رتبه‌بندی آسیب‌پذیری شهری در برابر مخاطرۀ زلزله با مدلELECTRE FUZZY (مطالعۀ موردی: شهر کرمان)

مقدمه

مخاطرات طبیعی جزء جداناپذیر محیط‌زیست انسان‌هاست که مرزی نمی‌شناسد، یک منطقۀ کوچک تا یک قاره و حتی کل دنیا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و خسارات فراوانی را بر جای می‌گذارد. کشور ما به دلیل وسعت، تنوع اقلیمی و شرایط جغرافیایی و زمین‌شناسی، همه‌ساله تلفات و خسارت فراوانی را از مخاطرات طبیعی متحمل می‌شود (انتظاری و غلامی، 1394). با توجه به واقع‌شدن ایران بر روی یکی از دو کمربند زلزله‌خیز جهان و وجود گسل‌های فراوان، وقوع زلزله در فلات ایران امری طبیعی است. براساس پژوهش‌های انجام‌شده، علت اصلی وقوع زمین‌لرزه‌های ایران، حرکت و فشار صفحۀ عربستان به‌سمت شمال در اثر بازشدن دریای سرخ در نظر گرفته می‌شود. با توجه به اینکه ایران از شمال با صفحۀ اوراسیا، از شرق با صفحۀ هند و از غرب با صفحۀ آناتولی احاطه شده است، تحت‌تأثیر نیروهای فشارشی صفحۀ عربستان فشرده و ضخیم می‌شود که حاصل آن، گسل‌ها و چین‌خوردگی‌های متعددی ازجمله گسل‌هایی در راستای شمال غرب- جنوب شرق است. اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﺷﺪ ﺳﺮﻳﻊ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن، ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺳﺎﺧﺖ‌وﺳـﺎزﻫﺎ، ﻫﺮ روز ﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﻧﻴﺎزﻫﺎی زﻣﻴﻨﻲ ﺑﺸﺮ اﻓﺰوده می‌شود. ﺑﻬﺮه‌ﺑﺮداری از ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃـﺮاف ﺷـﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﺮای اﻳﺠﺎد ﺧﺎﻧﻪ و ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت اﻗﺘﺼﺎدی و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲ‌ﻳﺎﺑﺪ و ﮔـﺎﻫﻲ ﺳـﻜﻮﻧﺘﮕﺎه‌ﻫـﺎی ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺘﻘﺮار اﺟﺒﺎری دارد؛ اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ، وﺿﻌﻴﺖ اﺳﻔﺒﺎر ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﻛﻼن‌شهرﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روی ﮔﺴﻞ‌ﻫﺎ ﻳﺎ در ﻣﺠﺎورت آن ﺳﺎﺧﺘﻪ می‌شود و در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ زﻟﺰﻟﻪ ﻗـﺮار دارد.

این شهر ازنظر معماری دارای یک هستۀ مرکزی بسیار قدیمی و اغلب از ساختمان‌های خشتی و گلی است که میزان آسیب‌پذیری زیادی دارد. در حواشی این هستۀ مرکزی، کمربندی جدا می‌شود که ساختمان‌های آن، آجری قدیمی با سقف اغلب قوسی است. آسیب‌پذیری این ساختمان‌ها نسبت‌به گروه اول کمتر و درمجموع زیاد است. قسمت دیگری از شهر، ساختمان‌های آجری و تیرآهنی و با سن کمتر از 20 سال است که شامل بخش‌های وسیعی از شهر می‌شود. آخرین واحد تفکیک‌شده، بخش‌هایی از شهر است که به‌طور کامل تازه‌ساز بوده و از نوع اسکلت فلزی، بتن آرمه یا سایر انواع دارای شناژ است. درمجموع مقاومت این واحد بیش از سایر واحدهاست.

بافت قدیم شهر کرمان با وجود تراکم جمعیتی زیاد، ابنیه‌ای با کیفیت کالبدی نامناسب و سازه‌های بی‌دوام، معابر کم‌عرض و آسیب‌پذیری زیاد در برابر حوادث طبیعی به‌خصوص زلزله دارد. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ارزﯾﺎﺑﯽ آﺳﯿﺐ‌ﭘﺬﯾﺮی ﺷﻬﺮﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ زﻟﺰﻟﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و برنامه‌ریزی ﺷﻬﺮی، در اﯾﻦ پژوهش ﺳﻌﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی روش ﻣﻨﻄﻖ ﻓﺎزی در ﻣﺤﯿﻂ GIS و با استفاده از داده‌های مکانی و توصیفی اجزا و عناصر اصلی و رفتاری، برآورد مناسبی از خطرپذیری شهر کرمان در برابر زلزله صورت گیرد و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﺑﻪ‌ﮐﺎررﻓﺘﻪ در ﻣﯿﺰان آﺳﯿﺐ‌ﭘﺬﯾﺮی ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻮد. اﺑﻌﺎد ﮐﺎﻟﺒﺪی، ﻣﺤﺴﻮس‌ﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ برنامه‌ریزی ﺷﻬﺮی در ﮐﺎﻫﺶ آﺛﺎر زﻟﺰﻟﻪ است. ﺷﮑﻞ و ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮ، ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ سازمان‌دهی آنها از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‌رﯾﺰی و ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﻬﺮی ﺻﻮرت ﻣﯽ‌ﮔﯿﺮد. ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی ﮐﺎﻟﺒﺪی و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ‌رﯾﺰی ﺷﻬﺮی اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻋﺒﺎرت است از: 1. ﺗﺮاﮐﻢ خانوار در واحد مسکونی 2. ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﮔﺴﻞ 3. عرض شبکۀ ﻣﻌﺎﺑﺮ 4. دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻓﻀﺎی سبز 5. فاصله از مراکز درمانی 6. کیفیت ابنیه 7. دسترسی به مراکز آتش‌نشانی 8. دسترسی به اسکان موقت 9. کاربری اراضی. با وجود تراکم زیاد جمعیت در بافت‌های قدیمی شهر کرمان و مجاورت آن با گسل‌های لرزه‌خیز، لازم است با دیدی همه‌جانبه مسئلۀ آسیب‌پذیری این شهر در برابر زلزله بررسی و در این راستا، برنامه‌ریزی‌های دقیق، انجام و سیاست‌های اصولی اتخاذ شود.

ﺳﻮاﺑﻖ پژوهش

ﺗﺎ به حال ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ و ارزﻳﺎبیﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آسیب‌پذیری در ﺑﺮاﺑـﺮ زﻟﺰﻟـﻪ در ﻗﺎﻟـﺐ پژوهش‌های ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪۀ پژوهش‌های اﻧﺠﺎم‌ﺷﺪه گفته می‌شود ﻛـﻪ ﻣﺪل‌های زﻳﺎدی برای ارزﻳﺎﺑﻲ و ﻛﺎﻫﺶ آسیب‌پذیری ﺷــﻬﺮﻫﺎ در ﺑﺮاﺑــﺮ زﻟﺰﻟــﻪ مطرح ﺷــﺪه اﺳــﺖ.

امینی و همکاران (2022) در پژوهش تحلیل جهت‌گیری زلزلۀ دسامبر 2017 کرمان، به گسل‌های زلزله‌خیز این منطقه اشاره کردند و بیان داشتند که توان لرزه‌زایی بعضی از گسل‌های منطقه بیش از 6 ریشتر است.

