو برای نیکوی برازش مدل و از درصد صحت پیش بینی مدل برای بررسی مطلوبیت مدل استفاده شده است. از معیارهای اطلاعاتی آکائیک و شوآرتز برای بررسی کفایت متغیرهای کنترلی پژوهش استفاده شده است. بدین منظور، مدل ریاضی یکبار بدون متغیرهای کنترلی و یکبار به همراه متغیرهای کنترلی برازش شده است. چنانچه مقادیر آکائیک و شوآرتر در مدل با متغیرهای کنترلی نسبت به مدل بدون متغیرهای کنترلی کاهش پیدا کند، به این معنا است که متغیرهای کنترلی باعث بهبود مدل شده‌اند.

نگاره 10.کفایت متغیرهای کنترلی پژوهش

Table 10. Sufficiency of research control variables

شرح مدل	آکائیک	شوآرتز
مدل دوم به همراه متغیرهای کنترلی	1792	1564
مدل دوم بدون متغیرهای کنترلی	1901	1833
نتیجه	کفایت متغیرهای کنترلی	کفایت متغیرهای کنترلی

منبع: یافتههای پژوهش

با توجه به اینکه مقادیر آکائیک و شوآرتر (نگاره 10) در مدل با متغیرهای کنترلی نسبت به مدل بدون متغیرهای کنترلی کاهش پیدا کرده، به این معنا است که متغیرهای کنترلی باعث بهبود مدل شده‌اند و از کفایت لازم برخوردارند. در آزمون هاسمر - لمشو اگر سطح معناداری آزمون بیشتر از 5 درصد باشد، بیان‌کنندۀ برازش مطلوب مدل رگرسیونی است؛ در غیر این صورت، مدل برازش‌شده از اعتبار کافی برخوردار نخواهد بود.

نگاره 11. نتایج آزمون هاسمر لمشو برای مدل رگرسیونی پژوهش

Table 11. The results of the Hosmer Lemshow test for the regression model of the research

نام آزمون

مدل

هاسمر لمشو

مقدار آماره آزمون

سطح معناداری آزمون

مدل دوم

52/12

2166/0

منبع: یافتههای پژوهش

با توجه به نتایج نگاره (11)، مشاهده می‌شود سطح معناداری آزمون هاسمر – لمشو برای مدل دوم پژوهش بیش از 5 درصد است و بیان‌کنندۀ برازش مطلوب مدل رگرسیونی است. یکی دیگر از معیارهای نیکویی برازش که آن نیز صرفاً برای مدل‌های لاجیت و پرابیت کاربرد دارد، درصد صحت پیش‌بینی است.

نگاره 12. درصدهای صحت پیش‌بینی مدل

Table 12. Accuracy percentages of model prediction

نام مدل	نام متغیر وابسته	پیش‌بینی کل
مدل دوم	استراتژی کسب‌وکار	65/73 درصد

منبع: یافتههای پژوهش

با توجه به نتایج نگاره (12)، مشاهده می‌شود درصد صحت پیش‌بینی مدل در مدل دوم بیش از 50 درصد هست؛ بنابراین، بیان‌کنندۀ مطلوبیت مدل رگرسیونی است.

نگاره 13. نتیجه آزمون مدل دوم

Table 13. The result of the second model test

متغیر وابسته: استراتژی تهاجمی
متغیر	نماد	ضرایب	خطای استاندارد	آماره z	سطح معناداری
ضریب سرمایۀ فکری	VAIC	621/0	223/0	78/2	001/0
کارایی سرمایه ساختاری	STVA	529/0	216/0	45/2	037/0
کارایی سرمایه فیزیکی	VACA	434/0	195/0	22/2	003/0
کارایی سرمایه انسانی	VAHU	285/0	213/0	33/1	205/0
اندازه شرکت	Size	123/0-	044/0	79/2-	001/0
بازده دارایی‌ها	ROA	506/0	219/0	31/2	004/0
مالکیت نهادی	NST	417/0	192/0	17/2	002/0
مالکیت دولتی	GOV	103/0	137/0	751/0	161/0
اندازه حسابرس	Audit-size	064/0-	122/0	524/0-	427/0
اهرم مالی	LEV	383/0-	225/0	702/1-	134/0
تخصص حسابرس	Audit-ex	019/0	021/0	904/0	137/0
عرض از مبدأ		305/3-	591/0	592/5-	000/0
سایر آماره‌های اطلاعاتی
آماره نسبت درست‌نمایی (کای دو)			624/39
سطح معنی‌داری			000/0
ضریب تعیین مک فادن			1924/0

