بررسی عوامل مؤثر بر ردپای اکولوژیکی شهری ‌ساری

مقدمه

شهرها عالی‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین نمود شکل‌گیری و پیشرفت سکونتگاه‌های انسانی هستند و طی چندین سدۀ اخیر تغییرات زیادی را داشته‌اند (Yu et al, 2019: 17)؛ اما با وجود این، شهرها با بیشترین حد استفاده از منابع، عامل اصلی ناپایداری در جهان محسوب می‌شوند. انسان از زمان پیدایش تا به حال نقش عملکردی کوچکی را در اکوسیستم طبیعی عهده‌دار بوده است؛ اما در عین حال با فعالیت‌های خود بزرگ‌ترین مصرف‌کنندۀ منابع طبیعی و تولید‌کنندۀ آلودگی و زائدات در اکوسیستم طبیعی است (Danish et al, 2020: 34). رشد سریع جمعیت و به تبع آن گسترش شهرها و همچنین پیشی‌گرفتن روند شهرنشینی از مدیریت و توسعۀ خدمات شهری موجب افزایش روزافزون بهره‌برداری از منابع طبیعی و انرژی شده است (Li et al, 2021: 43) در همین راستا، اصولی که امروزه مدیریت و در برنامه‌ریزی شهرها در نظر گرفته می‌شود، اغلب در زمینۀ تأمین نیازهای مختلف برای شهرها به‌خصوص کلان‌شهرها و ساکنان آنهاست و حلقۀ نادیده گرفته‌شده در این سیستم برنامه‌ریزی آستانه، ظرفیت و توان زیست‌محیطی برای تأمین نیازهاست (ِLin et al, 2018: 14). پایداری و توسعۀ پایدار مفهومی چندبعدی است که علاوه بر محیط طبیعی و انسانی، محیط شهری را نیز در برمی‌گیرد. رد پای اکولوژیک از طریق شاخص‌ها و اصول خود شهر را برای پیشبرد اهداف توسعۀ پایدار حمایت می‌کند (Destek et al, 2019: 18). مفهوم پایداری شهری ریشه در یک اصل اکولوژیکی دارد. براساس این اصل اگر در هر محیط به‌اندازۀ توان طبیعی محیط‌زیست بهره‌برداری یا بهره‌وری انجام شود، اصل سرمایه به‌طور پایدار باقی می‌ماند و استفادۀ ما از محیط به‌اندازۀ آن توان تولیدی همیشه پایدار است (Ahmed et al., 2020: 19). مفهوم رد پای اکولوژیک با تأکید بر محدودیت منابع و سرمایه برای بهره‌برداری به‌عنوان چارچوبی برای ارزیابی اثرات و برنامه‌ریزی پایدار بسط پیدا کرده است (Ahmad et al., 2021: 14). درواقع مفهوم رد پای اکولوژیک میزان بار و فشار وارد بر طبیعت را در اثر بهره‌برداری انسان می‌سنجد؛ از این رو، یکی از ابزارهای مؤثر، مهم و کارآمد در برنامه‌ریزی است (Du et al., 2022: 79). میزان رد پای اکولوژیک جامعه به چهار عامل اندازه جمعیت، متوسط استاندارد زندگی مادی، متوسط بهره‌وری اکوسیستم‌های زمین، آب و بازدۀ برداشت، پردازش و استفاده از منابع بستگی دارد (Danish et al., 2020: 44) که از طریق سنجش و کنترل هر یک از متغیرهای نامبرده میزان اثرات بهره‌برداری از منابع را مشخص و درنتیجه میزان پایداری سیستم شهری را در رابطه با اکوسیستم طبیعی مطالعه و درنهایت سیاست‌ها و راهکارهایی را در برای کاهش اثرات رد پای اکولوژیک و افزایش پایداری شهری اعمال می‌کند (Ahmed et al., 2019: 25) البته توجه به این نکته ضروری است که تحلیل رد پای اکولوژیکی برحسب جوامع، کشورها و میزان فناوری به کار گرفته‌شده در آن جوامع متفاوت است Casoli et al., 2020: 33)). به عبارتی دیگر، رد پای اکولوژیکی، برحسب میزان توسعه و پیشرفت و برخورداری از اراضی در هر کشور تفاوت دارد. به‌طور کلی بررسی رد پای اکولوژیکی نشان‌دهندۀ آن است که کشورهای پیشرفته تأثیر بیشتری بر عرصه‌های طبیعی گذاشته‌اند (Zafar et al , 2019: 85). تمام فعالیت‌های انسانی ردپای اکولوژیک دارد؛ بنابراین جای پای اکولوژیک در زمینۀ فعالیت‌هایی همانند ساخت‌وساز، حمل‌ونقل، مصرف مواد غذایی و انرژی محاسبه می‌شود. جای پای، بازگوکنندة آثاری است که هرکدام از (EF) اکولوژیک جوامع براثر سبک و شیوۀ زندگی خود بر طبیعت برجای می‌گذارند. به بیان دیگر، میزان جای پای اکولوژیک نشان‌دهندۀ مقدار مصرف (تقاضای مردم برای کالاهای طبیعی و خدمات است) و برابر مقدار زمین یا آبی است که نیازهای مصرفی جامعه را تأمین کرده یا آنکه پسماند تولیدی آنها را جذب می‌کنند. به این معنا که جای پای اکولوژیک، نشان‌دهندة آثاری است که هرکدام از جوامع در اثر سبک و شیوة زندگی خود، بر طبیعت به‌جای می‌گذارند (Yang et al., 2021: 11).

