آینده‌پژوهی نظام تأمین مسکن درکلان‌شهر‌های ایران (موردمطالعه کلان‌شهر اهواز)

مقدمه

طبق اعلام سازمان ملل متحد تا سال 2050، حدود شش میلیارد نفر از جمعیت نه میلیارد نفری پیش‌بینی‌شدۀ جهان، در شهر‌ها زندگی خواهند کرد (روستایی و شری زاده، 1398: 8). شهرنشینی بازتابی از فعالیت‌‌های انسانی است (Bharath & et al., 2018: 201) که الگو‌های سکونتگاهی انسان را در سطح جهان متحول ساخته است (Zhang, 2016: 1). شهرنشینی، پدیده‌ای اقتصادی (pons & Rullan.2014: 79)، جامعه‌شناختی (cobbinah & niminabeka, 2017: 388)، اکولوژیکی (miller & hutchins, 2017: 345) و جمعیت‌شناختی (UNDES/PD, 2012) است که چالش‌‌های متعددی را نیز به‌دنبال دارد که فقر شهری، گسترۀ عظیم بافت‌‌های ناکارآمد شهری، اسکان غیررسمی (روستایی و شری زاده، 1398: 8) و تأمین مسکن مناسب از مهم‌ترین این چالش‌هاست (آروین و پوراحمد، 1395: 2). از آنجایی که مسکن به‌عنوان یکی از ملزومات زندگی خانوار‌ها و افراد است (garbawazri, 2013: 60)، نبودِ استطاعت لازم قدرت تأمین و تقاضای مؤثر مسکن از آنها سلب می‌شود، به حاشیه رانده می‌شوند، فقر در آنها ریشه می‌دواند و روز به روز در منجلاب فرومی‌روند. بی‎مسکنی و فقدان آن، عامل بسیاری از بزهکاری‌‌هاست. در بررسی‌‌هایی که از سوی سازمان بی‎مسکنی اروپا انجام شده است، یکی از مهم‌ترین دلایلی که افراد در معرض آسیب قرار می‌گیرند، «نداشتن مسکن» است^[1] )ضرغام فرد، 1396: 2).

همان‌طور که بیان شد، مسکن یکی از ضروری‌ترین نیاز‌های انسان بعد از خوراک و پوشاک است (رستمی و مظاهریان، 1400: 174) که تأثیر زیادی بر سلامت و رفاه انسانی دارد (Adeoye, 2016: 2) و برای حفظ و بقای فرد و جامعه اهمیت زیادی دارد (رستمی و مظاهریان، 1400: 174). هم‌اکنون مسکن، عامل اصلی جامعه‌پذیری افراد نسبت به جهان و کالایی عمده و تعیین‌کننده در سازمان اجتماعی فضاست (صفایی پور و زادولی خواجه، 1396: 150) که در شکل‌گیری هویت فردی، روابط اجتماعی و اهداف جمعی افراد نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارد (Short,2014: 199). مسکن، در زمرۀ اساسی‌ترین و حساس‌ترین بخش‌‌ها در برنامه‌ریزی توسعۀ اقتصادی و اجتماعی است. شکل‌گیری مسکن تابع عوامل و شرایط فرهنگی، اقلیمی، اقتصادی – معیشتی و تکنیک ساخت جامعۀ استفاده‌کننده است (زیاری و همکاران، 1389: 1-2).

 تأمین مسکن مناسب بسته به شرایط بازار مسکن، وضعیت اقتصاد کلان، تحولات جمعیتی، میزان نیاز به مسکن، روند‌های اجتماعی و سیاسی، رویکرد حاکم بر دولت‌‌ها و ظرفیت درونی آنها متفاوت است (رستمی و مظاهریان، 1400: 174). دغدغه‌‌های مربوط به تأمین مسکن از دو عامل نشأت می‌گیرد: اول، آنکه خرید مسکن بزرگ‌ترین معامله‌ای است که همۀ مردم در طول عمر خود انجام می‌دهند. به‌گونه‌ای که خانواده‌‌های متوسط حدود یک چهارم از درآمد و اقشار فقیر (فولادی جشن ابادی، 1398: 13) یا در آستانۀ فقر پنجاه درصد (زیاری و همکاران، 1396: 50) و حتی بیشتر درآمد خود را به امر مسکن اختصاص داده‎اند. دوم، آنکه براساس تجربه، رشد غیرمعمول قیمت و اجاره‌بهای مسکن به‌ویژه در شهر‌های بزرگ و توجه‌نکردن به این مشکل گره‌‌های عدیده‌ای را در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی به‌دنبال خواهد داشت (فولادی جشن ابادی، 1398: 13)؛ برای مثال، در استطاعت‌بودن مسکن ازنظر مالی هم برای موجر و هم برای مستأجر مهم است؛ زیرا مالکان مساکن خود را به قصد سود بیشتر اجاره می‌دهند و در عوض، مستأجران به سبد هزینۀ خود توجه دارند و همیشه در پی مساکنی هستند که با سبد هزینۀ آنها سازگاری داشته باشد (ضرغام فرد، 1396: 2-3)؛ بنابراین هر تغییر کوچک در قیمت مسکن و اجاره‌بها، آثار مخرب وجبران‌ناپذیری بر زندگی فرد دارد (فولادی جشن ابادی، 1398: 13). درمجموع مسکن، اساس فعالیت‌‌های بیولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را تشکیل می‌دهد و از آ‌‌نها پشتیبانی می‌کند که نقشی فراتر از سرپناه دارد (ضرغام فرد، 1396: 2-3). مسکن مناسب، سلامت جسمی و روحی را بهبود می‌بخشد، پیشرفت تحصیلی را افزایش می‌دهد (schwarts,2014: 2)، پایه و اساس تعامل اجتماعی است، امنیت درآمد را افزایش می‌دهد، به ثبات و تحرک نیروی کار کمک می‌کند، یکپارچگی را میان گروه‌‌های مهاجر تسهیل می‌بخشد و توسعه و سرمایۀ اجتماعی را در جامعه افزایش می‌دهد (Malpass and Victory, 2010; Zedlewskiand Waller, 2002; OCED, 2015).

در دهه‌‌های اخیر، شهر‌های کشور شاهد تمرکز روزافزون جمعیت بوده‌اند؛ ولی ضعف مدیریت اقتصادی، نداشتن برنامه‌ریزی جامع مسکن و نارسایی در زیرساخت‌‌های اقتصادی دولت موجب شد که مشکل کمبود مسکن و تأمین مسکن مناسب بروز کند. سیاست‌‌ها و برنامه‌‌های مختلف دولت نیز نتیجه‌ای نداشت؛ از این رو، بخش خصوصی و مردمی متصدی اصلی تأمین نیاز‌های مسکن جامعه شد. از طرفی، بخش خصوصی نیز همواره به اقتضای محوریت سود در تعاملات بازار سرمایه، در بخش‌‌هایی وارد می‌شود که احتمال وقوع سود متناسب با فعالیت و سرمایه‌گذاری انجام پذیرفته و با ریسک کم امکان‌پذیر باشد. بر این اساس، ساخت‌و‌ساز‌های بخش خصوصی فاصلۀ زیادی با نیاز‌های متقاضیان مسکن دارند؛ همچنین مسئلۀ بورس‌بازی زمین، موجب شده است که بخش زیادی از سرمایه‌‌ها به‌سمت زمین جلب شود و درنهایت جمع زیادی از شهروندان از داشتن سرپناه محروم بمانند. در پی این رویکرد، بدون نظارت و برنامه در ساخت‌و‌ساز‌ها و تغییرات فضایی، گسترش فیزیکی بیقوارۀ شهر‌ها اتفاق می‌افتد؛ در حالی که اگر توسعۀ مسکن با برنامه و نظارت و در راستای پاسخگویی به تقاضای مسکن باشد، با توسعۀ درونی شهر از طریق پرکردن بافت موجود شهر، افزایش متعادل تراکم، نوسازی و بازسازی مناطق متروکه و فرسوده واحیا و تغییر کاربری‌‌های قدیمی موجود، تا حد زیادی بر کاستی‌‌های بخش مسکن شهر غلبه می‌کند و توسعۀ شهر را به‌سمت پایداری سوق می‌دهد (یزدانی و همکاران، 1398: 53-52).