خدادادی و همکاران (1399) در پژوهشی، آسیب‌پذیری شهری را در برابر مخاطرۀ زلزله با روشElectre Fuzzy  در کلان‌شهر کرج بررسی کردند. در این پژوهش، معیارهای مصالح ساختمانی، تعداد طبقات، کیفیت ابنیه، تراکم جمعیت، تراکم ساختمان، مساحت قطعات، عرض معابر، زمین‌شناسی، فاصله از گسل، فاصله از مراکز درمانی، فاصله از فضای باز عمومی، فاصله از تأسیسات شهری و سازگاری کاربری‌ها استفاده شده است. نتایج حاصله حاکی از آسیب‌پذیربودن مناطق 1، 6، 7 و 8 کلان‌شهر کرج در برابر زلزله است.   

صفی‌زاده و همکاران (2019) در پژوهشی با استفاده از داده‌های زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی و رویکرد تجزیه‌وتحلیل خطر لرزه‌ای احتمالی (PSHA) سرعت شتاب زمین را برای شهر کرمان ارزیابی و نتایج را به‌صورت برآورد احتمالی PGA برای دوره‌های بازگشت 50، 75، و 475 سال ارائه کردند.

صدری‌کیا و همکاران (2017) با استفاده از سه روش AHP، تکنیک مجموعه‌های فازی و روش Topsis، آسیب‌پذیری ناشی از زمین‌لرزه را در مناطقی ارزیابی کردند که داده‌های ناکافی دارد. نمونۀ موردی آنها در این مطالعه، شهر تبریز بود. شاخص‌های بررسی‌شده در پژوهش آنها شامل شیب، فاصله از گسل، زمین‌شناسی، نوع بافت، سن بافت، سطح آب زیرزمینی، تعداد طبقات و سن ساختمان‌ها بود. با توجه به نتایج به‌عمل‌آمده، روش فازی در تعیین تأثیرات معیارهای آسیب‌پذیری لرزه‌ای اولویت بیشتری دارد.

غضنفرپور و حامدی (1396) در شناسایی و سطح‌بندی میزان آسیب‌پذیری بافت‌های شهری کرمان در مقابل زلزله، شاخص‌هایی چون نوع مصالح، تراکم جمعیت، عرض معابر، نوع کاربری و تراکم سازه‌ای را بررسی بررسی و بیان کردند که بافت‌های شهر کرمان با 7/11 درصد آسیب‌پذیری بسیار زیاد، 1/14 درصد آسیب‌پذیری زیاد، 3/13 درصد آسیب‌پذیری متوسط، 5/15 درصد آسیب‌پذیری کم، 9/45 درصد آسیب‌پذیری خیلی کم دارد که نشان‌دهندۀ وضعیت نامناسب بافت‌های این شهر است.

سیوندی‌پور (1396) با استفاده از شبکه‌های عصبی مصنوعی و تجزیه‌وتحلیل آماری، احتمال رخداد زلزله‌های بزرگ‌تر از 4/5 ریشتر را در مناطق مختلف استان کرمان بررسی کرده است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، بیشترین احتمال وقوع زلزله در این استان، در مناطق جنوبی و با احتمال 38/6 درصد پیش‌بینی شده است.

کاظمی‌نیا و میمندی پاریزی (1396) در پهنه‌بندی آسیب‌پذیری ساختمان‌های شهر کرمان معیارهایی ازجمله ویژگی‌های ساختمان‌ها ( قدمت، تعداد طبقات یا ارتفاع، نوع کاربری ساختمان‌ها و تراکم جمعیتی)، فاصله از تأسیسات زیربنایی آسیب‌پذیر شهری (گاز و پمپ بنزین) و معیارهای مربوط به ویژگی‌های زمین‌ساختی را بررسی کردند که نشان از آن دارد که بیشترین آسیب‌پذیری ساختمان‌ها، مربوط به مناطق 1 و 4 شهر کرمان است.

اخلاص‌پور و همکاران (1395) نقشۀ پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزۀ استان کرمان را تهیه کردند که با توجه به این نقشه، شمال شهر کرمان جزو مناطق با خطر لرزه‌ای زیاد به شمار می‌آید.

کریمی کردآبادی و همکاران (1394) در پژوهش خود با استفاده از مدل ترکیبی Fuzzy-Ahp و به‌کارگیری نرم‌افزارهای Arc GIS و Expert Choice، پهنه‌بندی خطر زلزله و تأثیر آن را در امنیت شهری منطقۀ یک شهر تهران بررسی کردند. متغیرها و شاخص‌های به کار گرفته‌شده برای ارزیابی و پهنه‌بندی خطر زلزله در منطقۀ یک کلان‌شهر تهران شامل: کاربری اراضی، فاصله از مراکز خدمات شهری، زمین‌شناسی، فاصله از گسل‌ها، فاصله از جاده، ناپایداری مصالح و فاصله از مناطق پرتراکم جمعیت است. نتایج این پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که منطقۀ یک کلان‌شهر تهران به‌شدت در خطر زلزله‌خیزی قرار دارد و مناطق با خطر خیلی زیاد و زیاد حدود 50 درصد مساحت منطقۀ یک را در برمی‌گیرد.

جلالیان و همکار (1394) با استفاده از مدل فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی، روش تحلیل چند معیاری فضایی و به‌کارگیری پنج شاخص گسل، جنس زمین، شیب، زمین لغزش و تراکم جمعیت به پهنه‌بندی آسیب‌پذیری زلزله در بخش چورزق شهرستان طارم اقدام کردند. نتایج حاصل از پژوهش آنها نشان‌دهندۀ آن است که بخش عمده‌ای از شهرستان طارم و سکونتگاه‌های روستایی منطقه در پهنه‌های با خطر زیاد (71/45 درصد) و خیلی زیاد (71/14 درصد) قرار گرفته است.

امینی‌ورکی و همکاران (1393) در پژوهشی، دیدگاه‌های حاکم را بر آسیب‌پذیری شهرها در برابر مخاطرات محیطی و استخراج مؤلفه‌های اثرگذار در آن با استفاده از روش کیو بررسی و با تجمیع دیدگاه‌های مختلف، مؤلفه‌های اثرگذار را در آسیب‌پذیری شهرها شناسایی و تعیین کردند. یافته‌های پژوهش بر پایۀ تحلیل عاملی کیو نشان‌دهندۀ سه دیدگاه در زمینۀ آسیب‌پذیری شهری در ایران است.

پور موسوی و همکاران (1393) ساختمان‌های منطقۀ 3 شهر تهران را با روش Fuzzy و AHP ارزیابی کردند و نتایج حاصل از پژوهش حاکی از این بود که مصالح بی‌دوام و کم‌مقاوم در ساخت‌وسازها، زیادبودن عمر ساختمان‌ها، مکان‌یابی ساخت‌وسازها بر روی زمین‌های ناپایدار، رعایت‌نکردن استانداردهای ساخت‌وساز ازجمله آیین‌نامۀ 2800، تمرکز و تراکم زیاد جمعی و برج‌سازی با پژوهش‌های ضعیف ازجمله عوامل آسیب‌پذیری ساختمان‌ها در برابر زلزله است.

یاری‌قلی و همکاران (1393) آسیب‌پذیری اجتماعی نواحی چهارگانۀ شهر ابهر را در برابر زلزله تحلیل کردند. در این پژوهش، با در نظر گرفتن عواملی همچون توزیع جمعیت در گروه‌های سنی پرخطر هنگام زلزله، اشتغال، سواد، تعداد معلولان، کاربری‌های پرخطر و ... در قالب سه شاخص جمعیت، اقتصادی- اجتماعی و فاصلۀ فیزیکی نسبت به کاربری‌های خطرساز و ضروری بررسی شده است. روش Electre برای رتبه‌بندی نواحی شهر ابهر ازلحاظ شاخص‌های آسیب‌پذیری اجتماعی استفاده شده است؛ همچنین در این پژوهش، برای وزن‌دهی به معیارها از AHP استفاده شده است. یافته‌های حاصل نشان‌دهندۀ آن است که آسیب‌پذیری اجتماعی نتیجه‌ای از نابرابری‌های اجتماعی در جوامع شهری است. به‌طوری که ناحیۀ 2 بیشترین و ناحیۀ 4 کمترین میزان آسیب‌پذیری اجتماعی را در برابر زلزله دارد.