خاکپور و همکاران^[1] (2015) در مقاله‌ای با عنوان «کاربرد روش جای پای اکولوژیکی در ارزیابی پایداری توسعۀ شهری نمونۀ موردی: شهر ساری» توان اکولوژیکی شهر ساری را با استفاده از مدل ردپای اکولوژیکی بررسی کردند. محققان در این پژوهش از شاخص‌های الکتریسیته، گرمایش، گاز طبیعی، مصرف آب، حمل‌و‌نقل، دفع زباله و غذا استفاده کردند که برحسب هکتار زمین محاسبه شد (Khakpour et al., 2015: 26). عابدی^[2] (2017) در پژوهشی با عنوان «از ردپای اکولوژیک تا شهر پایدار» ضمن بررسی اقتصاد شهری و معضلات آن، مدیریت و توسعۀ شهری را در چارچوب دستورالعمل‌های توسعۀ پایدار بررسی می‌کند و نقش ردپای اکولوژیک را در نیل به توسعه ارزیابی می‌کند. این پژوهش با ارائۀ شاخص‌های کاربردی تأثیر به‌کارگیری مدل ردپای اکولوژیک را بر رشد و توسعۀ اقتصادی شهر لازم می‌داند و برنامه‌ریزی را برای توسعۀ اقتصادی پایدار ازنظر اکولوژیکی مستلزم تجدیدنظر در بسیاری از فرضیاتی می‌داند که مدل‌های رایج برنامه‌ریزی و توسعه بر پای آنها قرار گرفته است (Abedi, 2017: 57). صابری‌فر^[3] (2007) در پژوهشی تحت عنوان «موضوع توسعۀ شهری پایدار» توسعۀ پایدار را این‌گونه معرفی می‌کند که بیش از همه بر معیارهای کیفی و انسانی، آسایش عمومی، عدالت اجتماعی و غنایی فرهنگی تأکید دارد (Saberifar, 2007: 111).Taqvaee et al., (2013)  در پژوهشی با عنوان موضوع «توسعۀ پایدار شهری و برخی عوامل مؤثر برای موردمطالعه شهر (کرمانشاه)» که هدف اصلی توسعۀ پایدار تأمین نیازهای اصلی، عملکرد سطح زندگی، مدیریت بهتر اکوسیستم‌ها و آیندۀ ایمن گفته شده است (Taqvaee et al., 2013: 15). صالحی^[4] (2007) در مقاله‌ای با عنوان «موضوع نقش ضوابط و مقررات شهرسازی در تحقق شهر خوب و توسعۀ پایدار شهری» معتقد است که مجموعه تصمیمات مردم ساکن هر شهر شکل آن شهر را می‌سازد؛ ولی شهر باید کنترل شود؛ چون گفته می‌شود، زندگی در شهرها با هرج‌ومرج‌ها و مشکلاتی همراه است (Salehi, 2007: 58).

توسعۀ سریع شهری، در چند دهۀ اخیر از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، محیطی و ... زندگی بشر را تحت‌تأثیر قرار داده است (Huang et al, 2022: 82). یکی از جنبه‌های توسعۀ سریع شهری، افزایش جمعیت شهری و درنتیجۀ آن افزایش استفاده از منابع اکولوژیکی شهرهاست که نبودِ تناسب میان سطح بهره‌برداری و توان اکولوژیکی شهر باعث ناپایداری شهری شده که نیاز است، با سنجش توان اکولوژیک توان بهره‌برداری مشخص شود و پایداری شهری افزایش یابد (Wu et al., 2022: 98). شهر ساری نیز طی چند دهۀ اخیر رشد جمعیت شهری زیادی را داشته است که در پی استفادۀ بی‌رویه از زمین و منابع اکولوژیک موجب ناپایداری اکولوژیکی این شهر شده که لازم است، توان اکولوژیک و سطح بهره‌برداری از منابع معین شود (Liu et al., 2018: 23).

پژوهش حاضر سعی دارد، شاخص‌های رد پای اکولوژیک، مصرف، مسکن، حمل‌ونقل و خدمات رد پای اکولوژیکی را در شهر ساری بسنجد و وضعیت اکولوژیکی و پایداری این شهر را مشخص کند که علاوه بر شناخت وضع موجود، آیندۀ این شهر را ازنظر هر یک از این شاخص‌های اکولوژیکی پیش‌بینی کند و راهکارهای لازم را برای جلوگیری از مخاطرات احتمالی طبیعی ارائه دهد.

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاصل از نوع توصیفی-تحلیلی است و داده‌های موردنیاز از سازمان‌های راه و شهرسازی، استانداری، طرح جامع و شهرداری شهر ساری در بازۀ زمانی سال 1395 تا 1400 اخذ شد. ابتدا شاخص‌های رد پای اکولوژیک در شهر ساری مشخص و در مرحلۀ بعد با تکیه بر روش‌های کتابخانه‌ای اطلاعات موردنیاز هر یک از شاخص‌ها جمع‌آوری و تحلیل شدند. درنهایت وضعیت هر یک از شاخص‌ها و وضعیت کلی شهر ساری ازلحاظ شاخص‌های رد پای اکولوژیکی و میزان پایداری مشخص شد. در این پژوهش، شاخص‌های رد پای اکولوژیک، مصرف، مسکن، حمل‌ونقل و خدمات در مناطق شهر ساری و ظرفیت زیستی شهر ساری به نسبت میزان شاخص‌های ردپای اکولوژیکی محاسبه می‌شود و درنهایت شهر ساری ازنظر ردپای اکولوژیک تجزیه‌و‌تحلیل قرار می‌شود.

