فلور، شکل زیستی و پراکندگی جغرافیایی گیاهان در ارتفاعات جنوب شهر مشهد

مقدمه

کشور ایران با حدود 8000 گونه از گیاهان آوندی که به‌‌طور تقریبی 30 درصد آن انحصاری ایران است (Noroozi et al., 2016; Noroozi et al., 2019)، در مساحتی بالغ بر یک میلیون و 650 کیلومتر مربع، ازلحاظ تنوع گونه‌‌ای در میان تمام کشورهای جنوب غربی آسیا پس از کشور ترکیه در مرتبۀ دوم قرار دارد (Davis et al., 1994; Memariani et al., 2016b). تنوع در فلور و پوشش گیاهی ایران، بیش از هر چیز ناشی از موقعیت فیتوجغرافیایی ایران در میان سه منطقۀ اصلی جغرافیایی گیاهی دنیای قدیم ازجمله ایرانی - تورانی (IT)، اروپا - سیبری (ES) و صحرا - سندی (SS) و نفوذ گونه‌‌های مدیترانه‌‌ای و سومالی - ماسایی است (Zohary, 1973; White and Léonard, 1991; Léonard, 1993; Akhani and Deil, 2012). پراکندگی جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی هر منطقه بازتابی از شرایط محیطی رویشگاه یا نواحی رویشی مختلف است (Asri, 2008)؛ همچنین شکل زیستی گیاهان علاوه‌‌بر اینکه از خصوصیات ژنتیکی آنها تأثیر می‌‌گیرد به عوامل محیطی نیز وابسته است و نشان‌‌دهندۀ سازش آنها با شرایط محیطی به‌‌ویژه اقلیم است؛ به طوری که گیاهان در شرایط اقلیمی مختلف، شکل زیستی گوناگونی دارند (Dolatkhahi et al., 2012).

از آنجایی که پوشش گیاهی هر منطقه در ارزیابی وضعیت کنونی و پیش‌‌بینی آینده اهمیت زیادی دارد، اساس برنامه‌‌های مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی هر منطقه، شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکندگی جغرافیایی گیاهان آن منطقه است (Encina-Domínguez et al., 2016 Razavi and Hasan Abbasi, 2009;) و در این راستا، شناسایی گیاهان هر منطقه امکان دسترسی سریع به گونه‌‌های خاص در زمان و محل معین، شناسایی گونه‌‌های درحال انقراض و کمک به حفظ آنها، شناسایی توان ژنتیکی گیاهان و همچنین محصولات فرعی عرصه‌‌های منابع طبیعی ازجمله گیاهان دارویی و صنعتی و استفاده اصولی از آنها و کمک به تعیین پوشش گیاهی کشور را فراهم می‌‌کند (Naghipour Borj et al., 2011).

کوههای شمال شرق ایران متعلق به استان فلوری مستقل ایرانی - تورانی با نام خراسان - کپه‌‌داغ است (Memariani et al., 2016c). این ناحیه در درجۀ اول، در جنوب و جنوب غرب از عناصر بیابانی ناحیۀ مرکزی ایرانی - تورانی و بسیاری از تاکسون‌‌های انحصاری محلی و منطقه‌‌ای تپه‌‌ها و کوههای خراسان - کپه‌‌داغ تأثیر می‌‌گیرد؛ همچنین تعداد زیادی گونه‌‌های دارای گسترش جهانی در این منطقه حضور دارند و گیاهان آسیای مرکزی، افغانستان، آرالو - کاسپین و نواحی جنوب شرقی باعث غنای گونه‌‌ای گیاهان ناحیۀ خراسان - کپه‌‌داغ هستند (Fet, 1994; Memariani et al., 2016a).

مطالعات زیادی درزمینۀ بررسی‌‌های فلورستیکی در مناطق مختلف صورت گرفته است که به برخی از جدیدترین پژوهش‌‌های انجام‌‌شده در استان خراسان اشاره می‌‌شود. Nadaf (2021) فهرست فلورستیک و گونه‌‌های دارویی منطقۀ باباامان را مطالعه کرد. Memariani و همکاران (2016b) با بررسی فلورستیک و تنوع گیاهی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قورخود در شمال شرق ایران، 663 گونه از گیاهان آوندی متعلق به 367 جنس و 81 تیرۀ گیاهی را شناسایی کردند. Memariani و همکاران (2016c) تنوع پوشش گیاهی و فیتوجغرافی گیاهان منطقۀ فلورستیک خراسان - کپه‌‌داغ را در ناحیۀ ایرانی - تورانی بررسی و 2576 تاکسون متعلق به 702 جنس و 112 تیرۀ گیاهی را گزارش کردند که 2498 تاکسون از آن در ایران حضور دارند. Atashgahi و همکاران (2018) غنای گونه‌‌ای و فهرست فلورستیک منطقۀ حیات وحش حیدری واقع در شمال شرق ایران را مطالعه کردند و در منطقۀ مطالعه‌‌شده 588 تاکسون متعلق به 304 جنس و 65 تیرۀ گیاهی شناسایی شد که از این تعداد 19 درصد گونه‌‌ها بومزاد ایران یا خراسان - کپه‌‌داغ است. اگرچه پژوهشگران داخلی و خارجی پوشش گیاهی غنی و متنوع ایران را از دیرباز مطالعه کرده‌‌اند، هنوز مناطق بسیاری وجود دارد که کمتر بررسی شده است.