قنبری و همکاران (1392) در پژوهش خود به شناسایی و پهنه‌بندی محدودۀ شهر تبریز ازنظر میزان آسیب‌پذیری در مقابل خطر زمین‌لرزه توجه کردند. سپس با استفاده از توابع تحلیلی نرم‌افزار GIS و مدل‌های وزن‌دهی معیار، تحلیل سلسله‌مراتبی و شاخص همپوشانی نقشۀ نهایی پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهر در مقابل زلزله تهیه شد.

حسن‌زاده و همکاران (1390) لرزه‌خیزی شهر کرمان را بررسی کردند. براساس نقشۀ خطر به‌دست‌آمده از شهر کرمان (نقشۀ ریزپهنه‌بندی میزان تشدید جنبش زمین) میزان خطر در بخش‌های مرکزی، باختری و همچنین بخش‌هایی از جنوب شهر به‌شدت افزایش می‌یابد که سازه‌های موجود در این بخش‌ها در اثر زلزلۀ احتمالی به‌شدت ویران خواهد شد.

شمسی‌پور (2010) در پژوهش خود با استفاده از روش AHP و منطق فازی مناطق حساس و محیط‌های آسیب‌پذیر را در غرب استان فارس پهنه‌بندی کرد و نتیجه گرفت با توجه به اینکه تاکنون پژوهش دقیقی در زمینۀ مناطق حساس و آسیب‌پذیر ازلحاظ مخاطرات ژئومورفیک صورت نگرفته است، پژوهش‌های ترکیبی در زمینۀ آسیب‌پذیری مناطق مختلف استان و مخاطرات طبیعی با استفاده از لایه‌های اطلاعاتی و داده‌های موجود بسیار لازم و ضروری است.

احدنژاد و همکاران (1388) در ارزیابی آسیب‌پذیری بافت فرسودۀ فیض‌آباد شهر کرمانشاه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی شاخص‌هایی چون قدمت ساختمان‌ها، تعداد طبقات، کیفیت ابنیه، نوع مصالح، نوع کاربری و سطح اشتغال را بررسی کردند. نقشۀ استخراج‌شدۀ نهایی نشان‌دهندۀ میزان آسیب‌پذیری کلی محله در برابر زلزله است.

آنتونیون و همکاران (2007) در پژوهشی، سناریوهای مختلف زلزله را طراحی و با استفاده از مدل RISK-UE، آسیب‌پذیری منطقۀ لیگوریا را در ایتالیا شناسایی کرده‌اند. آنها به این نتیجه رسیدند که تأثیرات زلزله بر تأسیسات صنعتی در شهرها با استفاده از اطلاعات زلزله‌های پیشین بررسی و با الگوریتمی ارزیابی می‌شود.

چنین پژوهش‌هایی هرچند در سطح جهانی موردتوجه نسبی بوده است، در کشور ایران و به‌خصوص در شهر کرمان کم‌تر به آن توجه شده است. پژوهش‌های اندکی به‌صورت پراکنده در مناطق مختلف استان در زمینۀ مخاطرات طبیعی (لغزش، زمین‌لرزه و سیل) صورت گرفته که در همۀ آنها کمتر مسئلۀ آسیب‌پذیری بررسی شده است. در این پژوهش، تحلیل و شناخت آسیب‌پذیری شهری از مخاطرات ژئومورفیک به‌عنوان اقدامی ابزاری برای پیشگیری از زایش فاجعه بر مبنای زیستن در نواحی پرخطر موردتوجه قرار گرفته است که مهم‌ترین تفاوت این پژوهش با سایر تحقیقات در زمینۀ مخاطرات طبیعی است.

همچنین جدول (1) نشان‌دهندۀ پیشینه‌ای از پژوهش‌های گذشته و انواع شاخص‌های به‌کاررفته برای آسیب‌پذیری شهری در راستای مخاطرۀ زمین‌لرزه است که در تعیین شاخص‌های آسیب‌پذیری شهری از آنها بهره گرفته می‌شود.

جدول (1) شاخص‌های مورداستفاده برای آسیب‌پذیری شهری مخاطرۀ زمین‌لرزه در پژوهش‌های گذشته

Table (1) Indicators used for urban vulnerability to earthquake risk in previous studies

روش پژوهش

این پژوهش ازنظر روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و ازنظر هدف، کاربردی محسوب می‌شود که وضعیت آسیب‌پذیری ناشی از مخاطرۀ زلزله را در محدودۀ شهر کرمان تبیین می‌کند. ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش مشتمل بر اسناد و مدارک نوشتاری، داده‌های آماری (آمار کمی و کیفی)، اسناد تصویری و بررسی‌های میدانی است.

همچنین در این پژوهش از نقشه‌های توپوگرافی، زمین‌شناسی، نقشه‌های شهری، مدل ارتفاع رقومی (DEM)، نقشۀ طبقات ارتفاعی، نقشۀ شیب و گسل‌های اصلی و فرعی بهره گرفته شده است.

ﺟﺎﻣﻌۀ ﻣﻮردﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺎﻣﻞ مناطق پنج‌گانۀ ﺷﻬﺮی ﮐﺮمان است. در اﯾﻦ پژوهش از ﻣﺮزﻫﺎ و ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪی مناطق اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺷﻬﺮ ﮐﺮمان ﻣﺤﺪوده‌هایی را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮ کرمان (ﺑﺪون ﺣﺮﯾﻢ ﻣﻨﺎﻃﻖ) در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد. اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪی ﺑﻪ‌ﺻﻮرت مناطق، به‌تازگی در ﺷﻬﺮ ﮐﺮمان از سوی ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.

روش تجزیه‌وتحلیل اﻃﻼﻋﺎت ﻃﺒﻖ روش‌های ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮕﺎه اﻃﻼﻋﺎت و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺮم‌اﻓﺰارﻫﺎی ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ روﯾﮑﺮد ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. به‌منظور وزن‌دﻫﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ و ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪل ﻓﺎزی اﺳﺘﻔﺎده و ﺳﭙﺲ برای ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﯿﺰان آسیب‌پذیری ﺑﺎﻓﺖ ﮐﺎﻟﺒﺪی ﺷﻬﺮ، ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از GIS ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی وزن‌دار‌ﺷﺪه در ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺮار داده ﺷﺪه است.

معرفی متغیرها و شاخص‌ها

ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد و روش ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده در پژوهش، شکل (1) نشان‌دهندۀ ﻓﻠﻮﭼﺎرت شاخص‌ها و ﻣﺮاﺣﻞ پژوهش است.

شکل (1) مراحل و شاخص‌های مورداستفاده برای آسیب‌پذیری شهری مخاطرۀ زمین‌لرزه

Figure (1) Steps and indicators used for urban vulnerability to earthquake risk

محدوده و قلمرو پژوهش

شهر کرمان در جنوب خاور ایران، در محدوده‌ای با طول جغرافیایی 30 درجه و 14 دقیقه تا 30 درجه و 19 دقیقۀ خاوری و عرض جغرافیایی 57 درجه تا 57 درجه و 7 دقیقۀ شمالی واقع شده است. یکی از کلان‌شهرهای ایران و مرکز استان کرمان پهناورترین استان ایران در جنوب شرقی قرار دارد. جمعیت این شهر طبق سرشماری براساس آمار سال ۹۵ معادل 724/738 نفر بوده و بزرگ‌ترین شهر در جنوب خاور کشور است. این شهر با ارتفاع 1700 تا 1800 متر از سطح دریا در حاشیۀ شمال خاوری دشت کرمان قرار گرفته است (شکل 2).