 

شاخص‌های سنجش ردپای اکولژیک

با توجه به اینکه در این پژوهش شاخص‌های رد پای اکولوژیک، مصرف، مسکن، حمل‌ونقل و خدمات در مناطق شهر ساری ارزیابی می‌شود، در ارتباط با این شاخص‌ها باید گفت که از مهم‌ترین ابزارها به‌منظور سنجش پایداری مکان‌ها یا سبک زنـدگی، بررسی رد پـای اکولوژیکی است که این شاخص‌ها از سوی ویلیام ریز، استاد دانشگاه بریتیش کلمبیا، اجرا شده است. باید گفت که ایـن مدل، معیاری مناسب را به‌منظور ارزیابی آثار زندگی مدرن فراهم کرده است که برای شهرها، مناطق، کشورها و افراد تحلیل شود. از آنجایی که شاخص رد پای اکولوژیک چارچوبی استاندارد را فراهم کرده است، در بسیاری از کشورها در سطوح ملی و محلی استفاده می‌شود؛ همچنین باید گفت که این روش، ابزار مناسبی برای تـدوین برنامه‌های مدت‌دار است و به پایداری زندگی کمک می‌کند. درنهایت علاوه بر اینکه راهبردهای آینده را به‌منظور جلوگیری از نابرابری‌ها و تخریـب‌هـا عنوان می‌کند، تصمیم‌گیری‌های نهادی را در مسیر درست راهنمایی می‌کند (قرخلو و دیگران، 1392). دانشمندان زیادی به ردپای اکولوژیک توجه کرده‌اند؛ ازجمله از زیست‌شناس قرن بیستم ای.ا.ویلسون[5] نام برده می‌شود که ردپای اکولوژیک را ابتکاری برجسته دانسته که قادر است، بین اطلاعات علمی پیچیده به‌راحتی ارتباط برقرار کند. ردپای اکولوژیک در جهان به منظورهای مختلفی به کار رفته است؛ ازجمله مهندسان شهر پتلوما و کارولو ردپای اکولوژیک را از شاخص‌های اصلی در انتخاب گزینه‌های ارزیابی عملکرد فاضلاب به کار برده‌اند. صندوق حیات‌وحش جهان ردپای اکولوژیک را شاخصی برای بررسی مقدار اثرات فعالیت‌های انسانی بر حیات‌وحش، مجلس ملی ولز آن را شاخصی آینده‌نگر برای ارزیابی پیشرفت و چندین بانک سوئیس آن را به‌عنوان بخشی از تحلیل‌های خود دربارۀ میزان اعتبار مالی کشورها به کار برده‌اند (عبادی قاجاری، 1395). به‌منظور بررسی دقیق‌تر شاخص‌های ردپای اکولوژیک در ادامه هرکدام از آنها شرح داده می‌شود.

محاسبة ردپای اکولوژیک مسکن

مطابق جدول 1 برای محاسبة رد پای مسکن در اکوسیستم شهر ساری، ردپا در بخش‌های زیر در مناطق مختلف شهر محاسبه شده است:

الف) محاسبة مساحت اشغال‌شده از سوی اماکن مسکونی (رد پای زمین شاخته‌شده)

ب) میزان گاز طبیعی مصرف‌شده به‌عنوان انرژی گرمایشی (رد پای انرژی)

ج) میزان الکتریسیتۀ مصرف‌شده در بخش مسکونی (رد پای انرژی)

د) میزان مصرف آب مصرف‌شده

جدول (1) محاسبات موردنیاز برای محاسبۀ رد پای اکولوژیک بخش مسکن (Danish et al, 2020: 34).

Table 1. Calculations required to calculate the ecological footprint of the housing sector

شاخص	فرمول محاسبه	توضیحات
ردپای زمین ساخته­شده		رد پای زمین ساخته‌شدۀ انواع بخش‌های مصرفی.  مساحت زمین ساخته‌شده در بخش‌های مختلف مصرفی.  فاکتور معادل زمین ساخته‌شده که برابر با زمین زراعی است.
ردپای گاز طبیعی		برای محاسبة تعداد مول‌ها در فوت مکعب باید از قانون گازها استفاده کرد. این‌گونه که تعداد مول‌ها در فوت مکعب مساوی با تقسیم حاصل ضرب فشار (اتمسفر) و حجم (فوت مکعب) بر حاصل‌ضرب ضریب ثابت R در درجه حرارت (کلوین) است. ، ردپای گاز ، فاکتور معادل (برای گاز برابر با فاکتور معادل زمین‌های جنگلی است)
ردپای الکتریسیته		، رد پای برق ، فاکتور معادل (برای برق برابر با فاکتور معادل زمین‌های جنگلی است)
ردپای بخش آب		، رد پای آب ، فاکتور معادل (برای آب برابر با فاکتور معادل زمین‌های جنگلی است)

 

درنهایت رد پای بخش مسکن، از حاصل جمع رد پاهای محاسبه‌شده در بخش‌های زمین‌های ساخته‌شده، گاز، برق و آب به دست می‌آید.

(1)

رد پای اکولوژیک بخش حمل‌ونقل

رد پای این بخش از رد پای زمین‌های اختصاص‌یافته در بخش حمل‌ونقل و میزان انرژی مصرفی در این بخش حاصل خواهد شد (خیرخواه، 1391). رد پای زمین‌های ساخته‌شده در بخش حمل‌و‌نقل (خیابان، پارکینگ، معابر و ...) در هرکدام از مناطق شهری شهر با توجه به داده‌های موجود در شهرداری و با توجه به رابطۀ محاسبۀ رد پای اکولوژیک زمین ساخته‌شده به دست خواهد آمد.

مصرف گازوئیل، بنزین و گاز (CNG) به‌عنوان سوخت‌های اصلی خودروها مبنای محاسبات است. بخش حمل‌ونقل همواره یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی و عامل اصلی آلودگی‌ها در شهرهای امروزی است. مقدار مصرف سوخت خودروها از دو روش مستقیم و غیرمستقیم به دست می‌آید. در روش غیرمستقیم، مواقعی که آمار رسمی از مصرف سوخت وجود نداشته باشد، با استفاده از تعداد سفرها (مورد) و نیز تعداد مسافران جابه‌جاشده (نفر) در طول شبانه‌روز یا ماهانه و سالانه با انواع وسایل مختلف شخصی و عمومی، مانند، اتوبوس، مینی‌بوس، سواری‌ها و همچنین موتور سیکلت و عامل ضرایب جابه‌جایی برای هر یک از وسایل ذکرشده قابل حصول است. در روش مستقیم با استفاده از آمارهای رسمی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران (شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، 1395)، میزان سوخت انواع خودروها به دست می‌آید.