منبع: یافتههای پژوهش

نتایج آزمون فرضیه دوم (نگاره 13)، نشان می‌دهند براساس نتایج آماره نسبت ‌درست‌نمایی (مقدار624/39)، کل مدل برآوردشده در سطح اطمینان 99 درصد کاملاً معنادار است؛ درنتیجه، نتایج حاصله به لحاظ آماری از اعتبار کافی برخوردارند. متغیر سرمایۀ فکری با سطح معنی‌داری (621/0) و ضریب (001/0) بیان‌کنندۀ تأثیر مستقیم آن بر استراتژی کسب‌وکار است؛ یعنی با افزایش ضریب ارزش افزوده فکری، استراتژی انتخابی شرکت‌ها در صحنه رقابتی، بیشتر از نوع تهاجمی است و فرضیه اصلی دوم در سطح اطمینان 95 درصد رد نمی‌شود. متغیر کارایی سرمایه ساختاری و فیزیکی به‌ترتیب با سطح معنی‌داری (037/0 و 003/0) و با ضرایب (529/0 و 434/0) دارای تأثیر مثبتی بر استراتژی کسب‌وکار است؛ ولی کارایی سرمایه انسانی با سطح معنی‌داری 205/0 تأثیر معنی‌داری بر استراتژی کسب و کار ندارد. از این متغیرهای کنترلی نیز اندازه شرکت دارای تأثیر منفی و متغیرهای بازدهی دارایی‌ها و مالکیت نهادی دارای تأثیر مثبتی بر استراتژی کسب‌وکار دارند؛ ولی دیگر متغیرهای کنترلی تأثیری بر استراتژی کسب‌وکار ندارند.

بحث و نتیجه‌گیری

سرمایۀ فکری به افزایش رقابت‌پذیری پایدار شرکت‌ها کمک می‌کند و فرآیند بین‌المللی‌سازی را ایجاد می‌کند که به تبادل دانش با بازار خارجی کمک می‌کند. همچنین، با توجه به توانایی کارکنان در اجرای استراتژی و توانایی شرکت در مهار سرمایۀ فکری با استفاده از پژوهش‌های تجربی می‌توان نتیجه گرفت سرمایۀ فکری تأثیر زیادی در تدوین استراتژی شرکت‌ها دارد. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر سرمایۀ فکری بر گزارشگری عملکرد پایداری تجاری و استراتژی کسب‌وکار در شرکت‌های پذیرفته‌شده بورس اوراق بهادار تهران است. نتیجه آزمون فرضیه اول پژوهش نشان می‌دهد ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری، کارایی سرمایه ساختاری، فیزیکی و انسانی تأثیر مثبت معنی‌داری بر گزارشگری عملکرد پایداری تجاری شرکت‌های مطالعه‌شده دارد و از بین عناصر سرمایۀ فکری، کارایی سرمایه انسانی دارای بیشترین ضریب و تأثیرگذاری است. این نتیجه نشان می‌دهد ضریب سرمایۀ فکری و عناصر آن، دانش را به مزیت رقابتی پایدار تبدیل می‌کند و به‌عنوان دارایی نامشهود باارزش سبب نوآوری در محصولات و فرایندها می‌شود و کیفیت فزاینده‌ای را ایجاد می‌کند که خود بیان‌کنندۀ نقش اقتصاد مبتنی بر دانش در محیط در حال تغییر و با فن‌آوری پیشرفته امروزی است که در کسب سود پایدار ازطریق به دست آوردن مشتریان جدید و نوآوری‌های جدید در مسیر پایداری شرکت نقش ایفا می‌کند و به ایجاد ارزش و مزیت رقابتی پایدار منتج می‌شود. این نتیجه هم‌راستا با نتایج پژوهش‌های قبلی مانند (والی و همکاران (2022)؛ اوگوچوکوا و چوکواما (2020)؛ ایزابل و بیلوا (2017)؛ موخرجی و سنکر سن (2019)؛ گروس گولاکا و همکاران (2020)؛ اکانم (2017)؛ اکتار و همکاران (2015)؛ چن (2008)؛ چن و همکاران (2006)؛ دال ماس (2019) است(Vale et al. 2022; Ogochukwu & Chukwuma, 2020; Isabel & Bailoa, 2017; Mukherjee & Sankar Sen, 2019; Gross-Gołacka et al. 2020; Ekanem, 2017; Akhtar et al. 2015; Chen, 2008; Chen et al. 2006; Dal Mas, 2019).