شهر اهواز متروپل استان خوزستان طی دهۀ گذشته به سه دلیل عمده دستخوش تغییرات جمعیتی و فضایی گسترده‌ای شده است: 1. مرکزیت استانی؛ 2. تبدیل‌شدن به یک ‌قطب عمدۀ صنعتی در راستای اتخاذ سیاست ایجاد قطب رشد؛ 3. برهم‌خوردن نظم شبکۀ شهری درنتیجۀ جنگ هشت‌ساله و از بین رفتن شهر‌های عمدۀ همکار (آبادان و خرمشهر) به سود توسعۀ همه‌جانبۀ این شهر (آروین، 1394: 4)؛ درنتیجۀ عوامل ذکرشده، جمعیت این شهر طی سال‌‌های (1395-1335) از 120098نفر به ۱۱۸۴۷۸۸ نفر افزایش ‌یافته است. در اولین سرشماری عمومی کشور در سال 1335 شهر اهواز جمعیتی بالغ‌ بر 120098نفر بوده است. این رقم در سرشماری سال 1375به 804980 نفر و در سرشماری سال 1395 به ۱۱۸۴۷۸۸ نفر افزایش یافته است (مرکز آمار ایران، 1335-1395)؛ بنابراین رشد سریع جمعیت باعث بروز معضلاتی همچون پایین‌بودن کیفیت مسکن در سطح شهر، فقدان مالکیت گروهی از شهروندان و مساحت کم واحد‌های مسکونی شده است (علوی و همکاران، 1397: 852-853). تداخل نامناسب فعالیت و سکونت در محلات مسکونی مجاور پهنه‌‌های کارکردی شهر (به‌ویژه صنایع سنگین و محور‌ها و پهنه‌‌های اداری‌ -خدماتی)، قرارگیری کاربری‌‌های گستردۀ نظامی و صنعتی و بایر یکپارچه در میانۀ بافت‌‌های مسکونی (از عوامل اصلی گسستگی ساختار شهری اهواز)، وجود بافت‌‌های مسکونی (اسکان غیررسمی یا رسمی مانند روستاها) خارج از محدودۀ قانونی و همجوار با شهر که نیاز‌های خدماتی و زیرساختی خود را از شهر تأمین می‌کنند، ساخت‌وساز‌های غیراصولی در حریم رودخانه و تعرض به حد بستر آن و ... شده است (آروین، 1394: 2). از طرف دیگر، ناتوانی مالی و اقتصادی گروه‌‌های کم‌درآمد از یک سو و نبودِ برنامه‌ریزی نوین و سازوکار‌های حمایتی مناسب از سوی دیگر، مانع از آن شده است تا اقشار یا گروه‌‌های آسیب‌پذیر به مسکن مناسب دسترسی داشته باشند؛ همان‌طور که بیان شد، این دسترسی‌نداشتن خود را در اشکال مختلف حاشیه‌نشینی و منظره‌‌های بدقواره‌ی شهری به نمایش گذاشته و باعث بروز انواع معضلات اجتماعی و اقتصادی شده است. این مسئله به‌خوبی نشان‌دهندۀ ضرورت تغییر بنیادین فرایند برنامه‌ریزی از شیوۀ سنتی و مبتنی بر پیش‌بینی روند‌ها به‌سمت برنامه‌ریزی نوین با رویکرد آینده‌پژوهی است؛ بنابراین شهر‌ها برای جلوگیری از بروز تأثیرات آن بر کیفیت و رفاه شهروندان، نیازمند برنامه‌ریزی با رویکردی نوین برای شناخت چالش‌‌های آینده هستند تا در تقابل با چالش‌‌های پیش رو غافلگیر نشوند، اهرم کنترل و مدیریت آینده را به دست بگیرند و آینده‌ای مطلوب را برای خود طراحی کنند (شری زاده و همکاران، 1398: 40). بر این اساس، این پژوهش به‌دنبال آینده‌پژوهی نظام تأمین مسکن در کلان‌شهر اهواز، برای پاسخ‌گویی به نیاز‌های حال و آینده و حل معضلات و مشکلات موجود در این شهر است. در این راستا، هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز است؛ از این ‌رو، در راستای هدف پژوهش، سؤال زیر مطرح می‌شود:

چه عواملی در وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز نقش کلیدی دارند؟

بررسی ادبیات پژوهش

در رویکرد‌های سنتی برنامه‌ریزی، برنامه‌ریز ابتدا با طرح این سؤال که «در آیندۀ درازمدت چه روی خواهد داد؟» پیش‌بینی لازم را انجام می‌دهد. آنگاه پیش‌بینی‌‌ها را مبنای تصمیم‌گیری و اتخاذ سیاست قرار می‌دهد و درنهایت اقدام می‌کند. به عبارت دیگر، از شرایط حال آغاز می‌کند و به آینده می‌رود؛ در حالی که در نگاه نو به برنامه‌ریزی، برنامه‌ریز ابتدا به افق آینده می‌رود و با حضور در افق آینده و دیده‌بانی حال و گذشته، مسیر‌های مشخص را برای معماری توسعه از آینده به حال تعیین می‌کند. آینده‌پژوهی برای مطالعۀ آینده و تحقق اهداف کلیدی خود، در پی آن است که انتظارات ما را از آینده شناسایی کرده و کمک کند که تمامی توان و ظرفیت عوامل شکل‌دهنده، در راستای تحقق مطلوب‌ترین بدیل آینده جهت‌دهی شوند (صفایی پور و رحیم پور، 1399: 98-97). در لغت‌نامۀ کمبریج، آینده‌نگاری «توانایی قضاوت و تشخیص درست دربارۀ آنچه در آینده رخ می‌دهد و برنامه‌ریزی اقدامات مبتنی بر این دانش» تعریف شده است. فرهنگ لغت آکسفورد نیز تعریفی مشابه ارائه داده است. آینده‌نگاری عبارت است از: «توانایی پیش‌بینی آنچه ممکن است در آینده رخ دهد، به‌منظور آمادگی برای آینده» (روستایی و شری زاده، 1398: 12). آینده‌پژوهی، علم و دانشی است که به‌دنبال شناخت و پیش‌بینی آینده براساس روش‌های علمی و معقول آماری یا تحلیلی است. آن، در فرایند آینده‌پژوهی براساس رفتار‌های گذشته و موجود، تجزیه‌و‌تحلیل عوامل مختلف و اثرگذار و با تکیه بر روش‌‌های علمی، آینده را پیش‌بینی و شبیه‌سازی می‌کند؛ همچنین در آینده‌پژوهی، فرصت‌‌ها و تهدید‌های آینده، موقعیت‌‌های مختلف و شرایط اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی کشور‌ها و ملت‌‌ها پیش‌بینی‌پذیر می‌شود. آن را علم مهندسی آینده و مدیریت هوشمندانه بر آینده نیز می‌نامند. آینده‌پژوهی در پی آن است تا با بهره‌گیری از تحلیل وضعیت موجود، شناسایی سازوکار‌های تغییر و تعریف سناریو‌های مختلف، توسعه و بهبود را در آینده‌‌های محتمل و ممکن پیش‌بینی کند. تصمیم‌‌های خوب بستگی کامل به دورنگری دارد. زندگی امروزی با گذشته بسیار متفاوت است. در این دنیای پر از تغییر، دیگر سنت‌های قدیمی آیندۀ ما را شکل نمی‌دهند، بلکه هر فرد باید آینده‌اش را بسازد تا سازمان و جامعه را در برابر تغییرات جهانی آماده کند (صفایی پور و رحیم پور، 1399: 98-97). دستیابی به مسیر‌های آینده نیازمند روشی جامع، یکپارچه و سامان‌مند است. در این زمینه سناریو‌ها ابزاری مناسب برای تصویر آیندۀ نامعلوم هستند (قزلباش و همکاران، 1395: 34). این روش درواقع به‌عنوان ابزار برنامه‌ریزی برای سازمان‌‌ها محسوب می‌شود (Rowland & Spaniol,2017: 1). سناریو‌ها به‌عنوان یکی از نخستین روش‌‌های آینده‌پژوهی، ابزاری قدرتمند برای کمک به تصمیم‌گیری در مواجه با نبودِ قطعیت‌‌ها استفاده می‌شوند. ایدۀ اصلی آن، تفکر دربارۀ آینده‌‌های ممکن است که مواجهه با شگفتی‌‌ها را به حداقل برساند و محدودۀ تفکر مدیران را دربارۀ احتمالات مختلف گسترش دهد (روستایی و شری زاده، 1398: 17). روش سناریونویسی مدت‌زمان طولانی است که از سوی شرکت‌ها، سازمان‌‌های ملی و بین‌المللی در سطوح مختلف به کار گرفته می‌شود (Lamé & et al,2019: 1).