بنزین بدون سرب کمابیش برابر 125000 BTU 1 در هر گالُن است که برابر با نرخ 35/19 تُن کربن آزادشده در هر بیلیون BTU است. سوخت گازوئیل نیز در هر گالُن کمابیش 138700 BTU تولید که درنهایت 95/19 تُن کربن در هر بیلیون BTU آزاد می‌کند.

از آنجا که هر گالن سوخت برابر با 7853/3 لیتر است، ابتدا میزان سوخت مصرفی (لیتر)، به گالن تبدیل و بعد انرژی گرمایی در هر گالن محاسبه و سپس میزان کربن تولیدشده در اثر مصرف و احتراق هر یک از سوخت‌های مصرفی برآورد می‌شود. با توجه به این اصل که سالانه برای جذب 8/1 تن کربن یک هکتار زمین نیاز است، درنهایت میزان زمین موردنیاز برای تأمین سرانۀ مصرف انواع سوخت‌ها (هکتار سالانه) محاسبه خواهد شد. سپس به این ترتیب، عمل می‌شود. در این فرمول  رد پای سوخت و  (فاکتور معادل برای سوخت برابر با فاکتور معادل زمین‌های جنگلی است).

(2)

 

رد پای بخش خدمات

رد پای بخش خدمات از رد پای زمین ساخته‌شده (در کاربری‌هایی مانند: پارک‌ها، مجتمع‌های فرهنگی، فضای سبز شهری و ...) و رد پای زمین انرژی در کاربری‌های بالا به دست خواهد آمد که از طریق رابطۀ رد پای اکولوژیک زمین انرژی محاسبه می‌شود (Tan et al, 2018: 22). رد پای زمین ساخته‌شده در بخش خدمات از طریق رد پای زمین ساخته‌شده به دست می‌آید که در هرکدام از مناطق شهر ساری از مساحت اختصاص یافته‌شده به کاربری‌های بخش خدمات برآورد می‌شود.

ظرفیت زیستی

ظرفیت زیستی منعکس‌کنندة کل تولید بیولوژیکی منطقه و نشان‌دهندة حداکثر سطح عرضة منابع است که در مقابل رد پا قرار دارد (Li et al , 2014: 20). در برآورد ظرفیت زیستی، از زمین زراعی، جنگل، مرتع، ماهیگیری و زمین ساخته‌شدۀ شهر ساری استفاده خواهد شد (Alvarado et al., 2021: 31). برای به دست آوردن ظرفیت زیستی، براساس مساحت زمین‌های مولد زیستی شهر ساری با توجه به داده‌های جمع‌آوری‌شده از جهاد کشاورزی و ضرب در فاکتور معادل و عملکرد برای هر نوع پهنه طبق رابطه محاسبه خواهد شد. در این رابطه،  تعداد زمین‌های مولد زیستی،  فاکتور عملکرد هر یک از زمین‌های مولد زیستی،  فاکتور معادل هریک از زمین‌های مولد زیستی،  مساحت زمین مولد زیستی و ، ظرفیت زیستی انواع زمین‌های مولد زیستی هستند.

(3)

 

محاسبۀ ردپای اکولوژیک در بخش مسکن

همان‌گونه که در بخش روش تحقیق گفته شد، برای محاسبۀ رد پای اکولوژیک مسکن ابتدا رد پای زمین ساخته‌شده محاسبه می‌شود. به این منظور در جدول (2) کاربری‌های شهر ساری به تفکیک مناطق چهارگانه آورده شده است.

جدول (2) مساحت کاربری‌های شهر ساری (مأخذ: طرح جامع ساری، 1395).

Table (2) Land use area of Sari city.

نوع کاربری	مساحت کل (مترمربع)	مساحت منطقۀ 1	مساحت منطقۀ 2	مساحت منطقۀ 3	مساحت منطقۀ 4
مسکونی	32440944	8253199	15302050	6412911	2472784
تجاری	1240623	123948	486337	529757	100581
آموزشی (مدارس)	877750	197358	372014	156841	151537
آموزشی (فنی و حرفه‌ای)	38552	22535	8103	7914	0
آموزش عالی	535699	65312	470330	57	0
مذهبی	164293	32791	75963	24435	31104
فرهنگی	229568	46607	49485	73855	59621
درمانی	930765	100570	448857	157891	2294447
بهداشتی	45690	0	44054	421	1215
ورزشی	830090	82671	99521	554470	93428
اداری	512557	210458	190594	64045	47460
نظامی	135362	4953	110740	14448	5220
پارک	3028112	812835	523622	864237	827418
تأسیسات شهری	306796	50516	55594	98197	102489
هتل	46229	25254	9998	8770	22070
نمایشگاه	17556	1878	0	15678	0
صنایح کارگاهی	1306756	44054	39329	1219912	3461
راهنمایی و رانندگی	199203	27389	64656	57860	49298
پارکینگ	312105	46822	95817	136623	32843
معابر	111239446	2874497	2104062	2954439	3190947
پایانۀ مسافربری	351513	239438	0	112075	0
باغ و زمین کشاورزی	4445436	572667	1001209	1560986	1310574
حرم	44261	44054	0	0	2070
گورستان	608746	564692	0	44054	0
جمع	59772552	14398677	18568772	15063876	8757662

 

منطقۀ موردمطالعه

شهر ساری، مرکز استان مازندران و شهرستان ساری است. ازلحاظ موقعیت جغرافیایی این شهر در طول شرقی 53 درجه و 3 دقیقه و عرض شمالی 36 درجه و 34 دقیقه واقع شده و ارتفاع متوسط آن از سطح دریای آزاد حدود 40 متر است (طرح جامع ساری، 1395: 93) (شکل 1). ساری به‌عنوان مرکز استان مازندران سابقۀ تاریخی جالب‌توجهی دارد و در تمامی دوره‌های تاریخی به‌جز در معدود دوره‌هایی که آمل و گاه بابل مرکز ناحیه بوده‌اند، اغلب مرکزیت اداری-سیاسی ناحیه و منطقه را بر عهده داشته است (Bautista-Puig et al, 2018: 12). براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395، این شهر با جمعیتی حدود 260 هزار نفر میان 30 مرکز استان در رتبۀ بیست‌و‌سوم کشوری جای گرفته است. شهر ساری به دلیل نزدیکی به تهران و قرارگرفتن در مسیر ارتباطی خراسان رضوی، موقعیت ویژه‌ای دارد. نزدیک‌ترین شهرهای اطراف ساری شهرهای قائم‌شهر در غرب، نکا در شرق، جویبار در شمال و کیاسر در جنوب هستند. ازلحاظ موقعیت طبیعی، این شهر در جنوب دریای مازندران و در منطقۀ جلگه‌ای و به نسبت مسطح شهرستان ساری قرار گرفته است و تنها قسمت‌های جنوبی و جنوب غربی آن به کوه‌ها و تپۀ ماهورهای کم‌ارتفاع منتهی می‌شود.