نتیجه آزمون فرضیه دوم پژوهش نشان داد ضریب سرمایۀ فکری و دو عنصر آن یعنی کارایی سرمایه ساختاری و فیزیکی تأثیر مثبت معنی‌دار بر استراتژی تجاری دارد؛ ولی کارایی سرمایه انسانی تأثیری بر استرتژی تجاری ندارد؛ یعنی شرکت‌های با ضریب سرمایۀ فکری بالاتر، استراتژی تهاجمی را انتخاب می‌کنند تا ازاین طریق با اتکا بر قابلیت‌های فکری و دانش‌محور به‌عنوان عامل برتری در بین رقبا، محصولات با نوآوری‌های بیشتر و با کیفیت متمایزتر نسبت به رقبا را ارائه کنند؛ زیرا این استراتژی کسب‌وکار است که می‌تواند قابلیت‌های فکری و سرمایه‌های نامشهود شرکت را به ارزش تبدیل کند و در این میان، سرمایۀ فکری به‌عنوان منبع خلق ارزش با جهت‌دهی استراتژی آینده‌نگرانه در کسب سودهای پایدار به‌عنوان محرکه جریان بهبود مستمر سبب کارایی بیشتر استفاده از سبد منابع موجود شرکت می‌شود. این نتیجه هم‌راستا با نتایج پژوهش‌هایی مانند (گیلاد (2017)؛ اوگوچوکوا و چوکواما (2020)؛ رکسپی و همکاران (2013) است(Gilead, 2017; Ogochukwu & Chukwuma, 2020; Rexhepi et al. 2013).

با توجه به اینکه سرمایه انسانی ازطریق سرمایه ساختاری و سرمایه مشتری، دانش را به مزیت رقابتی پایدار تبدیل می‌کند، لزوم توجه به ساختارها و تسهیل محیط کسب‌وکار و آموزش مهارت‌های مدیریتی و کارآفرینی ضروری به نظر می‌رسد؛ بنابراین، به نهادهای سیاست‌گذار و استانداردگذار پیشنهاد می‌شود در راستای آموزش‌های تبدیل دانش به مزیت رقابتی، نسبت به معرفی رویه‌هایی برای ثبت و گزارشگری سرمایۀ فکری به‌عنوان یک مزیت رقابتی اقدام کنند تا با کاهش شکاف بین ارزش دفتری و ارزش بازار، گزارش‌های مالی اتکاپذیری برای تصمیم‌گیری ارائه شود. همچنین، برای دستیابی به منافع همه گروههای ذینفع در جامعه با اثرگیری از اثرات محیطی و اجتماعی شرکت‌ها، تأکید بیش از پیش برای استانداردگذاری گزارشگری سرمایۀ فکری به‌عنوان محرکه پایداری تجاری مورد نیاز است. به سرمایه‌گذاران پیشنهاد می‌شود برای دستیابی به سود پایدار و نیز برای انتخاب سهام با افق دید بلندمدت در کسب سود، ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری را به‌عنوان عامل تقویت عملکرد پایدار و استراتژی آینده‌نگرانه مدنظر قرار دهند. به سرمایه‌گذاران در انتخاب سبد بهینه خود پیشنهاد می‌شود ضریب ارزش افزوده سرمایۀ فکری را به‌عنوان دارایی نامشهود محرکه ایجاد ارزش مدنظر قرار دهند. با توجه به نبود مدل واحد و یکپارچه برای سنجش عملکرد پایداری شرکت، ازجمله محدودیت‌های این پژوهش، شاخص استفاده‌شده در محاسبه عملکرد پایداری است. ریسک عناصر سرمایۀ فکری مانند احتمال خروج کارکنان و احتمال تغییر ساختار شرکت‌ها به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات درون‌سازمانی مطالعه نشده است که می‌تواند بر ارزش افزوده سرمایۀ فکری تأثیر بگذارد. نبود استاندارد واحد درخصوص تیپ گزارشگری سرمایۀ فکری در قالب اطلاعات اتکاپذیر و نیز وجود مدل‌های سنجش دیگر ازجمله مدل ارزیابی متوازن، جزو محدودیت‌های این پژوهش محسوب می‌شود.