وجود گسل‌های متعدد و فعال در منطقه، که طی فازهای تکتونیکی پیشین شکل گرفته، استان کرمان را در کمربند زلزله‌خیز ایران قرار داده است. تلاقی گسل‌های نایبند، گوک (گلباف) و لکرکوه در شمال شرق شهر کرمان پیچیدگی خاصی در زمین‌ساخت منطقه ایجاد کرده و یک گره تکتونیکی به وجود آورده است که خطر لرزه‌خیزی زیادی دارد. گسل کوهبنان، لکرکوه و نایبند در شمال کرمان، گسل گوک و شهداد در مرکز و گسل‌های بم و سبزواران در جنوب استان جنباترین گسل‌های منطقه را تشکیل می‌دهد. گسل‌های محدودۀ شهر کرمان: 1. گسل باغین 2. گسل داوران 3. گسل الغدیر 4. گسل کرمان-زنگی‌آباد 5. گسل شمال کرمان 6. گسل تراستی کوهبنان 7. گسل صاحب الزمان 8. گسل شرق دشت کرمان 9. گسل ماهان 10. گسل جوپار 11. گسل جنوب دشت باغین در شکل (3) مشخص شده است (اخلاص پور و همکاران، 1392).

شکل (2) موقعیت شهر کرمان

Figure (2) Location of Kerman city

شکل (3) گسل‌های محدودۀ شهر کرمان (اخلاص‌پور و همکاران، 1392)

Figure (3) Faults in the area of Kerman cit

بحث و نتایج

ﻓﺎزیﺳﺎزی دادهﻫﺎ

ﻓﺎزیﺳﺎزی ﺑﻪ‌ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺻﻮرت می‌گیرد و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢﻫﺎ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرات ﻣﻨﻄﻘﯽ اﻧﺠﺎم می‌ﺷﻮد. ﺷﯿﻮۀ اﺳﺘﻔﺎده‌ﺷﺪه برای ﻓﺎزیﺳﺎزی اﻋﺪاد در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دو روش، ﻣﺤﺎسبۀ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ است. در روش محاسبۀ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻌﯿﯿﻦ دامنۀ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻫﺮ ﭘﺎراﻣﺘﺮ، داﻣﻨﻪﻫﺎ براساس ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﻗﺒﻠﯽ ﻃﺒﻘﻪ‌ﺑﻨﺪی ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‌ﺻﻮرت دﺳﺘﯽ، ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ و ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن وزن‌دﻫﯽ ﻣﯽ‌ﺷﻮد.

برای ایجاد لایه‌ها و مجموعه‌های فازی، توابع ریاضی چون آستانۀ خطی سیگموئیدال، S شکل، هایپریولیک و ... به کار برده می‌شود؛ به‌عنوان مثال، اگر برای خطرپذیری بافت شهری متغیری مانند نزدیکی به گسل

بررسی شود، تعیین درجۀ عضویت به شرح مقابل است:

بدین معنی که مقدار فازی نقطۀ 2000 متری از گسل برابر با (1)، مقدار فازی نقطۀ 4000 متری از گسل برابر با (0) و مقدار فازی نقطۀ 2600 با استفاده از تابع آستانۀ خطی برابر با 46/0خواهد بود. برای تمام لایه‌های دیگر همین عملیات پیاده‌سازی و فضای منطقه ارزش‌گذاری می‌شود. توانایی سیستم GIS در آنالیز رستری نقشه، امکان پیاده‌سازی تکنیک‌های مختلفی چون فازی و تحلیل سلسله‌مراتبی را فراهم می‌‌کند؛ زیرا با تعیین آستانۀ مثبت و منفی داده‌ها (0تا 1 و نه صفر و یک(  درجۀ عضویت متغیرها مشخص می‌شود (خدادادی و همکاران، 1397).

وزن‌دﻫﯽ و ﻃﺒﻘﻪ‌ﺑﻨﺪی آسیب‌پذیری ﻫﺮﮐﺪام از ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ

ﭘﺲ از ﺗﻄﺒﯿﻖ دﻗﯿﻖ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺸﺨﺺ‌ﺷﺪه در ﻃﺮح ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﺷﻬﺮ ﮐﺮمان ﺑﺎ نقشۀ ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮی، ﺣﺪود و ﻣﺮزﻫﺎی مناطق ﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ. ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﺎراﻣﺘﺮ در Arc Map اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪوﻟﯽ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ داده ﺷﺪ. ﭘﺲ از ﺗﺨﺼﯿﺺ دادهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻻﯾﻪ، ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻃﯿﻒ آسیب‌پذیری ﻫﺮﮐﺪام از ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ، وزن‌دﻫﯽ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ ﺻﻮرت گرﻓﺖ. ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ که اﺳﺎس ﻃﺒﻘﻪ‌ﺑﻨﺪیﻫﺎ براساس ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶ‌ﻫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺪام از ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ و وزن‌دﻫﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ براساس توابع موجود در شکل (4) اﻧﺠﺎم ﺷﺪ:

شکل (4) توابع شاخص‌های مورداستفاده در تعیین آسیب‌پذیری زلزلۀ کرمان به روش فازی

Figure (4) Function of indicators used to determine Kerman earthquake vulnerability by fuzzy method

مدل ELECTRE

برای ایجاد رتبه‌بندی گزینه‌های ارائه‌شده، الکتره با معرفی روابط برتری قوی و ضعیف به گزینه‌ها ترتیب می‌دهد. روش الکتره مبتنی بر ارزیابی دو شاخص است: شاخص همخوانی و ناهمخوانی که برای هر زوج از گزینه‌ها تعریف می‌شود. شاخص همخوانی برای زوج (k,l) قدرت این فرضیه را که گزینۀ k حداقل به‌خوبی گزینۀ l است، اندازه‌گیری می‌کند. شاخص ناهمخوانی، قدرت شواهد علیه این فرضیه را اندازه‌گیری می‌کند. در الکتره، ماتریس همخوانی برای هر زوج از گزینه‌ها به‌صورت زیر تعریف می‌شود:

جایی که (c (k, l مجموعه معیارهایی است که به‌ازای آنها گزینۀ k برابر یا بهتر از گزینۀ l، wj وزن معیار jام و m تعداد معیارهاست.

ماتریس ناهمخوانی برای زوج (k,l) به‌صورت زیر تعریف می‌شود:

جایی که xij عملکرد گزینۀ iام تحت معیار jام و δ بیشترین اختلاف بین عملکرد گزینه‌ها در هر معیار است.

بعد از محاسبۀ شاخص‌های همخوانی و ناهمخوانی برای هر زوج از گزینه‌ها، روابط برتری قوی و ضعیف با مقایسۀ این شاخص‌ها با دو مقدار آستانه‌ای (I*,NI*) برای برتری قوی و (I-,NI-) ضعیف محاسبه می‌شود. زوج (I*,NI*) به‌عنوان آستانه‌های همخوانی و ناهمخوانی برای روابط برتری قوی و زوج (I-,NI-) به‌عنوان آستانه‌های همخوانی و ناهمخوانی برای روابط برتری ضعیف تعریف می‌شود؛ جایی که I*>I- و NI*

اگر I(k,l)≥I* و NI(k,l)≤NI* و I(k,l)≥ I(l,k) آنگاه گزینۀ k قویا به گزینۀ l ترجیح داده می‌شود.