 

شکل (1) موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه.

Figure (1) Geographical location of the study area.

یافته‌های پژوهش

برای برآورد رد پای زمین ساخته‌شده در بخش مسکن، مساحت کاربری مسکن در هر منطقه از شهر در نظر گرفته می‌شود. حساب کاربری مسکونی در منطقۀ یک 2472784 مترمربع، در منطقۀ دو 15302050 مترمربع، منطقۀ سه 6412911 مترمربع و در منطقۀ چهار 8253199  مترمربع است. برای برآورد رد پای اکولوژیک زمین ساخته‌شده برحسب هکتار جهانی فاکتور معادل برای زمین ساخته‌شده استفاده می‌شود که معادل زمین زراعی است. رد پای زمین ساخته‌شده در هر منطقه از شهر به‌صورت زیر برآورد می‌شود:

(4)

 

 

 

 

 

که با توجه به محاسبات انجام‌شده رد پای اکولوژیک زمین ساخته‌شده در بخش مسکن شهر ساری برابر با 68/8142 هکتار جهانی است که در شکل (2) مقادیر به تفکیک هر یک از مناطق چهارگانه شهر ساری نمایش داده شده است.

 

شکل (2) نقشه ردپای مسکن در مناطق چهارگانه شهر ساری.

Figure (2) Housing footprint map in the four areas of Sari city.

ردپای بخش حمل‌ونقل

ردپای حمل‌ونقل شامل دو بخش رد پای زمین‌های مورداستفاده در بخش حمل‌ونقل و رد پای انرژی مصرفی در این بخش است. رد پای زمین‌های ساخته‌شده در بخش حمل‌ونقل در هرکدام از مناطق شهری و با توجه به رابطۀ محاسبۀ رد پای بوم‌شناختی زمین ساخته‌شده به دست آمد (شکل 3). مساحت اختصاص‌یافته به معابر، پارکینگ، راهنمایی و رانندگی و حمل‌ونقل (پایانه مسافربری) در شهر ساری 11986566 مترمربع است (طرح جامع شهر ساری، 1395). براساس رابطۀ رد پای زمین ساخته‌شده، رد پای زمین حمل‌ونقل در مناطق مختلف شهر به‌ترتیب زیر است.

 

 

 

 

 

 

شکل (3) ردپای زمین ساخته‌شده در بخش حمل‌ونقل به تفکیک مناطق چهارگانۀ شهر ساری.

Figure (3) Land footprint made in the transportation sector by four areas of Sari city.

 

رد پای انرژی مصرفی در بخش حمل‌ونقل

رد پای بوم‌شناختی انرژی در بخش حمل‌ونقل براساس داده‌های میزان مصرف سوخت شرکت ملی فرآورده‌های نفتی مازندران در جدول (3) آورده شده است. برآورد می‌شود که مقادیر رد پای اکولوژیک برای هر یک از انواع سوخت‌ها محاسبه خواهد شد.

جدول (3) میزان مصرف فرآورده‌های نفتی (شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، 1395).

Table 3. Consumption of petroleum products.

نوع سوخت	میزان مصرف (Lif)
بنزین	376334200
نفت سفید	1936000
نفت گاز	553500
نفت کوره	50383541

 

الف) بنزین

براساس گزارش شرکت نفت استان ساری، میزان مصرف بنزین در بخش حمل‌ونقل برابر با مقدار 36458500 لیتر است. برای محاسبۀ میزان زمین موردنیاز برای تأمین سرانۀ مصرف بنزین به‌صورت زیر عمل می‌شود.

 

 

 

 

سالانه برای جذب 8/1 تن کربن یک هکتار زمین موردنیاز است؛ بنابراین:

 

 

رد پای اکولوژیک مصرف بنزین در بخش حمل‌ونقل در شهر ساری 99/15899 هکتار جهانی است که از این میزان 94/4723 هکتار جهانی رد پای شهروندان منطقۀ یک، 45/3634 هکتار جهانی رد پای مصرف بنزین شهروندان منطقۀ دو، 48/3576 هکتار جهانی رد پای شهروندان منطقۀ سه و 12/3965 هکتار جهانی رد پای شهروندان منطقۀ چهار در این بخش است.

ب) گازوئیل

مصرف گازوئیل در بخش حمل‌ونقل برابر با 55353300 لیتر بوده است و برای محاسبۀ زمین موردنیاز برای جذب CO₂ ناشی از مصرف گازوئیل در این بخش به‌صورت زیر عمل می‌شود.

 

 

 

 

 

رد پای اکولوژیک گازوئیل در بخش حمل‌ونقل 01/27825 هکتار جهانی است که این میزان 89/8266 هکتار جهانی در منطقۀ یک، 29/6360 هکتار جهانی رد پای مصرفی گازوئیل در منطقۀ دو، 84/6256 هکتار جهانی رد پای منطقۀ سه و 97/6938 هکتار جهانی رد پای منطقۀ چهار است.

ج) گاز

براساس گزارش شرکت ملی گاز مازندران مصرف گاز ساری 556330848 متر مکعب و رد پای اکولوژیک در بخش حمل‌ونقل به شکل زیر است.