یادداشتها

Capital Employed Efficiency	1
Human Capital Efficiency	2
Structural Capital Efficiency	3

مراجع

بنابی قدیم، رحیم، واعظ، سید علی و الهام اصغری زنوزی. (1399). تأثیر استراتژی کسب‌وکار بر قابلیت مقایسۀ صورت‌های مالی با تأکید بر نقش عدم تقارن اطلاعاتی در شرکت‌های پذیرفته‌شده بورس اوراق بهادار تهران. پژوهش‌های حسابداری مالی، 12(1)، 56-39.

تنانی، محسن و محمد محب‌خواه. (1393). بررسی رابطه بین استراتژی کسب‌وکار با کیفیت سود و بازده سهام در شرکتهای پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار. پژوهش‌های تجربی حسابداری، 4(1)، 105-127.

حسنی، محمد و مهری میثاقی. (1393). مطالعه کنش سرمایۀ فکری در بیان انعطاف‌پذیری مالی. پژوهش‌های حسابداری مالی، 6(3)، 67-84.

جعفری جم، حسین، علی عسگری، فائزه و حمید زارعی. (1398). عملکرد مالی و ارزش شرکت‌ها: نقش افشای اطلاعات پایداری. دانش حسابداری مالی، 6(3)، 242-215.

فیض، داود، زارعی، عظیم و یگانه محسن‌زاده. (1397). بررسی رابطه مدیریت دانش و شکل‌گیری تفکر استراتژیک با تبیین نقش میانجی سرمایۀ فکری در شرکت‌های دانش‌بنیان. پژوهش‌های مدیریت راهبردی، 24(70)، 44-15.

قدردان، احسان، مقدم، عبدالکریم، سلطانیان، چیمن و شهین شاه‌مرادی. (1399). ایفای نقش مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکتی با تأکید بر نقش سرمایۀ فکری. مجله تحقیقات حسابداری و حسابرسی، 45(3)، 71-88.

کیقبادی، امیررضا و مرجان دامن‌کشیده. (1399). تأثیر استراتژی تجاری و حاکمیت شرکتی بر افشای سرمایۀ فکری در شرکت‌های منتخب بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از مدل داده‌های ترکیبی. مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار، 11(43)، 219-199.

معصومی، سید رسول، صالح‌نژاد، سید حسن و علی ذبیحی زرین کلایی. (1397). شناسایی متغیرهای مؤثر بر میزان گزارشگری پایداری شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران. دانش حسابرسی، ۱۸ (۷۰)، ۲۲۱-۱۹۵.

مندعلی‌زاده، زینب. (1400). رابطۀ سرمایۀ فکری و پایداری در کسب‌وکارهای ورزشی و ارائه مدل. پژوهشنامه مدیریت ورزشی و رفتار حرکتی، 17(33)، 1-19.

Refrences

Akbas, H, E. (2014). Company Characteristics and Environmental Disclosure: An
Empirical Investigation on Companies Listed on Borsa Istanbul 100 Index, The Journal
of Accounting and Finance,62(1), 145-164-.

Akhtar, C.S., Ismail, K., Ndaliman, M.A., Hussain, J. & Haider, M. (2015). Can Intellectual Capital of SMEs Help in Their Sustainability Efforts? Journal of Management Research. 7(2), 82–97.

Bonabi Ghadim, R., vaez, S. A., & Asgari Zenozi, E. (2020). Effect of business strategy on the financial statement comparability, emphasizing on information asymmetry in listed companies on Tehran Stock Exchange. Financial Accounting Research, 12(1), 39-56. (In Persian).

Bhattacharyya, A. (2014). Factors Associated with the Social and Environmental
eporting of Australian Companies. Australasian Accounting, Business and Finance
Journal, 8(1), 25-50.

Chaharbaghi, K., & Cripps, S. (2006). Intellectual Capital: Direction, not Blind Faith. Journal of Intellectual Capital, 7 (1), 29-42.

Chen, Y.S.(2008). The Positive Effect of Green Intellectual Capital on Competitive Advantages of Firms. Journal of Business Ethics. 77(3), 271–286.

Chen, Y.S., Lai, S.B., & Wen, C.T.(2006). The Influence of Green Innovation Performence on Corporate Advantage in Taiwan. Journal of Business Ethics. 67(1), 331–339.