ارتفاعات جنوب شهر مشهد در استان خراسان رضوی از جنبه‌‌های مختلف محیط زیستی، گردشگری، زیبایی منظر، حفاظت آب و خاک و کاهش آلاینده‌‌های هوا دارای اهمیت است. با توسعۀ شهر به پای دامنۀ کوهها، وجود پوشش گیاهی پایدار و متنوع باعث افزایش اهمیت جنبه‌‌های ذکرشده می‌‌شود. این ارتفاعات در گذشته به‌‌صورت عرصه‌‌های مرتعی برای چرای دام و در مناطق کم‌‌شیب و حاصلخیز برای کشت دیم محصولات زراعی استفاده می‌‌شده است. از اواسط دهۀ ۱۳۸۰ با اجرای طرح کمربند سبز جنوبی مشهد، این اراضی به‌‌صورت حفاظتی تغییر کاربری داده است. در برخی مناطق با احداث چاله‌‌هایی، درختان فضای سبز کاشت و نگهداری می‌‌شود و برخی عرصه‌‌ها هنور دست‌‌نخورده باقی مانده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه و برای حفاظت آن دربرابر تخریب و تغییر کاربری، بررسی لیست فلورستیک گیاهان این منطقه، اطلاعات پایه‌‌ای برای مطالعات آینده و بررسی سیر توالی پوشش گیاهی در مناطق حاشیۀ شهرها فراهم می‌‌کند؛ علاوه‌‌بر این شناسایی و معرفی پتانسیل‌‌های گیاهی باعث می‌‌شود مسئولان مربوط و مردم محلی به‌‌ویژه گردشگران، اهتمام ویژه‌‌ای برای حفاظت و مدیریت آن به کار بندند؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف شناسایی گیاهان، تعیین شکل‌‌های زیستی و پراکنش جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی و کسب اطلاعات کافی برای ارائۀ راهکارهای مناسب به‌‌منظور حفاظت از این دخایر ارزشمند در ارتفاعات جنوبی شهر مشهد در استان خراسان رضوی انجام شده است.

مواد و روش‌‌ها

الف. منطقۀ مطالعه‌‌شده: شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی، با 328 کیلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی 59 درجه و 15 دقیقه تا 60 درجه و 36 دقیقه و عرض جغرافیایی 35 درجه و 43 دقیقه تا 37 درجه و 8 دقیقه و در حوضۀ آبریز کشف رود، بین رشته‌‌کوههای بینالود و هزار مسجد، واقع است. شهر مشهد به‌‌طور تقریبی در پایین‌‌دست حوضۀ آبریز کشف رود واقع شده است. این حوضه درواقع، درۀ کشف رود است، از شرق قوچان شروع می‌‌شود و در میان کوههای هزار مسجد در شمال و کوههای بینالود در جنوب به‌‌طرف جنوب غرب امتداد می‌‌یابد. ارتفاعات بینالود و آلاداغ در ناحیۀ جنوب دشت مشهد واقع است و امتداد ارتفاعات البرز محسوب می‌‌شود؛ به طوری که هرچه از شمال غرب به طرف جنوب شرق پیش می‌‌رویم از ارتفاع این رشته‌‌کوهها کاسته می‌‌شود. منطقۀ مطالعه‌‌شده ارتفاعات جنوب و غرب شهر مشهد با مساحتی بالغ بر 4351 هکتار است (شکل 1). این منطقه ازنظر توپوگرافی دارای دو ناحیۀ کم‌‌ارتفاع و دشتی و مناطق کوهستانی و پرشیب است. بیشترین مساحت منطقه مربوط به طبقۀ ارتفاعی 1520-1200 متر و پس از آن مربوط به طبقۀ ارتفاعی 1200-1000 متر است و بخش اعظم مساحت منطقه را اراضی به‌‌نسبت مسطح و کم‌‌ارتفاع تشکیل می‌‌دهد. این حوزه ازلحاظ موقعیت در زون بینالود - آلاداغ واقع شده است، شامل مجموعه‌‌ای از سنگ‌‌های افیولیتی و رسوبی می‌‌شود و از غرب به دریای خزر و از شرق به گسل هریررود محدود شده است. این زون که روند شمال غرب - جنوب شرق دارد، در امتداد زون البرز شرقی است و به‌‌طور عمده از سنگ‌‌های دگرگون‌‌شده و آذرین تشکیل شده است (Azadi et al., 2009). اقلیم حوزه با استفاده از داده‌‌های سازمان هواشناسی کشور طی سال‌‌های 1346- 1394 مربوط به ایستگاه طرق مشهد در فاصلۀ 10 کیلومتری از محل مطالعه و براساس روش اقلیم‌‌نمای دومارتن، نیمه‌‌خشک سرد تعیین شد. مقدار بارندگی متوسط سالانه 237 میلی‌‌متر و متوسط حداقل و حداکثر دما 3/7 و 9/21 درجۀ سانتی‌‌گراد برآورد شده است. گزارش‌‌های هواشناسی نشان می‌‌دهد ارتفاعات جنوبی مشهد دارای وضعیت دمایی سخت‌‌تری نسبت به خود شهر است؛ به طوری که حداقل دمای زمستانه و حداکثر دمای تابستانه آن به ترتیب کمتر و بیشتر از داده‌‌های ثبت‌‌شده در ایستگاه هواشناسی شهر مشهد است. بارش در فصول معتدل سال و نیز در زمستان وجود دارد و در بعضی از سال‌‌ها و به‌‌ویژه سال‌‌های اخیر، این منطقه بدون بارندگی و دارای خشکسالی‌هایی بوده است؛ از این رو دورۀ رویشی گیاهی کوتاه است و بیشتر محدود به فصول سرد سال می‌شود. شکل 2 نشان‌‌دهندۀ نمای کلی منطقۀ مطالعه‌‌شده است.