 

 

 

 

رد پای اکولوژیک مصرف گاز در بخش حمل‌ونقل 25/3246 هکتار جهانی است که از این میزان رد پای منطقۀ یک 47/964 هکتار جهانی، منطقۀ دو 03/742 هکتار جهانی، منطقۀ سه 19/730 هکتار جهانی و منطقۀ چهار 57/809 هکتار جهانی را به خود اختصاص داده‌اند (شکل 4).

 

شکل (4) نقشۀ ردپای انرژی مصرفی در بخش حمل‌ونقل به تفکیک مناطق چهارگانۀ شهر ساری.

Figure (4) Footprint map of energy consumption in the transportation sector by four areas of Sari.

 

رد پای اکولوژیک کل حمل‌ونقل در شهر ساری برابر 24/46969 هکتار جهانی است که از مجموع رد پای زمین ساخته و انرژی در این بخش حاصل که مقدار محاسبه‌شدۀ آن در فرمول زیر آورده شده است:

 

 

رد پای خدمات

رد پای اکولوژیک خدمات، از مجموع رد پای زمین ساخته و انرژی مصرفی در این بخش برآورد می‌شود. هرکدام از چهار منطقۀ شهرداری از مساحت اختصاص‌یافته به کاربری‌های بخش خدمات برآورد شده و انرژی مصرفی در بخش خدمات به شرح زیر است (جدول 4).

جدول (4) مساحت و انرژی مصرفی بخش خدمات در سطح شهر ساری (مأخذ: طرح جامع ساری، 1395).

Table (4). Area and energy consumption of the service sector in Sari.

مناطق	مساحت اختصاص‌یافته به کاربری خدمات	گاز مصرفی (m3)	برق مصرفی (wh)
منطقه 1	2187151	22673256174	159162991
منطقه 2	2558397
منطقه 3	2079313
منطقه 4	1597173

 

زمین ساخته‌شده

رد پای زمین ساخته‌شده در بخش خدمات از طریق رابطۀ رد پای زمین ساخته‌شده به دست می‌آید، رد پای زمین ساخته‌شده در بخش خدمات در هر منطقه از شهر ساری عبارت است از:

 

 

 

 

مجموع زمین ساخته‌شده در بخش خدمات شهر ساری برابر 89/2113 هکتار جهانی است.

 

گاز

میزان مصرف گاز در بخش خدمات 22673256174 متر مکعب است. رد پای گاز مصرفی در بخش خدمات در سطح شهر ساری به‌صورت زیر برآورد شد:

 

 

 

 

زمین موردنیاز برای جذب کربن ناشی از مصرف گاز در بخش خدمات در منطقۀ یک 87/137، منطقۀ دو 106، منطقۀ سه  3/104، منطقۀ چهار 64/115 و برای کل شهر ساری 73/463 هکتار جهانی است.

 

برق

میزان مصرف برق در بخش خدمات برابر 1591622991 وات ساعت و رد پای برق مصرفی در بخش خدمات برابر با 35/5 هکتار جهانی است و به‌صورت زیر برآورد می‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

از این میزان 74/15 هکتار جهانی مربوط به رد پای منطقۀ یک، 34/12 هکتار جهانی منطقۀ دو، 12 هکتار رد پای منطقۀ سه و 21/13 هکتار جهانی رد پای منطقۀ چهار است. درنتیجه رد پای بخش خدمات در منطقۀ یک شهر 41/554، منطقۀ دو 31/667، منطقۀ سه 13/638، منطقۀ چهار 98/770 (شکل 5) و مجموع رد پای اکولوژیک این بخش در شهر ساری برابر با مقدار 83/2630 هکتار جهانی است.

 

شکل (5) نقشۀ ردپای کل خدمات به تفکیک مناطق چهارگانۀ شهر ساری.

Figure (5) Trace map of all services by four areas of Sari.

 

ظرفیت زیستی

برای ارزیابی ظرفیت ‌زیستی شهر، از مساحت زمین‌های تولیدکنندۀ شهر ساری طبق رابطۀ (5) استفاده که با فاکتور معادل و عملکرد متناسب با زمین مولد مقایسه می‌شود (جدول‌های 5 تا 8). مقدار ظرفیت زیستی با استفاده از رابطۀ زیر محاسبه می‌شود که به‌ترتیب BC= ظرفیت زیستی، A= مساحت منطقۀ مولد مدنظر برحسب هکتار، YF= فاکتور عملکرد زمین مولد و EQF= فاکتور معادل زمین مولد است.

(5)                                                    

 

جدول (5) مساحت زمین‌های مولد شهر ساری در سال زراعی (مأخذ: طرح جامع ساری، 1395).

Table 5. Area of productive lands of Sari city in the crop year.

نوع زمین	زمین‌های جنگلی	زمین‌های مرتعی	زمین‌های کشاورزی	زمین‌های ماهیگیری	مناطق ساخته‌شده
مساحت (ha)	479	128840	90801	44	6421

جدول (6) ظرفیت زیستی زمین‌های مولد زیستی ساری.

Table (6) Biological capacity of Sari biodegradable fields.

نوع زمین	جنگل	مرتعی	کشاورزی	زمین ماهیگیری	مناطق ساخته‌شده	جمع کل
ظرفیت زیستی (gha)	442/0	66/592	55/294004	65/0	55/20790	83/315388

 

جدول (7) فاکتور معادل انواع زمین.

Table (7) Equivalent factor of land types.

نوع زمین	فاکتور معادل (هکتار جهانی)
کشاورزی	51/2
زمین جنگلی	26/1
مرتع	46/0
زمین دریایی	37/0
مناطق ساخته شده	51/2

 

جدول (8) فاکتور عملکرد زمین‌های مولد.

Table (8) Factor of performance of productive fields.