Dal Mas, F.(2019). The Relationship Between Intellectual Capital and Sustainability: An Analysis of Practitioner’s Thought. In Intellectual Capital Management as a Driver of Sustainability; Intellectual Capital Management as a Driver of Sustainability.11-24.

Delmas, M. A., Nairn-Birch, N., & Lim, J. (2015). Dynamics of environmental and financial performance: The case of greenhouse gas emissions. Organization & Environment, 28(4), 374-393.

Deril. H.K. (2008). Enhancing business sustainability through intellectual capital. Knowledge and Process Management Journal, 4(2), 235-252.

Ekanem, I.S. (2017). Intellectual capital and organizational sustainability in manufacturing firms in Rivers State. International Journal of Advanced Academic Research | Social and Management Sciences, 3(4): 1-17.

Feyz, D., zarei, A., & Mohsenzadeh, Y. (2018). Investigation the Relationship of Knowledge Management and the Formation of Strategic Thought with the Mediating Role of Thought Investment in Knowledge-Based Companies. Strategic Management Researches, 24(70), 15-44. (In Persian).

Friel, D.E. (2015). Performance measures for increasing intellectual capital. Planning Review, 27(2), 22-27.

García de Leaniz, P.M., & Rodríguez del Bosque, I. (2013). Intellectual capital and relational capital: The role of sustainability in developing corporate reputation. Intellectual capital. 9(1), 262-280.

Ghadrdan, E., Moghadam, A., Soltanian, C., & Shahmoradi, S. (2020). Role of Corporate Social Responsibility with Emphasis on the Role of Intellectual Capital. Accounting and Auditing Research, 12(45), 71-88. (In Persian).

Giannarakis, G. (2014). The determinants influencing the extent of CSR
disclosure. International Journal of Law and Management, 56(5), 393 – 416

Gilead, H.T. (2017). Managing intellectual capital in Nigerian telecommunications companies. Journal of Intellectual capital, 13(4),262–282.

Gross-Gołacka, E., Kusterka-Jefmańska, M., & Jefmański, B. (2020). Can elements of intellectual capital improve business sustainability? The perspective of managers of SMEs in Poland. Sustainability, 12(4), 1545.

Hamzah, K. & Ismail, D.S. (2008). Integrating Intellectual Capital and Knowledge Management. Journal business education, 3(2),365-372.

Hassani, M., & Misaghi, M. (2014). Investigating the Behavioral Impact of Intellectual Capital on Financial Flexibility. Financial Accounting Research, 6(3), 67-84. (In Persian).

Hussain, N., Rigoni, U., & Cavezzali, E. (2018). Does it pay to be really
good? Looking inside the black box of the relationship between sustainability
performance and financial performance. Corporate Social Responsibility and
Environmental Management.25 (6), 1198-1211.

Isabel, S., & Bailoa, R. (2017). Intellectual capital: The strategic resource of organizations, Malopolska School of Economics in Tarnow, 36(4), 57-75.

Jafarijam, H., Aliasgari, F., & Zarei, H. (2019). Financial Performance and Corporate Value: The Role of Sustainability Information Disclosure. Financial Accounting Knowledge, 6(3), 215-242. (In Persian).

Jermsittiparsert, K. (2021). Green Intellectual Capital Factors Leading to Business Sustainability, International Conference on Environmental and Energy Sustainabilities (ICEES 2021), Seoul, Republic of Korea E3S Web of Conferences 277, 06009, 1-10.

keyghobadi, A., & damankeshideh, M. (2020). The Impact of Business Strategy and Corporate Governance on Intellectual Capital Disclosure in Selected Companies of Tehran Stock Exchange Using the panel data model. Financial Engineering and Portfolio Management, 11(43), 199-219. (In Persian).

Lelıaert, P.J.C.; Candries, W., & Tilmans, R. (2003). Identifying and Managing IC: A New Classification, Journal of Intellectual Capital, 4 (2), 202-214.

Mandalizadeh, Z. (2021). The Relationship between Intellectual Capital and Sustainability in Sport Enterprises and presenting a Model. Journal of Sport Management and Motor Behavior, 17(33), 210-193. (In Persian).

Martínez-Ferrero, J., & Frías-Aceituno, J. V. (2015). Relationship between sustainable development and financial performance: international empirical research. Business Strategy and the Environment, 24(1), 20-39.

Massaro, M., Dumay, J., Garlatti, A., &Dal Mas, F. (2018). Practitioners’ views on intellectual capital and sustainability: From a performance-based to a worth-based perspective. Intellectual Capital. 19(6), 367–386.