ایجاد مسکن نیازمند خدمات حمل‌و‌نقل، منبع آب و فاضلاب، خدمات تجاری محلی و تسهیلات بهداشتی ترتیبی است. اقدامات فراوانی برای تأمین مسکن در سطح بین‌المللی صورت گرفته است. برنامه‌‌های رایج تا قبل از دهۀ 1970 عبارت بوده است از: نوسازی شهری، ایجاد خانه‌‌های ارزان قیمت و اعطای وام‌‌های خانه‌سازی. سازمان ملل متحد از طریق کمسیون اسکان بشر در قالب برنامه‌‌های هیبتات، به تأمین مسکن نیازمندان توجه می‌کند. در هبیتات یک بخش ساخت‌و‌ساز و سیاست‌‌های تأمین نیاز‌های این بخش در اولویت قرار داشت. سازمان ملل متحد در سال 1986 راهبرد جهانی تأمین سرپناه را برای افراد بی‎خانمان تا سال 2000 با رویکرد توانمندسازی تدوین کرد. در سال 1992 در هبیتات دو موضوع تأمین امنیت حق سکونت به‌ویژه برای اقشار کم‌درآمد مطرح شد. در سال 2001 در نشست ویژۀ مجمع عمومی سازمان ملل در شهر نیویورک ضرورت توجه به موضوع فقر شهری و بی‎خانمانی موردتوجه جدی قرار گرفت (زیاری و همکاران، 1389: 4).

مسکن قبل از هرچیز مکانی فیزیکی است، به‌عنوان سرپناه اولیه و محل اصلی زندگی خانواده‌‌ها به ‌حساب می‌آید و در آن بسیاری از نیاز‌های اولیۀ فرد مانند خوردن، استراحت‌کردن، تربیت فرزندان، استحمام و حفاظت در برابر شرایط جوی، عشق‌ورزی و ... تأمین می‌شود. مفهوم مسکن بر کل محیط مسکونی اطلاق می‌شود و شامل کلیۀ خدمات و تسهیلات ضروری لازم برای زیستن خانواده‌‌ها می‌شود. به این ترتیب، تعریف و مفهوم عام مسکن فقط شامل واحد مسکونی نیست، بلکه کل محیط مسکونی را در برمی‌گیرد (زیاری، 1389: 2). مسکن مناسب آن است که نه‌تنها نیاز به سرپناه خانواده را برآورده می‌کند، تأثیرات منفی جانبی نه برای افراد و نه برای اجتماع دارد. اثرات جانبی، هم شامل مواردی مانند تولید امراض جسمانی و انواع بیماری‌‌های روحی در اثر نبودِ امکانات می‌شود و هم مواردی را مانند ایجاد زمینه‌‌های بروز جرم و بزهکاری در برمی‌گیرد. بر این اساس، نیاز مسکن تا زمانی که یک خانواده به اسکان مناسب و درخور (نه سرپناه) دسترسی نداشته باشد، تأمین‌نشده باقی خواهد ماند (Moulaert,2014: 73). تأمین مسکن مناسب، یکی از مهم‌ترین عناصر و عوامل دستیابی به توسعۀ پایدار است و چگونگی تهیه و تأمین آن برای گروه‌‌های مختلف جامعه به‌خصوص گروه‌‌های کم‌درآمد یکی از مهم‌ترین چالش‌‌های پیش روی بیشتر دولت‌‌ها و جوامع است (ابراهیمی بوزانی و فدائی جزی، 1399: 137). در ایران در دهه‌‌های اخیر و به‌دنبال افزایش میزان شهرنشینی، بد مسکنی و تقاضا برای مسکن به‌ویژه از سوی افراد کم‌درآمد شهری، برنامه‌‌ها و سیاست‌‌های مختلفی برای تأمین مسکن ارزان و باکیفیت در پیش ‌گرفته شده است که در جدول (1) به‌طور خلاصه به مهم‌ترین آنها اشاره شده است.

جدول (1) سیاست‌‌های تأمین مسکن در ایران در مقاطع زمانی مختلف

Table (1) Housing provision policies in Iran at different times

(ابراهیمی بوزانی و فدائی جزی، 1399: 137)

مسکن یکی از نیازهای اساسی انسان بعد از خوراک و پوشاک است. مسکن مناسب، آن است که برای فرد و اجتماع تأثیر مثبت دارد. طی دهه‏های اخیر، سیاست‏های مختلفی در پی رشد جمعیت شهری و تقاضای مسکن از سوی اقشار کم‌درآمد توسط دولت انجام گرفته است؛ اما به دلیل توجه‌نکردن به مؤلفه‏ها و نیروهای کلیدی، ناکارآمد شده است؛ از این رو، تأکید برنامه‌ریزی مسکن با رویکرد نوین آینده‌پژوهی، موجب شناسایی چالش‎ها و مشکلات نظام تأمین مسکن و رسیدن به آینده‎ای مطلوب می‌شود. 

در زمینۀ موضوع پژوهش حاضر (آینده‌پژوهی نظام تأمین مسکن)، مطالعات فراوانی صورت گرفته است که در ادامه، به برخی از مطالعات مرتبط در این زمینه اشاره می‌شود.