نوع زمین	فاکتور عملکرد
زمین جنگلی	0007/0
مرتع	01/0
زمین کشاورزی	29/1
زمین ماهیگیری	04/0
مناطق ساخته‌شده	29/1

 

بررسی کمبود اکولوژیکی

برای بررسی وضعیت اکولوژیکی اکوسیستم شهری ساری، کسری اکولوژیکی بررسی و از دو پارامتر رد پای اکولوژیکی و ظرفیت زیستی استفاده می‌شود که تفاوت این دو نشان‌دهندۀ کمبود یا مازاد اکولوژیکی شهر است. با توجه به رد پای بوم‌شناختی برآوردشده در دو بخش مصرف و تولید و ظرفیت زیستی محاسبه‌شده به ترتیب زیر است.

در بخش اول، کمبود اکولوژیکی در بخش مصرف بررسی می‌شود:

 

 

 

عدد حاصل‌شده نشان‌دهندۀ این است که رد پای اکولوژیک شهر ساری از ظرفیت زیستی اکوسیستم کمتر است، در بخش مصرف مازاد اکولوژیکی وجود دارد و سرانۀ مازاد اکولوژیکی برای هر شهروند ساکن ساری برابر 94/0 هکتار جهانی است. در بررسی کمبود اکولوژیکی در بخش تولید، با توجه به رد پای اکولوژیکی این بخش و ظرفیت زیستی در منطقه، کسری اکولوژیکی ایجاد شده است که به‌صورت زیر برآورد می‌شود:

 

که این نشان‌دهندۀ کسری اکولوژیکی در این بخش است. مصرف در این بخش بیشتر از توان اکولوژیکی تولید و سرانۀ کسری اکولوژیکی در منطقه 34/0 هکتار جهانی است (جدول‌های 9 و 10).

جدول (9) سرانة رد پای اکولوژیکی مصرف در بخش تولید-کمبود اکولوژیکی در ساری.

Table (9) Per capita ecological footprint of consumption in the production-ecological deficit sector in Sari.

پارامتر	رد پای اکولوژیک (EFC)	ظرفیت زیستی (BC)	کمبود اکولوژیکی (Ed)
سرانه (gha)	94/0	59/0	34/0

 

جدول (10) سرانة رد پای مصرف-ظرفیت زیستی-کمبود اکولوژیکی در کشور ایران (سازمان جغرافیایی تهران).

Table (10) Per capita consumption footprint-biological capacity-ecological deficit in Iran.

پارامتر	رد پای اکولوژیک (EFC)	ظرفیت زیستی (BC)	کمبود اکولوژیکی (Ed)
سرانه (gha)	7/2	8/0	9/1

 

سرانۀ ردپای اکولوژیکی مصرف شهروندان ساری 94/0 هکتار جهانی به دست آمد. در مقایسه با ردپای اکولوژیکی ایران که برابر 7/2 هکتار جهانی است (قرخلو و همکاران، 1392)، این میزان کم‌تر است. از طرفی، سرانۀ ظرفیت زیستی برآوردشده برای شهر ساری 59/0 هکتار جهانی و سرانۀ ظرفیت زیستی ایران 8/0 هکتار جهانی است. به‌طور کلی این‌گونه نتیجه گرفته می‌شود که شهر ساری در بخش مصرف دارای مازاد اکولوژیکی است که نشان‌دهندة تقاضای کمتر از عرضه در این بخش است. میانگین مصرف داده‌ها برای مشخص‌کردن ردپای اکولوژیک در مناطق چهارگانۀ شهر ساری نشان از آن داشت که منطقۀ یک نسبت به سایر مناطق از الگوی مصرف بیشتری پیروی می‌کند؛ اما آنچه مسلم است؛ تفاوت‌نداشتن معنی‌دار بین مناطق شهری است.  

 

نتیجه‌گیری

امروزه با روند روبه‌رشد شهرنشینی در نقاط مختلف جهان، موضوع تأمین منابع موردنیاز ساکنان شهرها، تبدیل به مسئله‌ای مهم در دنیا و دغدغه‌ای برای مدیران و برنامه‌ریزان شهری شده است. در این پژوهش تلاش شد تا با در نظر گرفتن پارامترها و شاخص‌هایی که در ارتباط با منابع موردنیاز (عرضه) و تقاضای مصرفی شهروندان ساری است، میزان مصرف منابع و انرژی در این شهر بررسی و درنهایت میزان تقاضا در هرکدام از بخش‌های مصرفی با ظرفیت زیستی اکوسیستم شهری مقایسه و ارزیابی شود. در انتها برای بررسی وضعیت پایداری توسعۀ فیزیکی شهر نیز الگوی توسعه و گسترش فیزیکی شهر ازنظر نسبت سرانۀ ناخالص جمعیت و مساحت ارزیابی شد.