اگر I(k,l)≥I- و NI(k,l)≤NI- و I(k,l)≥ I(l,k) آنگاه گزینۀ k به‌طور ضعیف به گزینۀ l ترجیح داده می‌شود. مقادیر I* و NI* و I- و NI- به‌وسیلۀ تصمیم‌گیرنده اتخاذ می‌‌شود.

در مرحلۀ بعد، فرایند پیش رتبه‌بندی نزولی و صعودی برای به دست آوردن دو مجموعه به کار گرفته می‌شود. اولین مجموعه با پیش رتبه‌بندی نزولی از طریق انتخاب بهترین گزینه (گزینه‌ای که به گزینه‌های دیگر ترجیح داده می‌شود) و حرکت به‌سمت بدترین گزینه به دست می‌آید. مجموعۀ دوم با پیش رتبه‌بندی صعودی ساخته می‌شود. در این مورد ابتدا، بدترین گزینه‌ها (گزینه‌ای که با گزینه‌های دیگر ترجیح داده می‌شود) انتخاب می‌شود و رتبه‌بندی با اختصاص بهترین گزینه به پایان می‌رسد.

آخرین مرحله، ترکیب‌کردن این دو مجموعه برای به دست آوردن رتبه‌بندی نهایی است. روشی معمولی برای تعیین رتبه‌بندی نهایی، استفاده از تقاطع بین دو مجموعۀ صعودی و نزولی است. بدین صورت که «گزینۀ k برتر از گزینۀ l است» اگر و تنها اگر در هر دو مجموعه، k برتر از l باشد یا در رتبۀ یکسانی نسبت‌به l قرار گرفته باشد. اگر گزینۀ k در یکی از مجموعه‌ها برتر از گزینۀ l باشد؛ اما در مجموعۀ دیگری l برتر از k باشد، در رتبه‌بندی نهایی دو گزینه مقایسه‌ناپذیر خواهد بود. (وانگ و تریانتافیلو، 2008).

شاخص‌های مورداستفاده در تعیین میزان آسیب‌پذیری شهر کرمان در مقابل زلزله

ﺗراکم خانوار در واحد مسکونی

شاخص تراکم خانوار در واحد مسکونی نشان‌دهندۀ کفایت یا کمبود ﺗﻌﺪاد واحدهای مسکونی موجود در رابطه با تعداد خانوارهای موجود است. این شاخص، که وضعیت سکونت خانوار را در واحد مسکونی تعریف می‌کند، هرچقدر به عدد صفر نزدیک‌تر باشد، نشان‌دهندۀ وضعیت مناسب‌تری به‌لحاظ سکونت است و هرچه به عدد یک نزدیک‌تر باشد، حاکی از بی‌خانمان‌بودن یا زندگی بیش از یک خانوار در یک واحد مسکونی است. تراکم زیاد خانوار در واحد مسکونی ﻣﻮﺟﺐ ایجاد مشکل هنگام زلزله و اﺧﺘﻼل در اﻣﺮ اﻣﺪادرﺳﺎﻧﻲ زﻣﺎن ﺑﺮوز ﺣﺎدﺛﻪ می‌شود. ﺗﺨﻠﻴﺔ ﺳﺎﻛﻨﺎن در اﻳﻦ واﺣﺪﻫﺎ ﻛﻨﺪﺗﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ‌شود. در شهر کرمان تعداد زیادی از بلوک‌هایی، که بیش از یک خانوار در واحد مسکونی در آن ساکن هستند، در بخش جنوبی (منطقۀ 4) شهر دیده می‌شود که تعداد خانوارها در هر واحد گاهی به 4 خانوار نیز رسیده است. جدول (2) نشان‌دهندۀ ارتباط بین تراکم خانوار در واحد مسکونی و میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله است. ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ که اﺳﺎس ﻃﺒﻘﻪ‌ﺑﻨﺪیﻫﺎ براساس ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶ‌ﻫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ (ازجمله پژوهش خدادادی و همکاران، 1397)

ﺟﺪول (2) رابطۀ آسیب‌پذیری و تراکم خانوار در واحد مسکونی

tabel (2) Vulnerability and Households density in a residntial unit

ﮐﯿﻔﯿﺖ ساختمان‌ها (عمر ساختمان)

اﻳﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان آسیب‌پذیری ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دارد. اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‌ﻫـﺎی ﺑـﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ زیاد (ﻧﻮﺳﺎز) در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﻟﺰﻟﻪ، ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‌ﻫﺎی ﻣﺨﺮوﺑﻪ و ﻣﺮﻣﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ. ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺖ ﻳﻚ ﺳﺎزه همیشه راﺑﻄﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮارد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‌ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﻦ ﺑﻴﺶ از 30 ﺳـﺎل، ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﺗﻌﻤﻴﺮ اﺳﺎﺳﻲ دارد؛ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل رﻋﺎﻳﺖ‌ﻧﻜﺮدن اﺻﻮل آﻳﻴﻦ‌ﻧﺎﻣﺔ زﻟﺰﻟﻪ در ﺳـﺎﺧﺖ‌وﺳـﺎز ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻨﺎ می‌ﺷﻮد. ﺑﻪ‌ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻋﻤﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎی ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ، آﺳﯿﺐ‌ﭘﺬﯾﺮی آنها در ﺑﺮاﺑﺮ زﻟﺰﻟﻪ اﻓﺰاﯾﺶ می‌یابد. ابنیۀ شهر کرمان به سه دسته: بادوام، نیمه ‌بادوام و کم‌دوام تقسیم شده‌ است که بیشترین بناهای کم‌دوام و نیمه ‌بادوام در بافت‌های قدیمی و در مناطق 4 شهری واقع شده است. جدول (3) نشان‌دهندۀ ارتباط بین کیفیت ابنیه و میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله است.

ﺟﺪول (3) رابطۀ آسیب‌پذیری و کیفیت ابنیه

tabel (3) Vulnerability and Quality of buildings

دسترسی به فضای سبز

ﻓﻀﺎی سبز، ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﮐﺎﻫﺶ وﺳﻌﺖ ﻋﻤﻞ و ﻧﺘﺎﯾﺞ بیشتر ﺣﻮادث ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ دارد. یکی از ﻣﻬﻢ‌ﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎی آنها ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮوز زﻟﺰﻟﻪ، ﺟﺪاﺳﺎزی ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺧﻄﺮﻧﺎک از دﯾﮕﺮی و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‌ﮐﺮدن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻣﺨﺮب و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از تخریب زﻧﺠﯿﺮه‌ای بناهاﺳﺖ. ﻫﺮﭼﻪ ﻛﺎرﺑﺮی‌ﻫﺎی ﺷﻬﺮی، ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻫﺎی سبز نزدیک‌تر ﺑﺎﺷﺪ، آسیب‌پذیری ﻛﻤﺘﺮی دارد. بیشترین دسترسی به ﻓﻀﺎی سبز دارای ارزش ﻋﺪدی 0 و دورﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ از آﻧﻬﺎ دارای ارزش 1 ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﻣﺎﺑﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ فاﺻﻠﻪ ارزش ﻋﺪدی ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ. جدول (4) نشان‌دهندۀ ارتباط بین دسترسی به ﻓﻀﺎی سبز و میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله است.