قاسمی (1397) در مقاله‌ای، آینده‌پژوهی متغیرهای کمی و کیفی مسکن را در کلان‌شهر اصفهان بررسی کرده‌اند. محققان در این پژوهش به‌دنبال واکاوی چگونگی تغییرات شاخص‌های کمی و کیفی مسکن در اصفهان هستند. روش مورداستفاده در این پژوهش تحلیل اثرات متقابل و سناریو ویزارد است. نتایج تحقیق نشان‌دهندۀ آن است که از بین 9 متغیر کمی و کیفی قابل آینده‌پژوهی مسکن، 3 شاخص «زیربنا»، «تراکم خانوار در واحد مسکونی» و «تراکم نفر در واحد مسکونی» به‌عنوان متغیرهای پیشران وضعیت مسکن در آینده استخراج شده‌اند؛ همچنین دو سناریو محتمل آیندۀ مسکن در کلان‌شهر اصفهان برای سه متغیر مذکور به‌ترتیب عبارت است از: سناریو اول: هر سه متغیر کاهش یابند؛ سناریو دوم: هر سه تغییر ثابت بمانند.

شری زاده و همکاران (1398) در پژوهشی تحت عنوان شناسایی عوامل کلیدی مؤثر، وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد کلان‌شهر تبریز را با رویکرد آینده‌پژوهی بررسی کرده‌اند. محققان در این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد نوین آینده‌پژوهی و اصول پارادایم هنجاری به بحث و بررسی در ارتباط با عوامل اثرگذار بر وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد کلان‌شهر تبریز توجه کرده‌اند. روش مورداستفاده در این پژوهش، تحلیل اثرات متقابل است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که سیستم موردمطالعه، ناپایدار بوده است و در صفحۀ پراکنش متغیر‌ها، پنج دسته از عوامل (عوامل اثرگذار، دووجهی، مستقل، تأثیرپذیر و تنظیمی) شناسایی می‌شوند. درنهایت نرم‌افزار MICMAC از مجموع 59 عامل اولیه، 13 عامل را به‌عنوان عوامل کلیدی شناسایی کرد. این عوامل، به‌عنوان بازیگران اصلی، نقش کلیدی در بهبود وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن اقشار کم‌درآمد کلان‌شهر تبریز ایفا می‌کنند.

شیخ‌الاسلامی و اکبری (1400) در مقاله‌ای تحت عنوان ارزیابی میزان رضایت‌مندی ساکنان مجتمع‌‌های مسکونی مهر به رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعۀ موردی: مسکن مهرشهر بنک) توجه کرده‌اند. محققان با استفاده از روش‌‌های آمار توصیفی و استنباطی و آزمون T تک نمونه‌ای با کمک نرم‌افزار spss اقدام به سنجش میزان رضایت‌مندی کرده‌اند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که بیشترین رضایت‌مندی ساکنان از وضعیت موجود شاخص­‌های توسعۀ شهری در شهر بنک از دو شاخص اجتماعی و فرهنگی و توسعۀ اقتصادی به‌ترتیب با ضریب تغییرات 123/0 و 236/0 بوده است و شاخص زیست‌محیطی با ضریب تغییرات 238 در رتبۀ سوم و شاخص‌‌های کالبدی و فیزیکی با ضریب تغییرات 239/0 در رتبه‌های چهارم قرار گرفته‌اند.

خطیبی و همکاران، (1400)، در پژوهشی، به تحلیل اثربخشی طرح‌‌های توسعۀ شهری در توسعۀ مسکن با رویکرد آینده‌پژوهی (موردی: منطقۀ 3 شهر زنجان) توجه کرده‌اند. محققان در این پژوهش برای تحلیل داده‌‌ها از آزمون تحلیل عاملی، آزمون رگرسیون چندگانه و رویکرد تحلیل اثرات متقابل تعادل استفاده کرده‌اند. یافته‌‌های تحقیق نشان‌دهندۀ آن بود که همبستگی بین «طرح‌‌های توسعۀ شهری» با «توسعۀ مسکن» برابر 539/0 است و شاخص «مدیریتی» با ضریب (444/0=β) بیشترین همبستگی را بر «طرح‌‌های توسعۀ شهری» دارد؛ همچنین مهم‌ترین الگوی پایدار توسعه و تولید مسکن در قالب ضوابط طرح‌‌های توسعۀ شهری در منطقۀ 3 شهر زنجان مبتنی بر کیفیت مسکن با ضریب تأثیر 9+، قیمت مسکن با ضریب تأثیر 3+، بد مسکنی با ضریب تأثیر 3+، بهداشت محیط با ضریب تأثیر 2+ و حل مناقشات حقوقی مالکیت با ضریب تأثیر 1+ است.

McClure (2019) در پژوهشی، برنامۀ اعتبار مالیاتی مسکن کم‌درآمد را در آینده بررسی کرده است. این پژوهش پیشرفت‌‌های اعتبار مالیاتی مسکن را با درآمد کم در مناطق شهری بررسی می‌کند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که برنامۀ LIHTC به تمرکز فضایی فقر و همچنین اقلیت‌‌های نژادی و قومی کمک می‌کند. نتایج بررسی‌‌ها حاکی از آن است که برنامۀ مذکور به یک دستۀ درآمدی خدمات می‌دهد که نیاز بسیار کمی به واحد‌های اضافی دارد و به افراد نیازمند خدمت نمی‌کند. برنامۀ LIHTC باید به ایالت‌‌ها اجازه دهد که اعتبار مالیاتی را با کوپن مبادله کنند تا به فقیرترین خانوار‌ها خدمات بهتری ارائه دهند. این برنامه باید دقت بیشتری را در تحلیل بازار اعمال کند تا واحد‌های جدید فقط در بازار‌های تنگ اضافه و واحد‌های فرسوده در جا‌های دیگر بازسازی شوند.

 & et al Pawson (2020) در پژوهشی تحت عنوان تأمین مالی و ادارۀ مسکن اجاره‌ای مقرون‌به‌صرفه پرداخته‌اند. محققان در این پژوهش واکنش‌‌های دولت را به کمبود فزایندۀ مسکن ارزان قیمت بررسی کردند. در این پژوهش، اصول عملیاتی مدل کسب‌وکار مسکن مقرون به صرفه را توضیح می‌دهند (ازجمله نقش یارانۀ عمومی برای رفع شکاف در تأمین مالی بین بازدۀ موردنیاز سرمایه‌گذار و درآمد براساس اجاره‌‌های مقرون‌به‌صرفه)؛ همچنین رویکرد‌های بین‌المللی را برای تأمین مالی مشترک دولتی-خصوصی بیان می‌دارند. درنتیجه وضعیت فعلی استرالیا را برای اتخاذ مدل‌‌های سرمایه‌گذاری جدید و تجزیه‌وتحلیل موانع داخلی اصلی برای سرمایه‌گذاری نهادی خصوصی در مسکن مقرون‌به‌صرفه بررسی کرده‌اند.