شکل 1- موقعیت منطقۀ مطالعه‌‌شده در استان خراسان و ایران. محدودۀ سبزرنگ نمایانگر منطقۀ مطالعه‌‌شده است.

ب. روش کار: برای بررسی و شناسایی فهرست فلور و گیاهان ارتفاعات جنوب و غرب مشهد، طی بازدیدهای منظم از بهار تا پاییز در سال 1399 در فصول رویشی، گیاهان منطقه به روش پیمایش زمینی (یکی از روش‌‌های متداول در بررسی فلورستیک) جمع‌‌آوری، پرس و هرباریومی شد. نمونه‌‌های هرباریومی در هرباریوم دانشکدۀ علوم و فناوری زیستی دانشگاه شهید بهشتی نگهداری می‌‌شود. هم‌‌زمان با نمونه‌‌برداری، شکل زیستی هر گونه یادداشت شد. نمونه‌‌های گیاهی با استفاده از فلور ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1980-2014) و فلور ایران (Assadi et al., 1988-2018) شناسایی شد. برای تعیین نام فارسی گیاهان از فرهنگ نام‌‌های گیاهان ایران (Mozaffarian, 1998) استفاده شد. فهرست اسامی علمی گونه‌‌های گیاهی و مؤلف‌‌ها براساس پایگاه IPNI (2021) و GBIF (2021) به‌‌روزرسانی و تیره‌‌ها براساس سیستم رده‌‌بندی فیلوژنی نهاندانگان (APG IV, 2016) استاندارد شد. به‌‌منظور تعیین شکل‌‌های ‌‌زیستی گیاهان منطقه از سیستم طبقه‌‌بندی رانکایر (Raunkiaer, 1934) استفاده شد. اساس این طبقه‌‌بندی برمبنای زمستان‌‌گذرانی و موقعیت قرارگرفتن جوانه‌‌های مولد روی گیاه است. کوروتیپ (پراکندگی جغرافیایی) گونه‌‌های گیاهی با توجه به اطلاعات مربوط به مناطق پراکندگی گونه‌‌ها در فلورها و مقالات موجود و برمبنای گروههای نواحی جغرافیای گیاهی تعیین‌‌شده توسط Akhani (1998) مشخص شد. برای زیرتقسیمات جغرافیای گیاهی، استان‌‌ها و گروههای پراکنش، مطابق با Akhani (1998) و با استفاده از مفاهیم Léonard (1988) از حروف اختصاری برای نشان‌‌دادن جهت جغرافیایی (مانند IT^{E, C, W}) یا از حروف اختصاری استان‌‌های فلوری شناخته‌‌شده (مانند خراسان - کپه‌‌داغ: IT^KK) استفاده شد (Atashgahi et al., 2018). در این بررسی به‌‌منظور تعیین طبقات‌‌ حفاظتی گونه‌‌های گیاهی منطقه با استفاده از معیارهای سازمان IUCN (International Union for Conservation of Nature)، از کتاب Red Data Book of Iran (Jalili and Jamzad, 1999) و Memariani و همکاران (a2016) استفاده شد و فهرست گونه‌‌های آسیب‌‌پذیر با ریسک زیاد (VU: Vulnerable)، گونه‌‌های در معرض خطر انقراض (EN: Endangered)، گونه‌‌های با کمبود داده (DD: Data Defcient)، گونه‌‌های در خطر کمتر (LR: Low Risk)، گونه‌‌های با کمترین نگرانی (LC: Least Concern) و گونه‌‌های در آستانۀ تهدید (NT: Near Threatened) تهیه شد.