ﺟﺪول (4) رابطۀ آسیب‌پذیری و دسترسی به فضای سبز

tabel (4) Vulnerability and Access to green space

عرض شبکۀ معابر

آسیب‌پذیری ﻣﻌﺎﺑﺮ، ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﻌﺎﺑﺮ را بررسی می‌کند و در زﻣﻴﻨﺔ ﺗﺨﻠﻴﺔ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر می‌رود ﺗﺎ ﻗﺴﻤﺖ‌ﻫﺎی آﺳﻴﺐ‌ﭘﺬﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻬﺮی ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد. آسیب‌پذیری ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ اﻫﻤﻴﺖ می‌ﻳﺎﺑﺪ ﻛـﻪ در شبکۀ راه‌ﻫـﺎ، ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺗﻘﺎﻃﻊ‌ﻫﺎ و ﻟﻮپ‌ﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﺮض ﺑﻴﺸﺘﺮی داشته باشد، دﺳﺘﺮﺳﻲ و اﻣﺪادرﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮﻳﻊ‌ﺗـﺮ و راﺣﺖ‌ﺗﺮ اﻧﺠﺎم می‌ﮔﻴﺮد؛ زﻳﺮا در ﺻﻮرت ﻣﺴﺪودﺷﺪن ﻳﺎ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻳﻜﻲ از راه‌ﻫﺎ، می‌ﺗﻮان از ﻣﺴﻴﺮﻫﺎی دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ مدﻧﻈﺮ رﺳﻴﺪ. از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ، ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺗﺮاﻓﻴﻚ ﻣﻌﺎﺑﺮ و ﺟﺮﻳﺎن رﻓﺖ‌وآﻣﺪ در ﺷﺒﻜﻪ‌ﻫﺎی ارﺗﺒﺎﻃﻲ، ﺑﻪ‌وﻳﮋه در ﺳـﺎﻋﺎت اوج ﺗـﺮدد ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋه‌ای ﻛﺮد. ﺑﺎ ﻣﻄﺎلعۀ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻌﺎﺑﺮ، ﻗﺴﻤﺖ‌ﻫﺎی آﺳﻴﺐ‌ﭘﺬﻳﺮ در زﻣﺎن ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻣﺸﺨﺺ می‌شود. در اﻳﻦ ﻣﻴـﺎن، ﺳﻬﻮﻟﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﻘﺶ ﺣﻴﺎﺗﻲ دارد. ﻫﻨﮕﺎم وﻗﻮع زﻟﺰﻟﻪ، ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺷﻬﺮی ﺑﺮاﺛﺮ رﯾﺰش آوار ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻣﺴﺪود ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ، زﻣﯿﻨﮥ اﺧﺘﻼل و ﺗﺄﺧﯿﺮ در ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﺤﺮان پس‌لرزه را ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ کرد. منطقۀ مرکزی شهر کرمان، که شامل بازار و مناطق پیرامونی آن است (مناطق 5 و 4)، با توجه به تعداد زیاد مراجعان مشکلاتی به‌لحاظ شکل و عرض معبر دارد که پاسخ‌گوی نیاز کنونی مراجعان نیست. معابر بافت کهنه و قدیمی به علت عرض کم و تقاطع‌های نامناسب با یکدیگر هنگام بروز زلزله فاجعه‌آفرین است.

 جدول (5) نشان‌دهندۀ ارتباط بین عرض شبکۀ معابر و میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله است.

ﺟﺪول (5) رابطۀ آسیب‌پذیری و عرض شبکۀ ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺷﻬﺮی

tabel (5) Vulnerability and Width of passages

ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺮاﮐﺰ درﻣﺎﻧﯽ

فاصلۀ ﻧﺰدﯾﮏ از ﻣﺮاﮐﺰ درﻣﺎﻧﯽ (ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن و درﻣﺎﻧﮕﺎه)، اﻣﺪاد و ﻧﺠﺎت در زﻣﺎن ﭘﺲ از وﻗﻮع زﻟﺰﻟﻪ تأﺛﯿﺮ به‌سزایی در اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺼﺪومان در کمترین زﻣﺎن ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ، برای اﻣﺪادرﺳﺎﻧﯽ و ﻧﺠﺎت ﺟﺎن آﻧﻬﺎ دارد. اﻳﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺑﻌﺪ از وﻗﻮع ﺣﺎدﺛﻪ در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ؛ از اﻳـﻦ رو، دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺳﺮﻳﻊ و آﺳﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﻛﺰ اﻣﺪاد و ﻧﺠﺎت، ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺴﺮﻳﻊ ﻋﻤﻠﻴﺎت اﻣﺪاد و ﻧﺠﺎت و ﺧﺪﻣﺎت‌رﺳـﺎﻧﻲ می‌ﺷـﻮد. در ﺷﻬﺮ ﮐﺮمان، ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎنﻫﺎ و درﻣﺎﻧﮕﺎهﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪدی وجود دارد که اغلب آنها در بخش مرکزی شهر متمرکز شده است. جدول (6) نشان‌دهندۀ ارتباط بین فاصله از مراکز درمانی و میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله است.

ﺟﺪول (6) رابطۀ آسیب‌پذیری و ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺮاﮐﺰ درﻣﺎﻧﯽ

tabel (6) Vulnerability and Distance from medical centers

دسترسی به ایستگاه آتش‌نشانی

یکی از شاخص‌های موردبررسی برای ارزیابی آسیب‌پذیری در برابر زلزله، دسترسی به مراکز آتش‌نشانی است. این شاخص با هدف تأمین ایمنی شهر و شهروندان و در راستای امدادرسانی در مواقع ایجاد بحران به‌خصوص حوادثی چون زلزله، برای کاهش خسارات جانی و مالی بررسی و مطالعه قرار می‌شود. دسترسی‌نداشتن مناسب به مرکز آتش‌نشانی سبب افزایش میزان تلفات جانی و مالی شهروندان می‌شود. موقعیت ایستگاه‌های آتش‌نشانی و شعاع عملکرد هر ایستگاه در محدودۀ پیرامونی خود ازجمله شاخص‌هایی است که ارزیابی می‌شود. در شهر کرمان بیشترین مناطقی که دسترسی مناسبی نسبت به ایستگاه آتش‌نشانی ندارد، در منطقۀ 4 قرار دارد. جدول (7) نشان‌دهندۀ رابطۀ بین میزان دسترسی به ایستگاه آتش‌نشانی و آسیب‌پذیری در برابر زلزله است.

ﺟﺪول (7) رابطۀ آسیب‌پذیری و دسترسی به ایستگاه آتش‌نشانی

tabel (7) Vulnerability and Access to the fire-fighting station

دسترسی به اسکان موقت

در راستای ارائۀ پاسخ مناسب هنگام بروز بحران زلزله لازم است مکان‌هایی برای استقرار و اسکان موقت در سطح شهر در نظر گرفته شود. استقرار این اماکن باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که امکان دسترسی به آنها در تمامی بخش‌های شهر وجود داشته باشد. در صورت دسترسی‌نداشتن مناسب به مکان‌های اسکان موقت امکان واردشدن خسارات جانی به شهروندان وجود دارد. پراکنش فضاهای باز و ایمن برای اسکان موقت در شهر کرمان نشان‌دهندۀ این است که اغلب این مکان‌ها در بخش‌های مرکزی دیده می‌شود و تراکم این فضاها در بخش‌های میانی و حاشیه‌ای کمتر است. جدول (8) نشان‌دهندۀ ارتباط بین دسترسی به اسکان موقت و میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله است.

ﺟﺪول (8) رابطۀ آسیب‌پذیری و دسترسی به اسکان موقت

tabel (8) Vulnerability and Access to temporary accommodation centers

فاصله از ﮔﺴﻞ

گسل‌ها ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪه‌ای در اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﺪت و ﺣﺘﯽ به وﺟﻮد آوردن زﻟﺰﻟﻪﻫﺎ دارد. ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﺗأﺳﯿﺲ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی اﻧﺴﺎن‌ﺳﺎﺧﺖ در ﺣﻮاﻟﯽ ﮔﺴﻞﻫﺎ ﻣﻘﺪار آسیب‌پذیری آﻧﻬﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ زﻟﺰﻟﻪ اﻓﺰاﯾﺶ می‌دهد؛ بنابراین ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮏ‌ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺤﺪودۀ ﮔﺴﻞ اﻧﺘﻈﺎر زیادشدن ﻣﻘﺪار آسیب‌پذیری ﻣﯽرود. منطقۀ 4 شهر کرمان کمترین فاصله را با گسل دارد. جدول (9) نشان‌دهندۀ ارتباط بین فاصله از گسل و میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله است.