واکرناگل و ریس (1996) برای اولین بار معیار ردپای اکولوژیک را مطرح کردند. ردپای اکولوژیک، نمونه‌ای از ابزار حسابداری بوده که برای برآورد و اندازه‌گیری میزان مصرف منابع و جذب آلاینده‌ها برای جمعیت یا اقتصاد استفاده شده است. این مفهوم، که تبدیل به موضوع مقایسۀ پایداری میان کشورها شده است، پیامدهای جوامع، کشور‌ها، مناطق و افراد را بر محیط‌زیست با تبدیل به اراضی موردنیاز برای تولید نیازهای اساسی و جذب آلاینده‌ها مقایسه می‌کند. به معنای دیگر، ردپای اکولوژیک روش زندگی انسان‌ها را به پیامدهای محیط‌زیست مربوط می‌کند که این محاسبات به میزان اطلاعات و دقت آنها، شاخص تبدیل، مساحت اراضی کشاورزی، سطح اراضی جنگلی و سایر منابع طبیعی بستگی دارد؛ همچنین ردپای اکولوژیک به مصرف و تولید ضایعات بستگی دارد. با توجه به نیازهای اساسی بشر در کنار نیاز به تغذیه، مسئلۀ سرپناه نیازی ضروری بوده است. موردتوجه قراردادن بخش مسکن یکی از مقوله‌های حیاتی اقتصادی- اجتماعی در جامعه است. با بیشترشدن جمعیت، میزان ساخت‌وساز مسکن هم رو به افزایش است. وجود پتانسیل‌های گردشگری در شهرستان ساری سبب ساخت‌وساز بیشتر مسکن و ویلا شده است. در برآورد رد پای اکولوژیک بخش مسکن، از مجموع رد پاهای اکولوژیک زمین ساخته‌شده و انرژی شامل گاز و برق و رد پای اکولوژیک آب استفاده‌شده است. رد پای اکولوژیک بخش مسکن در هرکدام از مناطق شهر به‌طور جداگانه برآورد شده است. رد پای اکولوژیک مسکن شهر ساری برابر 29/13980 هکتار جهانی است که از این میزان 55/2071 هکتار جهانی رد پای اکولوژیک بخش مسکن در منطقۀ یک، 81/3840 منطقۀ دو، 64/1609 منطقۀ سه و مقدار 66/620 منطقۀ چهار شهر ساری است. بین چهار منطقۀ شهر، منطقۀ دو با رد پای اکولوژیک 81/3840 هکتار جهانی بیشترین رد پای بخش مسکن را دارد. به بیان دیگر، شهروندانی که در منطقۀ دو زندگی می‌کنند، به زمین بیشتری برای رفع نیازهای بخش مسکن خود نیاز دارند. رد پای اکولوژیک حمل‌و‌نقل به تفکیک مناطق شهری، شهر ساری برآورد شده است. آن از مجموع رد پاهای اکولوژیک زمین ساخته‌شده و انرژی مصرفی (شامل بنزین، گازوئیل و CNG) محاسبه شده است. رد پای اکولوژیک در شهر ساری 24/46969 هکتار جهانی است. 3/13955 هکتار جهانی رد پای منطقۀ یک، 77/10736 رد پای منطقۀ دو، 51/10563 رد پای منطقۀ سه و 66/11713 رد پای اکولوژیک منطقۀ چهار است. پایداری اکولوژیکی راه‌حل‌هایی ارائه می‌دهد که در ابتدا نیازمند تجدیدنظر در ارتباط با کشاورزی، مسکن، انرژی، طراحی شهری، حمل‌ونقل، اقتصاد، خانواده، منابع مصرفی، جنگلداری، بیابان‌ها و ارزش‌های اصلی زندگی‌مان باشد. حبیبی و رحیمی (1394) در مطالعه‌ای که در محلۀ قطارچیان سنندج انجام دادند، چنین نتیجه گرفتند که میان متغیرهای اجتماعی - اقتصادی، سطح درآمد بیشترین تأثیر را بر جای پای بوم‌شناختی غذا، حمل‌ونقل و مسکن دارد و سطح سواد نیز بیشترین تأثیر را بر جای پای کالاهای مصرفی می‌گذارد. در پژوهشی دیگر، مهدی قرخلو و همکاران (1392) با عنوان ارزیابی پایداری توسعۀ شهری با روش جای پای اکولوژیکی شهر کرمانشاه صورت گرفت. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که جای پای اکولوژیکی شهر کرمانشاه در گروه‌های مصرفی مواد غذایی، حمل‌ونقل، گرمایش گازهای طبیعی، آب، برق و زمین موردنیاز برای دفع مواد زائد 82/1 هکتار بوده است. در راستای نیل به پایداری شهری مطالعۀ کالبد و عملکرد شهرها، برنامه‌ریزی و طراحی شهری، طراحی اکولوژیک، دهکدۀ اکولوژیک، شهر اکولوژیک و سایر اشکال طراحی محیطی امری ضروری است که باید برای ارتقای پایداری شهری از آنها استفاده شود. با توجه به نتایج حاصل‌شده از نقش پارامترهای مختلف در وضعیت پایداری شهر ساری، مهم‌ترین پیشنهاد در ارتقای شهر ساری بهره‌گیری از توسعة پایدار، جلوگیری از الگوی مصرف‌گرایی و جایگزین‌کردن آن با تولیدگرایی به شمار می‌رود؛ بنابراین با بهره‌گیری از نقاط قوت و ضعف از فرصت‌ها استفاده می‌شود. همان‌گونه که مفهوم ردپای اکولوژیک استفاده می‌شود، فعالیت‌هایی برای بهبود متولوژی‌های موجود در محاسبۀ ردپای اکولوژیک هم انجام گرفته است؛ اما این روش علاوه بر مزیت‌های بسیار با معایب و محدودیت‌هایی نیز همراه است. از محدودیت‌های شاخص ردپای اکولوژیک به چهار مورد مهم اشاره می‌شود که شامل نادیده‌گرفتن تغییر سطوح فناوری، نادیده‌گرفتن منابع زیرزمینی، کمبود اطلاعات در سطح منطقه‌ای و ملی و تأکید بر احتمالات منطقه‌ای و توجه کمتر به مسائل کیفی است. در پایان پیشنهادهای زیر برای کاهش رد پای اکولوژیک در شهر ساری ارائه شده است:

• تدوین و اجرای ضوابط و مقررات توسعۀ فضاهای سبز و باز به میزان چندین برابر سطوح ساختمانی تولیدشده در فرایند متراکم‌سازی محلات شهری.
• ممانعت از افزایش ساخت‌وسازها در اراضی سبز و باز شهرها و انتقال توسعه به اراضی فاقد توان‌های توسعۀ فضای سبز از سوی ارگان‌های مربوطه اعم از شهرداری.
• توجه به پتانسیل‌های بوم شناختی شهر ساری به‌ویژه جنگل، باغ‌ها و رودخانه‌ها.
• اصلاح الگوی مصرف و اجرای مدیریت سبز در کلیۀ مراکز دولتی و غیردولتی.

آموزش و اطلاع‌رسانی دربارۀ آثار محیط زیستی ناشی از زیادبودن میزان مصرف، با استفاده از مفهوم زمین و روش EF.

 

[1]. Khakpour

[2]. Abedi

[3]. Saberifar

[4]. Salehi

[5]. Wilson.E.O

تعداد مشاهده مقاله: 1,617

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 573