Masomi, R., Salehnezad, S.H. & Zabihi, A. (2019). Identifying the effective variables on the level of sustainability reporting of companies listed in the Tehran Stock Exchange. Journal of Audit Science, 18(70), 195-221. (In Persian).

Muafi, M. (2021). Examining the role of human capital and strategic management in Islamic perspective: A strategic approach for encouraging business sustainability. International Journal of Business Ecosystem & Strategy,3(2), 41–50.

Mukherjee, T., & Sankar Sen, S. (2019). Intellectual Capital and Corporate Sustainable Growth: The Indian Evidence. Asian Journal of Business Environment, 9(2), 5-15.

Ogochukwu Sheila, A., & Chukwuma, E. (2020). Effects of Intellectual Capital on Firm Sustainability: A Comparative Study of Plastic Manufacturing Firms In Abia State, Nigeria International Journal of Business & Law Research 7(4),39-49.

Omar, M.K., Yusoff, Y.M., & Zaman, M.D.K.(2017). The Role of Green Intellectual Capital on Business Sustainability. World Appl. Sci. J. 35(6), 2558–2563.

Primasari, N. S. (2019). Intellectual Capital and Sustainability Report Disclosure Toward Company Values Analysis. Manajemen Kinerja, 5 (1). 1-6.

Pulic, A. (2004), Intellectual Capital – Does It Create of Destroy Value? Measuring Business Excellence, 8(1),62-68.

Raed, K. K., Ulya, N. O., Bader, Y. O., Mohammad, O, A., & Mohammd, A. (2020). The Effect of Intellectual Capital on Competitive Advantage in the Jordanian Telecommunication Sector, Journal of Business & Management, 8(1), 1-19

Rexhepi,G., Ibraimi, S., & Veseli, N.(2013). Role of intellectual capital in creating enterprise strategy, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 75 ( 2), 44 – 51.

Rouf, A. (2011). The Corporate Social Responsibility Disclosure, Business and Economics Research Journal, 2(3), 1309-2448.

Seavey, S. E., Imhof, M., & Watanabe, O,V. (2016). Proprietary Costs of Competition and Financial Statement Comparability, College of Business Administration University of Nebraska-Lincoln. available at: http://ssrn. com ,1-39.

Sunarti, H., Huang, C.C. & Kalsom, S. (2018). Intellectual capital management: Pathways to sustainable competitive advantage. Academic research in business and social sciences, 8(4): 1104-1119.

Tang, V. W. (2010). Proprietary Costs of Mandatory Disclosure & the Decision to First Access the Public Market, Georgetown University. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1466127.1-60.

Tanani, M., & Mohebkhah, M. (2014). 6) The Relation of Business Strategy with Earnings Quality and Stock Return in Firms listed in TSE. Empirical Research in Accounting, 4(3), 105-127. (In Persian).

Vale J, Miranda R, Azevedo G, &Tavares MC.(2022). The Impact of Sustainable Intellectual Capital on Sustainable Performance: A Case Study. Sustainability. 14(8):1-17.

Van Marrewijk, M., & Werre, M.(2003). Multiple Levels of Corporate Sustainablility. Journal of Business Ethics, 44(3), 107–119.

Wasiluk, L.K.(2013). Beyond eco-efficiency: Understanding CS through the IC practice lens. Journal of Intellectual Capital ,14(1), 102–126.

Wealther, G. & George, D. (2020). Application of intellectual capital in organization. Problems and Perspectives in Management, 8(1-1),1-9.

Xu J, Wang B.(2018). Intellectual Capital, Financial Performance and Companies’ Sustainable Growth: Evidence from the Korean Manufacturing Industry. Sustainability. 10(12),1-17.

Yusoff, Y.M. Omar, M.K. Kamarul, M.D. &Samad, Z.S.(2019). Do all elements of green intellectual capital contribute toward business sustainability? Evidence from the Malaysian context using the Partial Least Squares method. J. Clean. Prod. 234(5), 626–637.

Zeghal, D., Maa Loul, A. (2010), Analysing Value added as an indicator of intellectual Capital and its Consequences on Company Performance, Journal of intellectual Capital, 11(1),39-60.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 895

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 454

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تأثیر سرمایۀ فکری بر گزارشگری عملکرد پایداری تجاری و استراتژی کسب‌وکار