شکل 2- نمای کلی منطقۀ مطالعه‌‌شده

نتایج

فلور منطقه

در مجموع 259 گونۀ گیاهی در ارتفاعات جنوب شهر مشهد در استان خراسان رضوی شناسایی شد که به 47 تیره و 190 جنس گیاهی تعلق دارند (پیوست 1). تصویر برخی از گیاهان منطقۀ مطالعه‌‌شده در شکل 3 آورده شده است. ازلحاظ تعداد جنس، تیره‌‌های گیاهی بزرگ‌‌تر منطقه به ترتیب عبارتند از: Asteraceae (مرکبان) با 30 جنس (45/11 درصد)، Poaceae (گندمیان) با 24 جنس (16/9 درصد)، Brassicaceae (کلمیان) با 15 جنس (73/7 درصد)، Lamiaceae (نعنائیان) با 14 جنس (34/5 درصد) و Boraginaceae (گاوزبانیان) با 11 جنس (2/4 درصد). جنس‌‌های بزرگ‌‌تر مشاهده‌‌شده در منطقه Astragalus، Lactuca، Galium و Veronica به ترتیب با 12، 4، 4 و 4 گونه است. ازلحاظ تعداد گونه به ترتیب تیرۀ Asteraceae با 39 گونه (89/14 درصد)، Poaceae با 32 گونه (21/12 درصد)، Fabaceae با 23 گونه (78/8 درصد)، Lamiaceae با 19 گونه (25/7 درصد) و Brassicaceae با 16 گونه (11/6 درصد) تیره‌‌های گیاهی بزرگ‌‌تر هستند (جدول 1، شکل 4). تعداد 31 گونه درخت و درختچۀ غیر بومی نیز شناسایی شد که به‌‌صورت کاشته‌‌شده در منطقه حضور داشت و متعلق به 18 تیره و 29 جنس گیاهی بود (جدول 2).

جدول 1- لیست تیره‌‌های گیاهی با بیشترین تعداد گونه

جدول 2- لیست گیاهان کاشته‌‌شده در ارتفاعات جنوب مشهد

شکل3- تعدادی از گونه‌‌های گیاهی موجود در ارتفاعات جنوب مشهد: 1- Siebera nana (DC.) Bornm.؛ 2- Lactuca undulata Ledeb.؛ 3- Lactuca persica Boiss.؛ 4- Pseudohandelia umbellifera (Boiss.) Tzvelev؛ 5- Phlomoides labiosa (Bunge) Adylov, Kamelin & Makhm.؛ 6- Salvia sharifii Rech.f. & Esfand.؛ 7- Crepis kotschyana (Boiss.) Boiss.؛ 8- Onobrychis chorassanica Boiss.؛ 9- Glaucium elegans Fisch. & C.A.Mey.؛ 10- Onosma dichroantha Boiss.؛ 11- Rosa persica Michx. ex Juss.؛ 12- Phlomoides molucelloides (Bunge) Salmaki.

شکل زیستی گونه‌‌های گیاهی منطقه

نتایج نشان داد ازنظر شکل زیستی (جوانه‌‌رویشی و زمستان‌‌گذرانی)، تروفیت‌‌ها با 109 گونه (08/42 درصد) مهم‌‌ترین شکل زیستی منطقۀ مطالعه‌‌شده است و پس از آن همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها با 97 گونه (45/37 درصد) بیشترین تعداد گونه‌‌ها را دارد. دیگر اشکال زیستی نیز به ترتیب ژئوفیت با 27 گونه معادل 42/10 درصد، کامفیت با 19 گونه معادل 34/7 درصد و فانروفیت با هفت گونه معادل 7/2 درصد از گونه‌‌ها است (شکل 5). از تعداد 27 ژئوفیت شناسایی‌‌شده در منطقه، 12 گونه ژئوفیت غده‌‌دار، هشت گونه ژئوفیت پیازدار و هفت گونه ژئوفیت ریزوم‌‌دار است.

شکل 4- تیره‌‌های گیاهی و تعداد جنس‌‌ها و گونه‌‌های گیاهی هر تیره از ارتفاعات جنوب مشهد (تیره‌‌های یک‌‌گونه‌‌ای حذف شده است)

شکل 5- درصد شکل زیستی گونه‌‌های گیاهی ارتفاعات جنوب مشهد

پراکندگی جغرافیایی (کوروتیپ) گونه‌‌های گیاهی منطقه

بررسی پراکندگی جغرافیایی گیاهی (کوروتیپ) گونه‌‌های منطقه نشان‌‌دهندۀ غلبۀ گونه‌‌های انحصاری ناحیۀ رویشی ایران تورانی است. گونه‌‌های متعلق به ناحیۀ ایران تورانی 14/57 درصد از گونه‌‌های موجود در منطقه را به خود اختصاص داده است (140 گونه)؛ پس از آن 38 گونه متعلق به دو ناحیۀ جغرافیایی (69/14 درصد)، 36 گونه معادل 51/15 درصد متعلق به گونه‌‌های با پراکندگی گسترده (چندناحیه‌‌ای، نیمه‌‌جهان وطنی و جهان وطنی) و 31 گونه معادل 65/12 درصد متعلق به سه ناحیۀ جغرافیای گیاهی با دامنۀ پراکنش به‌‌نسبت گسترده است (شکل 6). بیشترین فراوانی زیرتقسیمات اصلی عناصر ناحیۀ ایران تورانی شامل عناصر ایران تورانی (70 گونه)، ایران تورانی مرکزی (17 گونه)، عناصر مرکز و شرق ناحیۀ ایران تورانی (13 گونه)، عناصر ایران تورانی اندمیک ناحیۀ فلوری خراسان - کپه‌‌داغ (11 گونه) و عناصر غرب و مرکز ناحیۀ ایران تورانی (9 گونه) است (شکل 7). بررسی‌‌ها نشان داد از میان عناصر ایرانی - تورانی موجود در منطقه، تعداد 13 گونه، انحصاری (بوم‌‌زاد) ایران (پیوست 1) و برخی از آنها مانند Astragalus basineri، Salvia chloroleuca وAcantholimon pterostegium  انحصاری استان فلوری خراسان - کپه‌‌داغ است.