ﺟﺪول (9) رابطۀ آسیب‌پذیری و ﻓﺎﺻﻠﻪ از گسل

tabel (9) Vulnerability and Distance frome the fault

کاربری اراضی

کاربری‌های مسکونی یکی از مهم‌ترین کاربری‌هایی است که در سطح اراضی شهری به‌طور گسترده وجود دارد؛ در عین حال کاربری‌هایی در شهر وجود دارد که در بحث چگونگی کنترل بحران ناشی از زلزله و کاهش اثرات سوء آن، اهمیت حیاتی پیدا می‌کند. قرارگیری ساختمان‌ها کنار یکدیگر در میزان آسیب‌پذیری مؤثر است؛ مثل قرارگیری تأسیسات و تجهیزات شهری کنار کاربری مسکونی که باعث ایجاد خسارت جانی و مالی می‌شود. جدول (10) نشان‌دهندۀ ارتباط بین کاربری اراضی و آسیب‌پذیری است.

ﺟﺪول (10) رابطۀ آسیب‌پذیری و نوع کاربری اراضی

tabel (10) Vulnerability and land use

شکل (5) نقشۀ فازی آسیب‌پذیری خطر زلزله در کرمان ناشی از پارامترهای دسترسی به اسکان موقت، دسترسی به مراکز آتش‌نشانی، کیفیت ابنیه، دسترسی به فضای سبز، تراکم خانوار در واحد مسکونی و کاربری اراضی

Figure (5) Fuzzy map of earthquake risk vulnerability in Kerman due to the parameters of Quality of buildings, Households density in a residntial unit, Access to the fire-fighting station, Access to green space, Access to temporary accommodation centers and land use.

شکل (6) نقشۀ فازی آسیب‌پذیری خطر زلزله در کرمان ناشی از پارامترهای فاصله از مراکز درمانی، فاصله از گسل و عرض معابر

Figure (6) Fuzzy map of earthquake risk vulnerability in Kerman due to the parameters of Distance from medical centers, Distance frome the fault and Width of passages.

تهیۀ نقشۀ ﻧﻬﺎﯾﯽ آسیب‌پذیری خطر زلزله در شهر کرمان

به‌منظور تهیۀ نقشۀ نهایی برای رتبه‌بندی بین طبقات مختلف هر پارامتر از ﮔﺎﻣﺎی فازی اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ. ﭘﺲ از ﻓﺎزیﺳﺎزی داده‌های ﻓﻮق به‌منظور ﺗﻠﻔﯿﻖ لایه‌های ﻓﺎزی‌ﺷﺪه ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و اﺳﺘﻨﺘﺎج نقشۀ ﻧﻬﺎﯾﯽ و رتبه‌بندی بین پارامترهای مختلف از روش Electre بهره برده شده است تا نقشه‌های فازی‌شدۀ هر پارامتر وزن‌دار شود و میزان تأثیر هر پارامتر در آسیب‌پذیری در برابر مخاطرۀ زلزله متفاوت و واقعی باشد.

شکل (7) نقشۀ آسیب‌پذیری خطر زلزله در شهر کرمان با روش ELECTRE FUZZY

Earthquake risk vulnerability map in Kerman city by ELECTRE FUZZY method  Figure (7)

با پژوهش‌های انجام‌گرفته در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ و براساس یافته‌های آن ﻣﺸﺨﺺ شد، رﻋﺎﻳﺖ‌نکردن اﺻﻮل ﺷﻬﺮﺳﺎزی طبق آنچه در آیین‌نامه و استاندارد 2800 زلزله است، ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﻴﺰان آسیب‌پذیری ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺠﺎور ﮔﺴﻞ را ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮوز زﻟﺰﻟﻪ بیشتر می‌کند. ﻃﺒﻖ یافته‌های ﻓﻮق، در منطقۀ زلزله‌خیزی ﻣﺎﻧﻨﺪ ‌شهر کرمان، در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﮔﺴﻞ، ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﮔﺴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻪ دﻟﻴﻞ فاصله‌گیری از ﻛﺎﻧﻮن ﺑﺤﺮان ﻣﻴﺰان آسیب‌پذیری ﭘﺎﻳﻴﻦ می‌آید. تعیین حریم گسل و میزان رعایت فاصلۀ سازه‌ها از گسل به‌عنوان مهم‌ترین مسائل مربوط به زمین‌لرزه در مهندسی زلزله مطرح است. پهنۀ حریم گسل با توجه به ویژگی‌های گسل متفاوت است. به باور بربریان و همکاران (1364)، تعیین حریم برای هر گسل فعال با در نظر گرفتن عوامل طول و نوع و میزان جابه‌جایی گسل، بافرهای عددی مشخصی در نظر گرفته می‌شود. منطقۀ 4 شهر کرمان، که کمترین فاصله را با گسل دارد، رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺮﻳﻢ ﮔﺴﻞ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮاردی اﺳﺖ ﻛﻪ توجه به آن اﻟﺰاﻣﻲ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﺮض ﻣﻌﺎﺑﺮ براساس یافته‌های پژوهش ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ، ﻫﺮﭼﻪ ﻋﺮض ﻣﻌﺎﺑﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﮔﺴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ، ﻫﻨﮕﺎم وﻗﻮع زﻟﺰﻟﻪ ﻣﻴﺰان آسیب‌پذیری ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. عریض‌ترﺑﻮدن ﻣﻌﺎﺑﺮ نه‌تنها ﻫﻨﮕﺎم زﻟﺰﻟﻪ ﺑﺎ فروریزی ساختمان‌ها ﻓﻀﺎی ﺑﻴﺸﺘﺮی را برای ﺗﺨﻠﻴﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻗﺮار می‌دﻫﺪ، به‌منظور اﻣﺪاد و ﺧﺪﻣﺎت‌رﺳﺎﻧﻲ ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻞ اﻣﺪادﮔﺮان را بیشتر کرده و درنتیجه اﺛﺮﮔﺬاری ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺴﻴﺎر بیشتری ﺑﻪ‌ﻫﻤﺮاه دارد. وﺟﻮد ﻓﻀﺎﻫﺎی سبز، ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ مهم در ﻛﺎﻫﺶ اﺛﺮات ﻧﺎﺷﻲ از زﻟﺰﻟﻪ است؛ زیرا هنگام وقوع حادثه مأمن گاهی برای ساکنان منطقه خواهد بود. از سویی دیگر، هرچه دسترسی به مراکز آتش‌نشانی و اماکن اسکان موقت بیشتر باشد، امکان واردشدن خسارات جانی و مالی کمتری وجود دارد و از میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله کاسته می‌شود. نزدیکی به مراکز درمانی نیز از شدت آسیب‌پذیری در برابر زلزله می‌کاهد؛ در عین‌ حال وجود کاربری‌های استراتژیک و حساس کنار کاربری‌های مسکونی بر آسیب‌پذیری در مقابل زلزلۀ مناطق می‌افزاید؛ همچنین تراکم زیاد خانوار در هر واحد مسکونی موجب زیادشدن جمعیت در هر واحد می‌شود و هنگام زلزله مشکلات و آسیب‌هایی ایجاد می‌کند. جدول زیر مساحت پهنه‌‌های آسیب‌پذیری مختلف در هر منطقۀ شهر کرمان است.