معرفی محدوده

شهر اهواز به‌عنوان مرکز استان خوزستان با جمعیت 1184788 نفر (طبق سرشماری 1395)، هفتمین شهر پرجمعیت ایران (سجادیان و دامنه باغ، 1400: 151). بین 31 درجه و 13 دقیقه شمالی تا 31 درجه و 23 دقیقه شمالی و 48 درجه و 32 دقیقه شرقی تا 48 درجه و 47 غربی واقع شده است. این شهر طبق اعلام مرکز آمار ایران در سال 1395 برابر با 1184788 نفر بوده است که هفتمین کلان‌شهر پرجمعیت ایران به شمار می‌رود. شهر اهواز در دهه‌‌های اخیر به سبب تحولات اقتصادی- اجتماعی ازنظر جمعیتی و محدودۀ شهر رشد زیادی به خود دیده است که این خود به تفاوت‌‌های کالبدی، اجتماعی و ... در مناطق و محلات شهر منجر شده است (زیاری، 1396: 50). در سال 1391 منطقۀ پنج شهری به شهرستان کارون تبدیل و در سال 1395 منطقۀ چهار شهری به دو منطقۀ جداگانه تقسیم شد؛ بنابراین در حال حاضر این کلان‌شهر هشت منطقه را شامل می‌شود (آروین و پوراحمد،1401: 195)

جدول (2) جمعیت شهر اهواز طی سال‌‌های 1335-1395

Table (2) Population of Ahvaz city during the years 1395-1335

(معاونت برنامه‌ریزی و توسعۀ سرمایۀ انسانی شهرداری اهواز، 1398: 32)

شکل (1) موقعیت محدودۀ موردمطالعه (شهرداری کلان‌شهر اهواز، 1401)

figure (1) Location of the study area (Ahvaz metropolitan area, 1401)

روش پژوهش

هدف اصلی از انجام پژوهش حاضر، شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر وضعیت آینده برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز بود؛ از این ‌رو، روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و پیمایشی انتخاب شد. در گام اول، فهرستی از عوامل اولیه که در نظام تأمین مسکن شهر اهواز نقش دارند، به‌عنوان متغیر‌های تحقیق، با بهره‌گیری از منابع اسنادی و پژوهش‌‌های پیشین و پرسش‌نامۀ دلفی متخصصین شناسایی شدند.

جدول (3) عوامل و مؤلفه‌‌های مؤثر بر نظام تأمین مسکن شهر اهواز

Table (3) Factors and components affecting the housing supply system of Ahvaz city

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

در ادامه، متغیر‌های پژوهش براساس پرسش‌نامۀ کارشناسان تحلیل شدند. در گام اول از فرایند انجام پژوهش، با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل و نرم‌افزار میک‌مک، میزان اثرگذاری عوامل اولیه بر روی یکدیگر در قالب پرسش‌نامۀ کارشناسان ارزیابی شد. درواقع از پاسخ‌دهندگان خواسته شد، تا میزان اثرگذاری عوامل را بر روی یکدیگر در بازۀ صفر تا سه پاسخ دهند. درنهایت با استفاده از پرسش‌نامه‌ای دیگر، به انتخاب عوامل کلیدی تأمین مسکن شهر اهواز با استفاده از روش سناریونویسی در نرم‌افزار سناریو ویزارد اقدام شده است. در این بخش، جامعۀ آماری پژوهش، متخصصان و کارشناسان حوزۀ شهری هستند. حجم نمونۀ موردمطالعه از طریق اشباع نظری به تعداد 30 متخصص از طریق روش نمونه‌گیری، گلوله‎برفی تعیین شد. روایی ابزار تحقیق در این پژوهش، از طریق ارزشیابی توسط اساتید دانشگاه بررسی و پس از رفع اشکالات و نواقص تأیید شد. برای سنجش پایایی پرسش‌نامۀ متخصصان اول (تحلیل اثرات متقابل) طبق جدول (4)، براساس شاخص‌های آماری با دو بار چرخش داده‌ای از مطلوبیت و بهینه‎‎شدگی 100 درصدی برخوردار بوده که حاکی از روایی زیاد پرسش‌نامه است. برای سنجش پرسش‌نامۀ متخصصان دوم (سناریونویسی)، پرسش‌نامه توسط ده درصد از کارشناسان تکمیل شد. نتایج حاصل از آن‌طرف دیگر متخصصان و استاد راهنما قابل استناد و تأیید شد.

جدول (4) پایایی پرسش‌نامۀ تحلیل اثرات متقابل

Table (4) Reliability of interaction effects analysis questionnaire

یافته‌‌های پژوهش

در این پژوهش، برای سنجش و بررسی عوامل کلیدی تأمین مسکن شهر اهواز از دیدگاه جامعۀ متخصصان، اقدام به تکمیل پرسش‌نامه بین متخصصان امر شد. در جدول (5)، وضعیت پاسخ‌دهندگان ارائه شده است. مطابق با این جدول، از 30 نفر از پاسخ‎دهندگان 13 نفر زن و 17 نفر مرد بودند. ازلحاظ سن، بیشترین تعداد مربوط به افراد 45-41 سال (15 نفر) است. طبق متغیر تحصیلات افراد با مدرک دکتری، 16 نفر از اندازۀ نمونه را تشکیل می‌دهند. ازلحاظ تخصص نیز عمدۀ کارشناسان، رشتۀ تحصیلی خود را جغرافیای برنامه‎ریزی شهری (14نفر) اظهار کرده‌اند. 11نفر از متخصصان سابقۀ خدمت 10-6 سال دارند.

جدول (5) آمار توصیفی وضعیت پاسخ‌دهندگان

Table (5) Descriptive statistics of respondents' status

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

در این مرحله، با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل در محیط نرم‌افزار Micmac و تکمیل پرسش‌نامۀ کارشناسان، عوامل کلیدی مؤثر بر نظام تأمین مسکن شهر اهواز شناسایی خواهد شد. مراحل انجام این مدل، به شرح زیر است:

در پژوهش حاضر، برای شناسایی متغیر‌های اولیۀ اثرگذار تأمین مسکن شهر اهواز از مطالعات پیشینۀ نظری و دلفی متخصصین استفاده شده است. در این مرحله، متخصصان و کارشناسان خبره در حوزۀ شهری و ... با استفاده از روش‌‌هایی همچون مصاحبه و پرسش‌نامۀ تشریحی مورد پرسشگری قرار گرفتند. نظرات آنها دربارۀ عوامل اثرگذار بر تأمین مسکن شهر اهواز تحلیل و درنهایت تعداد 27 متغیر به شرح جدول (3) (در ابعاد کالبدی محیطی، اجتماعی، اقتصادی-مالی و نهادی مدیریتی) استخراج شد. به‌منظور شناسایی عوامل اصلی کلیدی تأمین مسکن شهر اهواز، از مدل سیستمی (تحلیل اثرات متقابل) استفاده شده است که در ادامه، بیان می‌شود.

یکی از مدل‎‌های کاربردی در زمینۀ شناسایی عوامل کلیدی، تحلیل اثرات متقابل عوامل است. برای انجام‌دادن تحلیل اثرات متقابل از نرم‌افزار میک‌مک استفاده می‌شود. نرم‌افزار میک‌مک برای انجام محاسبات سنگین ماتریس اثرات متقاطع طراحی شده است. روش این نرم‌افزار این‌گونه است که ابتدا متغیر‌ها و مؤلفه‌‌های مهم در موضوع مدنظر شناسایی می‌شوند. سپس در ماتریسی مانند ماتریس تحلیل اثرات وارد می‌شوند و میزان ارتباط میان این متغیر‌ها با حوزۀ مربوطه توسط کارشناسان و خبرگان تشخیص داده می‌شود. در این ماتریس متغیر‌های سطر‌ها اثرگذار و متغیر‌های ستون‌‌ها، تأثیرپذیر فرض می‌شوند. درنهایت نرم‌افزار میک‌مک نشان‎دهندۀ میزان تأثیرپذیری و اثرگذاری عوامل در نموداری مفهومی است که از دو محور تأثیرپذیری و اثرگذاری تشکیل شده است. در این نمودار، پنج ناحیه تشکیل می‌شود (جدول 6 و شکل 2). نتایج حاصله نشان‌دهندۀ آن بود که عوامل زیر بیشترین میزان اثرگذاری مستقیم را در نظام تأمین مسکن شهر اهواز داشتند که عبارت است از: فقدان هماهنگی بین برنامه‌‌های توسعۀ شهری و مسکن، مهاجرت، تنوع قومیتی، حاشیه‌نشینی، تحریم‌‌های اقتصادی، تضعیف ارزش پول ملی، تسهیلات اعتباری ناچیز، افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم، نوسانات نرخ ارز، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن.