شکل 6- فراوانی الگوهای پراکندگی جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی ارتفاعات جنوب مشهد

شکل 7- درصد فراوانی گونه‌‌های گیاهی عناصر ایرانی - تورانی در ارتفاعات جنوب مشهد. برای اصطلاحات و زیرتقسیمات جغرافیای گیاهی از Akhani (1998)، Memariani و همکاران (2016) و Atashgahi و همکاران (2018) استفاده شد: IT (یا IT^omni): گونه‌‌هایی که به‌‌طور گسترده در تمام ناحیۀ ایرانی - تورانی پراکنش دارند یا دارای پراکنش وسیع هستند؛ به طوری که نمی‌‌شود آنها را در زیرتقسیمات تعیین‌‌شده در این مطالعه قرار داد؛ IT^KK: گونه‌‌های نواحی کوهستانی واقع در شمال شرق ایران و رشته‌‌کوه کپه‌‌داغ در جنوب ترکمنستان؛ IT^KK-Afgh: گونه‌‌های نواحی کوهستانی واقع در شمال شرق ایران و رشته‌‌کوه کپه‌‌داغ در جنوب ترکمنستان و همچنین شمال و شمال غرب افغانستان؛ IT^W: در ابتدا، فلور آناتولی و کوهستانی و نیمه‌‌کوهستانی غرب ایران معرفی شده است؛ IT^C: گونه‌‌هایی که در نواحی کوهستانی و نیمه‌‌کوهستانی و استپی نواحی مرکزی ایران (شیب‌‌های جنوبی رشته‌‌کوه البرز و شیب‌‌های شرقی رشته‌‌کوه زاگرس) و نواحی کوهستانی شمال شرق ایران و جنوب ترکمنستان (IT^KK) و بیشتر نواحی غربی و مرکزی افغانستان پراکنش دارند؛ IT^E: گونه‌‌هایی که به‌‌طور عمده در آسیای میانی و مرکزی با حضور منقطع در یک یا چند محل در شرق ناحیۀ خراسان - کپه‌‌داغ پراکنش دارند.

وضعیت حفاظتی گونه‌های گیاهی منطقه

نتایج بررسی‌‌ها براساس معیارهای سازمان IUCN نشان داد شش گونۀ گیاهی در گروه گیاهان آسیب‌‌پذیر (VU)، 11 گونه در گروه گیاهان در خطر کمتر (LR)، یک گونه در گروه گیاهانی که اطلاعات کافی از شرایط آنها دردسترس نیست (DD)، چهار گونه در گروه گیاهان با کمترین نگرانی (LC) و سه گونه در گروه گیاهان در آستانۀ تهدید (NT) قرار دارند (شکل 8). بیشترین گونه‌‌های تهدیدشده به تیرۀ Fabaceae با 9 گونه تعلق دارد.

شکل 8- فراوانی میزان در معرض خطر انقراض بودن گونه‌‌ها با معیارهای IUCN (2012): LR: در خطر کمتر؛ VU: آسیب‌‌پذیر با ریسک زیاد؛ LC: گیاهانی با کمترین نگرانی؛ NT: گیاهان در آستانۀ تهدید؛ DD: گیاهان ارزیابی‌‌شده که اطلاعات کافی از شرایط آنها دردسترس نیست.