جدول (11) مساحت پهنه‌‌های آسیب‌پذیری مختلف در مناطق شهر کرمان

tabel (11) The area of different vulnerable zones in the areas of Kerman city

نتیجه‌گیری

با توجه به ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت انجام‌گرفته در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ و براساس یافته‌هایی که از ارزیابی پارامترهای مؤثر در خطر آسیب‌پذیری زلزله دریافت شد، در تحلیل وضعیت شبکۀ معابر شهر کرمان مشکلات شبکۀ معابر اغلب مربوط به عرض معابر و طرح هندسی تقاطع‌هاست. منطقۀ مرکزی شهر که شامل بازار و مناطق پیرامونی آن است (مناطق 5 و 4) با توجه به تعداد زیاد مراجعان مشکلاتی به‌لحاظ شکل و عرض معبر دارد که پاسخ‌گوی نیاز کنونی مراجعان نیست. معابر بافت کهنه و قدیمی به علت عرض کم و تقاطع‌های نامناسب با یکدیگر هنگام بروز زلزله فاجعه‌آفرین است. در تحلیل شاخص تراکم خانوار در واحد مسکونی، تراکم خانوار در واحد مسکونی نشان‌دهندۀ کفایت یا کمبود تعداد واحدهای مسکونی موجود در ارتباط با تعداد خانواده‌هاست. سهم زیادی از بلوک‌هایی که بیش از یک خانوار در واحد مسکونی در آن ساکن هستند در بخش جنوبی (منطقه 4) شهر دیده می‌شود. تعداد خانوارها در هر واحد گاهی به 4 خانوار نیز رسیده است. بلوک‌هایی که وضعیت خوبی نسبت‌به تراکم خانوار در واحد مسکونی دارد، بیشتر در شمال غرب مستقر شده است. در تحلیل کیفیت ابنیه، میزان دوام بناها به‌لحاظ مصالح و اسکلت به‌کار‌رفته در آن بررسی قرار می‌شود. بدین منظور ابنیۀ شهر کرمان به سه دسته: بادوام، نیمه بادوام و کم‌دوام تقسیم شده است که بیشترین بناهای کم‌دوام و نیمه بادوام در بافت‌های قدیمی و در مناطق 4 شهری واقع شده است. در تحلیل فاصله از مراکز درمانی برای سنجش میزان فاصلۀ بلوک‌های شهری از مراکز درمانی لازم است موقعیت این مراکز و سطح پوشش آنها شناسایی شود. براساس اطلاعات موجود در سطح شهر کرمان 164 مرکز درمانی وجود دارد که اغلب آنها در بخش مرکزی شهر متمرکز شده است. یکی دیگر از شاخص‌های موردبررسی دسترسی به فضای سبز در سطح شهر است. فضای سبز به هنگام بروز زلزله به‌مانند فضای باز مأمن‌گاهی برای افراد است. دسترسی نامناسب سبب کاهش کیفیت زندگی و عدم تأمین رفاه شهروندان به‌خصوص هنگام بروز زلزله می‌شود. یکی از شاخص‌های موردبررسی فاصله از گسل است. در پیرامون شهر کرمان گسل‌هایی وجود دارد که یکی از آنها در بخش جنوب شرقی قرار دارد که منطقۀ 4 شهر کرمان را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد. با توجه به خطرآفرین‌بودن این گسل‌ها و احتمال واردکردن آسیب‌های جانی و مالی در زمان وقوع زلزله لازم است برای ساخت‌وساز در این بخش‌ها حریم قانونی رعایت شود. در بررسی‌ها مشاهده می‌شود برخی از ساخت‌وسازها حریم ایمنی تعیین‌شده را رعایت نکرده است. بررسی شاخص دسترسی به مراکز آتش‌نشانی هنگام بروز زلزله با هدف تأمین ایمنی شهر و شهروندان و در راستای امدادرسانی به‌موقع برای کاهش خسارات جانی و مالی موردمطالعه قرار می‌گیرد. ارزیابی نحوۀ عملکرد ایستگاه‌های آتش‌نشانی از طریق سنجۀ 2000 متری شعاع هر ایستگاه در محدودۀ پیرامون خود است. این شاخص نیز در سطح شهر کرمان ارزیابی شد؛ همچنین در راستای ارائۀ پاسخ مناسب هنگام بروز زلزله لازم است مکان‌هایی برای استقرار و اسکان موقت در سطح شهر در نظر گرفته شود. پراکنش فضاهای باز و ایمن برای اسکان موقت در شهر کرمان نشان‌دهندۀ این است که اغلب این مکان‌ها در بخش‌های مرکزی دیده می‌شود و تراکم این فضاها در بخش‌های میانی و حاشیه‌ای کمتر است. تحلیل شاخص کاربری‌های اراضی نیز نشان‌دهندۀ غلبۀ واحدهای مسکونی و حساس به واحدهای بایر و سبز است که حاکی از خطر زیاد آسیب‌پذیری ناشی از کاربری است. درنهایت براساس ارزیابی و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آسیب‌پذیری ﻟـﺮزه‌ای ﺷﻬﺮ کرمان و تجزیه‌وتحلیل اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻤﻊآوری‌ﺷﺪه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روش‌های‌ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑـﺮ ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ، ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮی از ﻣﺪل Electre Fuzzy و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی مذکور نشان‌دهندۀ آسیب‌پذیری زیاد مناطق 4 و 5 شهر کرمان است. به‌طور کلی در پهنه‌بندی آسیب‌پذیری خطر زلزله در شهر کرمان مساحت آسیب‌پذیری زیاد در منطقه 4/28 درصد و در منطقه 5/23 درصد است، بیش از 50 درصد مساحت با رتبه‌بندی آسیب‌پذیری زیاد در این مناطق واقع شده است؛ همچنین مناطق شهری 1، 3 و 2 به‌ترتیب در رتبه‌های بعدی پهنه آسیب‌پذیری زیاد قرار دارد؛ همچنین درصد مساحت آسیب‌پذیری متوسط در منطقۀ 4، 13 درصد و در منطقه 5/15 درصد و درصد مساحت آسیب‌پذیری کم در منطقه 4/59 درصد و در منطقه 5/62 درصد است.

منطقۀ 4 در بخش‌های جنوب و جنوب شرقی شهر گسترده شده است و مساحتی بالغ بر 3496 هکتار را در برمی‌گیرد. این منطقه در پیرامون بخش مرکزی شهر و دارای بافت نامنظم و متصل به بافت کهنه است که محله‌های سرسبیل، سرآسیاب، محوطۀ قلعه اردشیر و جنگل قائم بخش زیادی از مساحت این منطقه را به خود اختصاص داده است. منطقۀ 5 نیز شامل بخش مرکزی و بافت کهن شهر است که متشکل از بازار و مجموعه‌های وابسته به آن است به‌همراه بخش حاشیه‌ای که متشکل از محله‌های مسکونی قدیمی، مراکز محله و آثار باارزش تاریخی است.

نتایج حاصل از این پژوهش، با ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮی از ﻣﺪل Electre Fuzzy و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی مذکور با نتایج پژوهش حسن‌زاده و همکاران (1390) که لرزه‌خیزی شهر کرمان را بررسی کردند و براساس نقشۀ خطر به‌دست‌آمده از شهر کرمان (نقشۀ ریزپهنه‌بندی میزان تشدید جنبش زمین) بیان داشتند که میزان خطر در بخش‌های مرکزی، باختری و همچنین بخش‌هایی از جنوب شهر به‌شدت افزایش می‌یابد که سازه‌های موجود در این بخش‌ها در اثر زلزله احتمالی به‌شدت ویران خواهند شد، مطابقت داشته است.