در زمینۀ اثرگذاری غیرمستقیم نیز عوامل فقدان هماهنگی بین برنامه‌‌های توسعۀ شهری و مسکن، مهاجرت، تنوع قومیتی، حاشیه‌نشینی، تحریم‌‌های اقتصادی، تضعیف ارزش پول ملی، تسهیلات اعتباری ناچیز، افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم، نوسان‌های نرخ ارز، پایین‌بودن توان پرداخت وام، کاهش مدام ارزش پول، افزایش قیمت زمین و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن بیشترین امتیاز را کسب کردند.

جدول (6) تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل نسبت‌به یکدیگر

Table (6) The direct and indirect effects of the factors on each other

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

نرم‌افزار میک‎مک، نشان‌دهندۀ میزان تأثیرپذیری و اثرگذاری عوامل در یک نمودار مفهومی که از دو محور تأثیرپذیری و اثرگذاری تشکیل شده است:

ناحیۀ اول، عوامل کلیدی (یا اثرگذار): درواقع در این ناحیه سهم اثرگذاری عوامل بیشتر از تأثیرپذیری بوده است و شامل عوامل کلیدی می‌شود که در آینده در نظام تأمین مسکن شهر اهواز بسیار مهم خواهد بود. متغیر‌های اثرگذار با درجۀ زیادی از اثرگذاری در سمت شمال غربی نمودار مشاهده می‌شوند. این متغیر‌ها با درجۀ زیادی از اثرگذاری، به‌عنوان متغیر‌های تعیین‌کننده نیز شناخته می‌شوند. متغیر‌های این گروه عبارت است از: مهاجرت، حاشیه‌نشینی، تضعیف ارزش پول ملی، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین، تسهیلات اعتباری ناچیز و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن.

ناحیۀ دوم، متغیر‌های دو وجهی: این متغیر‌ها دو ویژگی مشترک اثرگذاری بالا و تأثیرپذیری زیاد دارند و هر عملی بر روی این متغیر‌ها بر روی سایر متغیر‌ها نیز واکنش و تغییری ایجاد خواهد کرد. متغیر‌های این گروه عبارت است از: نابرابری سازمان‌یافته بین گروه‌‌ها در توزیع فرصت‌‌ها و امکانات موجود، تحریم‌‌های اقتصادی، افزایش توزیع رانت حاصل از فروش تراکم، فقدان هماهنگی بین برنامه‌‌های توسعۀ شهری و مسکن و نوسان‌های نرخ ارز.

ناحیۀ سوم، متغیر‌های تنظیمی یا کنترل‌گر: این متغیر‌ها در نزدیکی مرکز ثقل نمودار قرار دارند. درواقع حالت تنظیمی دارند و گا‌هی به‌عنوان اهرمی ثانویه عمل می‌کنند و به این دلیل مهم هستند که در آینده امکان دارد، به هرکدام از چهار ناحیۀ دیگر منتقل شوند. این متغیر‌ها با توجه به سیاست‌‌های دولت، قابل‌ارتقا به متغیر‌های اثرگذار، تعیین‌کننده یا هدف و ریسک هستند. متغیر‌های این گروه عبارت است از: ضوابط و مقررات فضایی و ساختمانی، سطح رشد اقتصادی پایین، تعریف‌نشدن یارانه‌‌های موردنیاز در بخش مسکن، نبودِ شفافیت اقتصادی، وجود تنگنا‌های آیین‌نامه‌ای و حقوقی و الگوی کاربری زمین.

 ناحیۀ چهارم، متغیر‌های تأثیرپذیر: این متغیر‌ها در قسمت جنوب شرقی نمودار قرار دارند و متغیر‌های نتیجه نامیده می‌شوند. آنها از تأثیرپذیری بسیار زیاد از سیستم برخوردار هستند و اثرگذاری بسیار پایین در سیستم دارند. متغیر‌های این گروه عبارت است از: تشکل‌‌های مردمی و بخش خصوصی، رؤیایی‌بودن طرح‌‌های توسعۀ شهری، افزایش بهای اجاره‌نشینی و تنوع قومیتی.

 ناحیۀ پنجم، متغیر‌های مستقل: از متغیر‌های این ناحیه چشم‌پوشی نمی‌شود؛ زیرا نه اثرگذار و نه تأثیرپذیر هستند. این متغیر‌ها در قسمت جنوب‌ غربی نمودار قرار دارند. متغیر‌های این گروه عبارت است از: همخوانی‌نداشتن استاندارد‌های خانه‌‌های ساخته‌شده با شرایط نیازمندان، افزایش جمعیت شهری، پایین‌بودن توان مالی برای ساخت، نبودِ حکمروایی خوب شهری و موقعیت نامطلوب برخی مساکن در شهر.

شکل (2) نمودار پراکنش متغیر‌ها در محور اثرگذاری- تأثیرپذیری براساس تأثیرات مستقیم

figure (2) The distribution diagram of the variables in the impact-affectability axis based on direct effects

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

نتایج نشان‌دهندۀ آن است که هفت عامل کلیدی در نظام تأمین مسکن شهر اهواز نقش دارند. همان‌گونه که در شکل (3) نمایش داده شده ‌است، این هفت عامل شامل مهاجرت، حاشیه‌نشینی، تضعیف ارزش پول ملی، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین، تسهیلات اعتباری ناچیز و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن می‌شود.

شکل (3) عوامل مؤثر بر نظام تأمین مسکن شهر اهواز

Figure (3) Factors affecting the housing supply system of Ahvaz city

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

پس از شناسایی 27 عامل مؤثر بر روند آیندۀ سیستم از طریق دلفی متخصصان، تعداد هفت عامل کلیدی با استفاده از تحلیل‌‌های نرم‌افزار میک‌مک (شکل 3) استخراج شدند. این عوامل در صحنه پیش روی برنامه‌ریزی، در وضعیت‌‌های مختلفی قابل‌تصور هستند. لازمۀ اصلی تدوین سناریو‌ها برای عوامل کلیدی تعریف وضعیت‌‌های احتمالی و تحلیل دقیق شرایط پیش رو است؛ بنابراین در این مرحله با نظرخواهی از خبرگان، وضعیت‌‌های پیش رو برای عوامل کلیدی شناسایی و درنهایت تعداد 21 وضعیت محتمل برای هفت عامل کلیدی تدوین شد. وضعیت‌‌های محتمل برای هر عامل متفاوت از سایر عوامل بوده و تنها ویژگی مشترک بین آ‌‌نها وجود طیفی از وضعیت‌‌های مطلوب تا نامطلوب است. فرض‌ها یا وضعیت‌‌های مطرح‌شده، تصاویری را از آینده‌‌های ممکن و باورپذیر پیش روی شهر اهواز درخصوص تأمین مسکن متصور می‌شود که فرض خوش‌بینانه نشان‌دهندۀ بهترین حالت، فرض بینابین نشان‌دهندۀ ادامۀ روند فعلی و وضع موجود و درنهایت فرض بدبینانه نشان‌دهندۀ نامناسب‌ترین وضعیت پیش روی عوامل کلیدی مؤثر بر تأمین مسکن شهر اهواز است.