بحث و نتیجه‌‌گیری

با توجه به نتایج به‌‌دست‌‌آمده (شکل 4)، تیرۀ Asteraceae (7/15 درصد)، تیرۀ Poaceae (6/12 درصد) و تیرۀ Brassicaceae (85/7 درصد) بیشترین سهم را در غنای گونه‌‌ای ارتفاعات جنوب و غرب مشهد دارند. این ویژگی که بخش اعظم غنای گونه‌‌ای منطقه متعلق به تعداد معدودی تیرۀ گیاهی باشد، در بسیاری از مناطق ایران گزارش شده است (Ghahreman et al., 2006; Memariani et al., 2016b, c; Atashgah et al., 2018). علت فراوانی نسبی گونه‌‌های متعلق به تیرۀ Asteraceae، تنوع زیاد گونه‌‌های آن در کشور و تکامل این خانواده است؛ به طوری که باعث افزایش قدرت پراکنش آن شده است؛ همچنین ویژگی‌‌های ریخت‌‌شناسی، تشریحی و فیزیولوژیک خاص این خانواده مانند سازگاری زیاد گیاهان تیرۀ Asteraceae نسبت به شرایط اکولوژیکی نامساعد ازجمله مناطق کوهستانی و خشک ناحیۀ ایرانی - تورانی، ایجاد بذرهای کوچک و مجهز به عوامل انتشار مختلف و وجود تیغ و خار و متابولیت‌‌های ثانویه در برخی از جنس‌‌های متعلق به این خانواده سبب افزایش تعداد گونه‌‌های آن شده است (Jafari Kukhdan and Zarifian, 2015; Vahabi et al., 2017)؛ به‌‌علاوه بسیاری از گونه‌‌های این خانواده ازنظر مرتعی و درجۀ خوش‌‌خوراکی در کلاس سه هستند و درعمل توسط دام چرا نمی‌‌شوند؛ بنابراین علت اصلی تخریب پوشش‌‌های گیاهی یا چرای دام، تأثیری بر حضور برخی از گونه‌‌های این تیره ندارد (Jafari Kukhdan and Zarifian, 2015; Noori et al., 2018). گونه‌‌های خانوادۀ Asteraceae در بیشتر رویشگاه‌‌های ایران به‌‌ویژه در منطقۀ ایرانی - تورانی حضور دارند (Sokhanvar et al., 2013). وجود تعداد زیاد گونه‌‌های خانوادۀ Poaceae در منطقه ازلحاظ ارزش علوفه‌‌‌‌ای و حفاظت خاک اهمیت خاصی دارد. به‌‌دلیل قرارگیری جوانۀ انتهایی در گونه‌‌های گیاهان خانوادۀ Poaceae در سطح خاک، صدمات ناشی از عوامل تخریب مانند چرای دام به مراتب کمتر است (Sharifi neiar, 1996) و این عامل در کنار فراوانی بذرهای ریز در این خانواده ممکن است از عوامل پراکنش و تنوع زیاد گونه‌‌های این خانواده باشد. غالبیت و فراوانی نسبی گیاهان خانوادۀ Asteraceae با مطالعات انجام‌‌شده توسط Nadaf و همکاران (2017)، Eshaghi Rad و همکاران (2017)، Vahabi و همکاران (2017)، Mahmoodi و همکاران (2019)، Bagheri و همکاران (2020)، Nadaf (2021) و Fattahi و همکاران (2021) مطابقت دارد. خانواده‌‌های Asteraceae و Poaceae در مطالعۀ Soleimanpour و Hatami (2020)، Asri و Mehrnia (2002)، Dinarvand و Sharifi (2009)، Kalvandi و همکاران (2007)، Pourbabaei و Zandi Navgran (2011) و Heydari و همکاران (2015) نیز خانواده‌‌های غالب معرفی شده است.

وجود گونه‌‌های متعدد جنس Astragalus با اشکال زیستی مختلف در منطقه (12 گونه) نشان‌‌دهندۀ شرایط سرد، مرتفع و نیمه‌‌خشک در این ناحیه است که با نتایج Bagheri و همکاران (2020) با هشت گونه، Atashgah و همکاران (2018) با 43 گونه و Mohammadi و همکاران (2021) با 14 گونه مطابقت دارد. جنس Astragalus از عناصر شاخص ناحیۀ ایرانی - تورانی است (Manafzadeh et al., 2016) و مطابق با پژوهش Maassoumi (2005)، دارای 840 گونه در ایران است؛ به طوری که ایران یکی از مراکز اصلی گونه‌‌زایی این جنس محسوب می‌‌شود. از مجموع 200 گونۀ شناسایی‌‌شده از جنس Astragalus در استان خراسان (خراسان رضوی، شمالی و جنوبی)، 90 گونه، انحصاری ایران است (Ghahremaninejad and Joharchi, 2020).

13 گونۀ انحصاری در منطقۀ مطالعه‌‌شده مشاهده شد که 10 گونه از آن (معادل 29/6 درصد) انحصاری ایران و سه گونه (88/1 درصد) انحصاری استان فلوری خراسان - کپه‌‌داغ (شمال شرق ایران و جنوب ترکمنستان) است. نرخ اندمیسم در ناحیۀ خراسان - کپه‌‌داغ 14 درصد کل فلور است (Memariani et al., 2016a, c). 11 گونه از گونه‌‌های انحصاری شناسایی‌‌شده در ارتفاعات جنوب مشهد متعلق به ناحیۀ رویشی ایران - تورانی و زیرتقسیمات آن است؛ همچنین دو گونه از گونه‌‌های انحصاری شناسایی‌‌شده از گیاهان مشترک بین ناحیۀ جغرافیایی ایران - تورانی و اروپا - سیبری و ایران - تورانی و صحرا - سندی است. بیشتر گونه‌‌های انحصاری منطقۀ مطالعه‌‌شده دارای فرم رویشی همی‌‌کریپتوفیت هستند. براساس نتایج حاصل از بررسی شکل زیستی گیاهان منطقۀ مطالعه‌‌شده، تروفیت‌‌ها (109 گونه، 6/41 درصد) و همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها (99 گونه، 8/37 درصد) به ترتیب بیشترین درصد شکل‌‌های زیستی و فانروفیت‌‌ها با 67/2 درصد (معادل با 7 گونه) کمترین درصد شکل زیستی را به خود اختصاص داده‌‌اند. شکل زیستی نشان‌‌دهندۀ ویژگی‌‌های تاکسونومیک و سازش گیاهان با شرایط زیست‌‌محیطی است (Dehshiri et al., 2017). به‌‌طور تقریبی 20 درصد فلور ایران (Jalili and Jamzad, 1999) و 13 درصد فلور جهان (Raunkiaer, 1934) را گیاهان یک‌‌ساله تشکیل می‌‌دهند؛ بنابراین فلور ارتفاعات جنوب مشهد به لحاظ گیاهان یک‌‌ساله بسیار غنی است. فراوانی تروفیت‌‌ها در رتبۀ اول در منطقۀ مطالعه‌‌شده به سبب سازش‌‌های خاص این گروه از گیاهان ازنظر فرار از خشکی، رویش در فصول مرطوب و در پاسخ به بارندگی فصلی، کوتاه‌‌بودن فصل رویش و عمر این گیاهان، گذر از فصل نامساعد به‌‌صورت بذر و تطابق با خشکسالی است که از ویژگی‌‌های این گروه از گیاهان به شمار می‌‌رود (Asri, 2008; Naghipour Borj et al., 2011; Jafari Kokhdan and Bahrami, 2019). این گیاهان به‌‌طور معمول در نواحی خشک و نیمه‌‌خشک و مناطق تخریب‌‌شده به‌‌وفور یافت می‌‌شود (Bakhshande Navroud et al., 2017; Mohammadi et al., 2021; Nemati Paykani et al., 2021)؛ بنابراین شکل زیستی غالب تروفیت در منطقۀ مطالعه‌‌شده نشان‌‌دهندۀ تخریب و نیز خشکسالی است. عوامل تخریب از چرای دام در سال‌‌های متمادی (به طوری که تنها در پنج سال اخیر منطقه قرق شده است) و تأثیرات مخرب فعالیت‌‌های انسانی به‌‌دلیل دسترسی راحت به منطقه به‌‌علت مجاورت این ناحیه با منطقۀ شهری و گردشگری کمربند سبز مشهد و دسترسی آسان گردشگران به این منطقه و همین‌‌طور کاشت درختان و درختچه‌‌های غیر بومی (جدول 2) به‌‌منظور بهره‌‌برداری گردشگری، به‌‌طور آشکار در منطقه مشاهده می‌‌شود؛ البته هنوز هم مکان‌‌های بکری ازلحاظ پوشش گیاهی در برخی نقاط دشوار منطقه مشاهده می‌‌شود که نشان‌‌دهندۀ غنای پوشش گیاهی منطقه است.

همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها دومین شکل زیستی را به خود اختصاص داده‌‌اند و فراوانی این گروه از گیاهان ناشی از سازگاری آنها با شرایط اقلیمی سرد، نیمه‌‌خشک و کوهستانی منطقۀ مطالعه‌‌شده است که طبق نظر Archibold (1995) مناطق مرتفع و حفظ رطوبت خاک ناشی از ذوب برف در مدت فصل رویش را نشان می‌‌دهد؛ همچنین فراوانی همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها به‌‌دلیل گذراندن فصل سرما توسط جوانه‌‌های تجدیدشونده در این گروه از گیاهان در سطح خاک است (Abasi et al., 2015). مطالعات انجام‌‌شده توسط Shirvani Shahenayati و همکاران (2020) در منطقۀ افوس شهرستان بوئین میان‌‌دشت اصفهان، Ahvazi و همکاران (2015) در منطقۀ اَلَموت قزوین، Bagherzadeh  و همکاران (2015) در منطقۀ چلپوی کاشمر، Abasi و همکاران (2015) در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ اشترانکوه، Naghipour Borj و همکاران (2014) در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ میمند، Azizi و Keshavarzi (2016) در کوهستان دوپازا (غرب سردشت)، Teimourzadeh و همکاران (2015) در جنگل‌‌های جنوب شرقی شهرستان نمین، Karimi و همکاران (2016) در جنگل‌‌های منطقۀ درکش، Ghayormand و Saeidi Mehrvarz (2014) در منطقۀ قره‌‌چه در شمال شرق استان خراسان رضوی و Ahmadi و همکاران (2014) در غرب کردستان نیز به فراوانی بیشتر این شکل زیستی اشاره کرده‌‌اند.

غالب‌‌بودن فرم‌‌های زیستی تروفیت و همی‌‌کریپتوفیت (در مجموع 39/79 درصد کل گونه‌‌ها) نشان‌‌دهندۀ پوشش گیاهی مناطق کوهستانی ایران مرکزی و غالب‌‌بودن عناصر ایران و تورانی نیز مؤید این مطلب است (Wendelbo and Hedge, 1970).

شکل زیستی فانروفیت‌‌ها کمترین درصد در منطقه را دارد که نشان‌‌دهندۀ نبود شرایط لازم برای پوشش‌‌های درختی و درختچه‌‌ای با پراکنش مناسب است (Zohary, 1980-1986). Moetamedi و Khorasaninejad (2018) در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ بدروپریشان شهرستان قروه در استان کردستان به نتیجۀ مشابهی رسیدند و همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها در این مطالعه بیشترین جمعیت و فانروفیت‌‌ها کمترین جمعیت را به خود اختصاص دادند. Nadaf و همکاران (2017) نیز در منطقۀ جوزک واق در چمن بید خراسان شمالی نشان دادند فانروفیت‌‌ها با 7 درصد کمترین شکل زیستی را در منطقه دارند.