جدول (7) عوامل کلیدی، وضعیت و فرض‌های احتمالی پیش روی سیستم

Table (7) Key factors, situation and possible assumptions facing the system

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

سبد سناریو بازتاب این حقیقت بنیادی است که گذشته و حال بر آینده تأثیر دارند؛ ولی به‌طور قطع آن را تعیین نمی‌کنند یا به بیانی دیگر، عناصری از سازندگان آینده، شناخته نشده یا هنوز به وجود نیامده است. دیدگاه و تفکر غالب متفکران و تصمیم‌سازان به تصور آیندۀ متعارف (مرسوم و معلول) منجر می‌شود. حال آنکه سبد سناریو با تصور آینده‌‌های بدیل، هوشمندی را افزایش می‌دهد و راه مقابله را با مخاطرات (ریسک) باز می‌کند (عطریان، 1394: 114). ماتریسی متقاطع 21*21، از وضعیت‌‌های احتمالی پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز طراحی شد که همانند مرحلۀ پیشین (شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر تأمین مسکن شهر اهواز، خروجی نرم‌افزار میک‌مک)، به‌صورت پرسش‌نامه‌ای مفصل به‌همراه راهنمای نحوۀ پاسخگویی در اختیار کارشناسان قرار گرفت و از آنها خواسته شد، با در نظر داشتن این پرسش که «اگر هریک از سناریو‌ها اتفاق بیفتد، چه تأثیری بر تحرک و پویایی سایر سناریو‌ها خواهد داشت؟ آیا در پیشبرد سایر سناریو‌ها نقش محرک و تقویت‌کننده دارد یا بازدارنده است؟» آن را تکمیل کنند. طیف پاسخ‌گویی در این مرحله، از 3 تا 3- بوده است که میزان اثرگذاری هرکدام از وضعیت‌‌ها را بر سیستم مشخص می‌کند.

3-= تأثیر محدوده‌کنندۀ قوی؛ 2-= تأثیر محدود‌کنندۀ متوسط؛ 1-= تأثیر محدوده‌کنندۀ ضعیف؛ 0= بدون تأثیر؛ 1= تأثیر تقویت‌کنندۀ ضعیف؛ 2= تأثیر تقویت‌کنندۀ متوسط؛ 3= تأثیر تقویت‌کنندۀ قوی. داده‌‌های جمع‌آوری‌شده از این مرحله، برای تجزیه‌وتحلیل وارد نرم‌افزار سناریو ویزارد شد. براساس ترکیب 21 وضعیت احتمالی، تعداد 2187 سناریوی ترکیبی استخراج می‌شود که شامل همۀ وضعیت‌‌های احتمالی و پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز در آینده است. سناریو‌های ارائه‌شده با نرم‌افزار سناریو ویزارد عبارت است از: 5 سناریو با سازگاری زیاد؛ 1511 سناریو با سازگاری ضعیف؛ 671 سناریوی ناسازگار؛ بنابراین براساس نتایج نرم‌افزار، 5 سناریو با احتمال وقوع بسیار زیاد در شرایط پیش‌روی محدودۀ موردمطالعه متصور شد که از میان آنها تنها سناریوی سوم نشان‌دهندۀ شرایط مطلوب و امیدوارکننده است. سناریوی اول و پنجم وضعیت به نسبت مطلوب و حالت بینابینی دارند. دو سناریوی دیگر یعنی دوم و چهارم اغلب نشان‌دهندۀ شرایط بحرانی هستند. این نرم‌افزار هیچ تأکیدی بر این ندارد که سناریو‌ها از طیف‌‌های گوناگون انتخاب شوند و تنها براساس روابط منفی و مثبت بین عوامل (اثرگذاری یا تأثیرپذیری) که توسط کارشناسان امر ارزش‌گذاری شده است (ماتریس اثرات متقاطع)، اقدام به استخراج سناریو می‌‌کند؛ بنابراین سناریو‌های استخراج‌شده کاملاً مطلوب یا کاملاً بحرانی هستند. درواقع سناریو‌های مذکور براساس منطق و الگوریتم تحلیل‌گر نرم‌افزار سناریو ویزارد طراحی می‌شوند.

جدول (8) وضعیت‌ هر یک از عوامل کلیدی به تفکیک سناریو‌های سازگار

Table (8) Status of each of the key factors according to compatible scenarios

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

براساس نتایج جدول (8)، سناریوی سوم با کسب 5 حالت مطلوب و درصد مطلوبیت 87/42 درصد، خوش‌بینانه‌ترین و امیدوارکننده‌ترین سناریوی پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز است. سناریوی اول و دوم حالت بینابینی دارند. سناریو‌های دوم و چهارم نیز به‌ترتیب بحرانی‌ترین سناریو‌ها هستند و نامطلوب‌ترین وضعیت را برای نظام تأمین مسکن شهر اهواز متصور می‌شوند.

جدول (9) ضرایب، تعداد و درصد هر یک از سناریو‌ها براساس طیف سه‌گانه

Table (9) Coefficients, number and percentage of each of the scenarios based on the 3 spectrum

 (یافته‌های نگارندگان، 1401)