پراکنش جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی هر منطقه نشان‌‌دهندۀ تأثیرپذیری از ناحیه یا نواحی رویشی مختلف است (Mobayen, 1981). بررسی پراکنش جغرافیایی گونه‌‌های ارتفاعات جنوب مشهد نشان داد گونه‌‌های متعلق به ناحیۀ ایران تورانی (26/57 درصد) غالب عناصر رویشی منطقه را تشکیل می‌‌دهد که به‌‌علت تعلق این منطقه مطابق با طبقه‌‌بندی نواحی فلورستیک (Zohary, 1973; Takhtajan, 1986; Léonard, 1988-1993) به ناحیۀ ایرانی - تورانی (IT) است. پس از آن حدود 42 درصد عناصر رویشی مشترک با سایر نواحی در این منطقه مشاهده شد. ناحیۀ ایرانی - تورانی براساس میزان نزولات فصلی، عامل قاره‌‌ای و دمای زمستان از نواحی مجاور متمایز می‌‌شود. عامل قاره‌‌ای مهم‌‌ترین فاکتور زیست‌‌اقلیمی و عامل تفاوت فلورستیک بین زیرتقسیمات ناحیۀ ایرانی - تورانی است (Atashgahi et al., 2018). بیشترین فراوانی زیرتقسیمات اصلی عناصر ناحیۀ ایران تورانی در ارتفاعات جنوب مشهد شامل عناصر ایران تورانی (50 درصد)، عناصر ایران تورانی مرکزی (68/12 درصد)، عناصر مرکز و شرق ناحیۀ ایران تورانی (15/9 درصد)، عناصر ایران تورانی اندمیک ناحیۀ فلوری خراسان کپه‌‌داغ (7 درصد) و عناصر غرب و مرکز ناحیۀ ایران تورانی (7 درصد) است. ناحیۀ ایرانی - تورانی منبع بسیاری از تاکسون‌‌ها به‌‌ویژه زروفیت‌‌های نواحی مجاور شناخته‌‌ می‌‌شود (Manafzadeh et al., 2013). این ویژگی ناحیۀ ایرانی - تورانی در جایگاه منبعی برای پراکنش گونه‌‌های جدید به مناطق مجاور، نشان‌‌دهندۀ اهمیت این ناحیه به‌‌ویژه در نقش نقطۀ حفاظت تنوع زیستی پوشش گیاهی است (Atashgahi et al., 2018). با توجه به اینکه منطقۀ مطالعه‌‌شده درصد بسیار زیادی از عناصر ایرانی - تورانی و عناصر مشترک این ناحیه با سایر نواحی را به خود اختصاص داده است، دارای اهمیت ویژه‌‌ای به لحاظ ذخایر ژنتیکی است (Jafari Kokhdan and Bahrami, 2019). در فلور ارتفاعات جنوب مشهد 19 گونۀ در معرض تهدید مطابق معیارهای IUCN (2012) ثبت شد که نشان‌‌دهندۀ تخریب وسیع در سطح عرصه‌‌های طبیعی منطقه است. Jalili و Jamzad (1999) گزارش کردند که 83 درصد گونه‌‌های آسیب‌‌پذیر و 71 درصد گونه‌‌های در معرض انقراض ایران را گونه‌‌های علفی چندساله تشکیل می‌‌دهند. در مطالعۀ حاضر نیز بیشتر گونه‌‌های در معرض تهدید (2/54 درصد) از گونه‌‌های علفی چندساله است.

به‌‌دلیل حضور 11 گونۀ انحصاری ایران و فلات آن و چهار گونۀ انحصاری ناحیۀ فلوری خراسان - کپه‌‌داغ در این منطقه و همین‌‌طور حضور گونه‌‌هایی که به‌‌صورت بالقوه در معرض تهدید و خطرات انقراض هستند و با توجه به موقعیت مرزی ارتفاعات جنوب مشهد با منطقۀ شهری و گردشگری کمربند سبز مشهد و وجود عوامل مخرب با منشأ انسانی ازجمله جاده‌‌سازی و دسترسی کوهنوردان و گردشگران به ارتفاعات منطقه، لازم است برنامه‌‌ریزان و مدیران دستگاههای اجرایی نسبت‌‌به حفاظت از این عرصه‌‌ها با کنترل و مدیریت بیشتر اقدام کنند تا فرصت تجدید حیات، زادآوری و بقای گونه‌‌های گیاهی فراهم شود؛ به‌‌ویژه گونه‌‌های ارزشمند انحصاری که سرمایه‌‌های ژنتیکی این منطقه هستند.

سپاسگزاری

بدینوسیله نگارندگان از مساعدت خانم دکتر زهره آتشگاهی دانش آموخته دانشگاه فردوسی مشهد و جناب آقای مهندس محمدرضا جوهرچی، گروه پژوهشی گیاهشناسی پژوهشگاه علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد در شناسایی تعدادی از گونه ­های گیاهی تشکر و قدردانی می­نمایند.