بحث و نتیجه‌گیری

کلان‌شهر اهواز مانند دیگر شهرهای کشور شاهد تمرکز روزافزون جمعیت (به دلیل مرکزیت استانی، تبدیل‌شدن به یک قطب عمدۀ صنعتی و برهم‌خوردن نظم شبکۀ شهری) بوده است. رشد سریع جمعیت در این کلان‌شهر موجب بروز مشکلاتی نظیر پایین‌بودن کیفیت مسکن در شهر و اسکان غیررسمی شده است. ناتوانی‌های اقتصادی گروه‌های کم‌درآمد، ضعف مدیریت اقتصادی از سمت دولت و نداشتن برنامه‌ریزی جامع مسکن موجب شد که مشکل کمبود مسکن بروز کند. از آنجایی که سیاست‌ها و برنامه‌های مختلف دولت نتیجه‌ای نداشت، بخش خصوصی متصدی اصلی تأمین مسکن در جامعه شد. دخالت بخش خصوصی به‌نوبۀ خود موجب بروز مشکلاتی نظیر بورس بازی زمین و ... شد؛ درنتیجه جمع زیادی از شهروندان توانایی خرید مسکن مناسب را نداشتند؛ برای همین منظور ناگزیر در حاشیۀ شهر ساکن شدند و روز به روز به جمعیت مناطق حاشیه نشین افزوده شد. این مسائل به‌خوبی نشان‌دهندۀ ضرورت تغییر بنیادین فرایند برنامه‌ریزی از شیوۀ سنتی و مبتنی بر پیش‌بینی روندها به‌سمت برنامه‌ریزی نوین با رویکرد آینده‌پژوهی است؛ از این رو، هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر وضعیت آیندۀ برنامه‌ریزی مسکن کلان‌شهر اهواز است. به‌منظور رسیدن به این منظور ابتدا 27 عامل اولیه انتخاب و با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل مطالعه شد. نتایج پژوهش‌ها نشان‌دهندۀ آن بود که هفت عامل کلیدی در نظام تأمین مسکن شهر اهواز نقش دارند. این هفت عامل شامل مهاجرت، حاشیه‌نشینی، تضعیف ارزش پول ملی، پایین‌بودن توان پرداخت وام، افزایش قیمت زمین، تسهیلات اعتباری ناچیز و نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن می‌شود. در تشریح هفت عامل شناسایی‌شده این‌گونه بیان می‌شود که یکی از علت‌های مهاجرت به شهر اهواز، تمرکز زیرساخت‌ها و خدمات در شهر اهواز و کمبود و نبودِ شاخص‌های مرتبط با امکانات زیرساختی و خدماتی در دیگر شهرهای استان، گردش سرمایه‌های مرتبط با فعالیت‌های کشاورزی (مثل کشت و صنعت نیشکر)، وابستگی فامیلی، درگیری‌های محلی و پیدایش صنعت نفت در استان خوزستان و ازجمله در اطراف شهر اهواز و درنتیجه مهاجرت به شهر اهواز و سکونت در محلات حاشیه‌ای شهر اهواز[2] است. تضعیف ارزش پول ملی و افزایش قیمت زمین از دیگر عامل‌های کلیدی بود. کاهش ارزش پول ملی باعث شده است که مسکن به‌خوبی عرضه نشود و همین امر موجب گرانی قیمت مسکن شده است. از سوی دیگر، احتکار و برخوردنکردن با متخلفان حوزۀ مسکن بر افزایش تورم در مسکن دامن زده و به همین دلیل، خانه‌دارشدن اغلب مردم به یک رؤیایی دست‌نیافتنی تبدیل شده است. از دیگر عامل‌های کلیدی درخصوص تأمین مسکن کلان‌شهر اهواز، پایین‌بودن توان پرداخت وام و تسهیلات اعتباری ناچیز است. بخشی اعظمی از اقشار کم‌درآمد، مستأجر هستند و به دلیل پرداخت اجاره‌بها قادر به پرداخت وام مسکن نیستند. از سوی دیگر، پرداخت اقساط به‌صورت پلکانی است و همین امر موجب می‌شود، تنها دهک هشتم، نهم و دهم قادر به پرداخت اقساط باشند؛ همچنین به دلیل تورم موجود، سقف تسهیلات اعتباری دولت ازلحاظ اقتصادی کارآمد نخواهد بود. آخرین عامل کلیدی نبودِ سیستم یکپارچه و هماهنگ مدیریت در بخش مسکن بود. بیشترین مداخله دولت درخصوص مسکن مربوط به اعطای اعتبارات مالی ساخت مسکن از طریق بانک، ساخت مسکن توسط کمیتۀ امداد امام خمینی برای محرومان، تأمین زمین برای ساخت مسکن طبقات کم‌درآمد (مسکن مهر) و برخی سیاست‌های تشویقی برای انبوه‌سازان بوده است. بخش خصوصی بیشترین سهم را از ساخت مسکن به خود اختصاص داده است و سیاست یکپارچه و هماهنگی از سوی دولت در این خصوص وجود ندارد. هفت عامل ذکر‌شده باعث موفق‌نشدن سیاست‌های تأمین مسکن در کلان‌شهر اهواز می‎شود. نتایج دیگر بررسی‌ها نشان‌دهندۀ آن است که سناریوی سوم با کسب 5 حالت مطلوب و درصد مطلوبیت 42.87درصد، خوش‌بینانه‌ترین و امیدوارکننده‌ترین سناریوی پیش روی نظام تأمین مسکن شهر اهواز است. سناریوی اول و دوم حالت بینابینی دارند. سناریو‌های دوم و چهارم نیز به‌ترتیب بحرانی‌ترین سناریو‌ها هستند و نامطلوب‌ترین وضعیت را برای نظام تأمین مسکن شهر اهواز متصور می‌شوند.

نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج تحقیق روستایی و شری زاده (1398) همسو بوده است که در پژوهشی به تدوین سناریو‌های برنامه‌ریزی مسکن برای گروه‌‌های آسیب‌پذیر شهری با رویکرد آینده‌نگاری در شهر تبریز توجه کرده‌اند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که قیمت زمین و مسکن، میزان رشد شهرنشینی، سیاست‌های تأمین مسکن، حاشیه‌نشینی، سرمایۀ مالی خانوار، مدیریت زمین، تسهیلات بانکی، بافت فرسوده و اشتغال در تأمین مسکن شهر تبریز نقش دارند. از طرفی، با نتایج تحقیق فنی و همکاران (1400) همسو نیست که در پژوهشی به آینده‌پژوهی عوامل مؤثر بر تحقق‌پذیری مسکن پایدار در کلان‌شهر تهران توجه کرده‌اند. نتایج حاکی از آن است که عواملی چون زمین، توسعۀ عمودی، کیفیت و استحکام مساکن، منابع آب، بحران‌های طبیعی و دسترسی‌ها جزو عوامل اثرگذار هستند.

در همین راستا، پیشنهادهای زیر مطرح می‌شود:

- ایجاد امکانات رفاهی و خدماتی در مسکن مهرشهر اهواز (شهر اهواز دو پروژۀ مسکن مهر دارد: شیرین شهر در فاصله 30 کیلومتری شهر و شهر جدید رامین در فاصلۀ 45 کیلومتری شهر اهواز. در این مساکن هیچ‌گونه امکانات رفاهی و خدماتی وجود ندارد. به‌طوری که فاقد خیابان، مدرسه و سرویس حمل‌و‌نقل شهری بوده‌اند؛ بنابراین دو پروژۀ مسکن مهر شیرین شهر و شهر جدید رامین هم نه‌تنها نتوانسته باری از دوش مردم بردارد که خود تبدیل به معضل حاشیه‌نشینی برای مردم شهر شده است.

- مدیریت توانمند و کارآمد و برنامه‌ریزی جامع و یکپارچه برای تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد

- الزام در اجرای تعهد دولت در تأمین مسکن برای اقشار کم‌درآمد مطابق قانون اساسی کشور و منشور حقوق شهروندی با رعایت اولویت و امکانات

- استفاده از ظرفیت‌‌های بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در امر ساخت‌وساز مسکن ارزان‌قیمت

- ایجاد نهاد بانک توسعه‌ای به‌عنوان تجربۀ موفق جهانی برای دسترسی اقشار کم‌درآمد به وام ارزان‌قیمت و بلندمدت و بانک‌پذیرکردن آنها (به دلیل نداشتن اسناد رسمی مالکیت زمین)

- اجرایی‌کردن طرح مسکن اجتماعی با استفاده از ظرفیت‌‌های بخش خصوصی و کمک‌‌های مالی دولت

[1] . برای مطالعۀ بیشتر به کتاب ذیل مراجعه فرمایید:

پلیچی و همکاران (2011)، تخصیص مسکن اجتماعی و بی‌مسکنی. ترجمۀ ابوالفضل مشکینی، مسلم ضرغام فرد و علی مهدی.  انتشارات طحان.

[2] . محلات حاشیه‌نشین شهر اهواز: آل صافی، حصیرآباد، زویۀ 2، زویۀ 1، سیاحی، شلنگ‌آباد ،شهرک رزمندگان، عین دو، کریشان، گلدشت و گلبهار، ملاشیه و منبع آب