نقش مؤلفه‌های اصلی شکل‌گیری رهیافت رشد هوشمند در توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی (مطالعۀ موردی: شهرستان جیرفت)

1. مقدمه

رشد هوشمند و چگونگی آن، مفهوم جدیدی نیست. این مفهوم در سیاست اتحادیۀ اروپا شامل سیاست‌های دانش، نوآوری، آموزش و پژوهش است؛ در حالی ‌که در ایالات‌متحدۀ آمریکا بیش‌تر مربوط به سیاست‌های برنامه‌ریزی برای مقابله با توسعۀ پراکندگی شهری است که این ناشی از بازتاب و تفسیر متفاوت چالش‌های خاصی در اتحادیۀ اروپا و ایالات‌متحده آمریکاست. هدف کلی، رشد هوشمند در ایالات‌متحدۀ آمریکا دربارۀ برنامه‌ریزی شهری و سیاست ساخت‌وساز به‌ویژه پیشگیری از پراکندگی شهری است؛ ولی در اتحادیۀ اروپا رشد هوشمند کم‌تر به برنامه‌ریزی و بیش‌تر به کار با سیاست‌های نوآوری، آموزش و پژوهش مربوط می‌شود (Naldi et al., 2015). رشد هوشمند، اصطلاحی انعطاف‌پذیر و در عین ‌حال، گسترده است که حجم بسیاری از معانی و مفاهیم جدید را در برمی‌گیرد که در تلاش برای بهبود برنامه‌ریزی شهری است. همین امر، ارائۀ تعریفی مشخص را توسط مراجع خاص و معتبر ضروری می‌‌کند. خوشبختانه تاکنون در رابطه با رشد هوشمند مرجع اصلی یعنی انجمن برنامه‌ریزی آمریکا و آژانس حفاظت محیط‌زیست آمریکا تعاریف خود را ارائه کرده‌اند. انجمن برنامه‌ریزی آمریکا رشد هوشمند را چنین تعریف می‌کند: رشد هوشمند به معنی استفاده از برنامه‌ریزی جامعی برای هدایت، طراحی، توسعه، تجدید حیات و ساختن جامعه‌ای برای همۀ کسانی که حسی خاص از تعلق به مکان و جامعه را در خود دارند، توسعۀ انواع حمل‌ونقل، توزیع مناسب هزینه و منافع حاصل از توسعه، حفاظت و بالابردن توان‌های منابع طبیعی و فرهنگی جامعه است (Datta et al, 2018). رشد هوشمند گزینه‌هایی در حوزۀ مسکن، حمل‌ونقل، مشاغل و امکانات رفاهی (شامل خدمات اجتماعی، فرهنگی، تفریحی، آموزشی) ارائه می‌دهد و از برنامه‌ریزی‌های جامع برای هدایت، طراحی، توسعه، مدیریت، احیا و ساخت جوامع استفاده می‌کند. به‌طور کلی، این رویکرد ارتباط میان توسعه و کیفیت زندگی را مدنظر دارد. ویژگی‌ها و ایده‌های رشد هوشمند در یک جامعه از مکانی به مکان دیگر متفاوت است. در سناریویی کلی رشد هوشمند زمان و منابع را سرمایه‌گذاری و زندگی جدیدی برای مرکز شهر و بافت‌های فرسوده و قدیمی فراهم می‌کند؛ همچنین توسعۀ مجدد نواحی توسعه‌یافته را مدنظر دارد. درواقع طرفداران رشد هوشمند پیش از آنکه درصدد ساختن تأسیسات جدید باشند، خواهان بهینه‌کردن تأسیسات موجود هستند (Tsimpo & Wodon, 2019). کاربری ترکیبی، مزایای پایداری مالی و اقتصادی را هدایت می‌کند. کاربری‌های تجاری مجاور با کاربری‌های مسکونی اغلب ارزش بیشتری یافته‌اند؛ بنابراین به دریافت مالیات محلی بیشتری کمک و شغل‌ها و مزایای ناحیه‌ای را شناسایی می‌کند که مردم بیشتری را جذب می‌کنند. وقتی مردم بیشتری در یک ناحیه خرید کنند، فعالیت اقتصادی افزایش می‌یابد (SGN, 2012). درواقع رشد هوشمند یکی از استراتژی‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای است که هدف آن ایجاد تعادل منطقه‌ای و جلوگیری از تخریب در راستای اهداف توسعۀ پایدار است. به بیانی دیگر، «رشد هوشمند برنامه‌ریزی، طراحی و توسعۀ شهرها، شهرک‌ها، حومه‌ها و نواحی روستایی است که به‌دنبال ایجاد و ارتقای برابری اجتماعی، حس تعلق مکانی و اجتماعی و حفظ منابع طبیعی در کنار منابع فرهنگی است». استراتژی‌های رشد هوشمند با حفظ تاریخ و هویت آنها، مطبوع و زیست‌پذیرترکردن سکونتگاه‌های روستایی، توسعۀ اقتصادی پایدار، خلق گزینه‌های متنوع و با استقامت بیشتر مسکن و حفظ پایداری اکولوژیک، مزایای چشمگیری برای اجتماعات روستایی دارد Michaud, 2013))؛ همچنین در رشد هوشمند هدف، این است که فرصت‌هایی برای محله‌ها به وجود آورده شود تا بدون تغییر اساسی در چشم‌انداز، تراکم تغییر یابد (Popovych, 2018) و مفهـوم پایــداری بـا انتشــار گـزارش کمیسـیون جهـانی محـیط‌زیسـت و توسـعۀ موسوم به آینـدۀ مشـترک مـا در سـال 1987 از سوی گرم هارلم برانتلنـد کـه بـه نـام گـزارش برانتلنـد نیـز شـناخته مـی‌شـود و سـپس سازمان ملـل متحـد، کنفـرانس زمـین را در ریـودوژانیرو وارد جریـان بین‌المللی می‌کند (ویلر، 1393(. بر این اساس پایـداری در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی در هـر کشـوری و بـا هـر سیستم سیاسی ممکن است. مداخله‌های توسعه‌ای نیـز ممکن است متنوع باشـد؛ ولـی بایـد دارای جنبـه‌هـای عمومی خاصی باشد که به‌وسیلۀ اجماع اجتمـاعی بـر پایۀ مفهوم توسعۀ پایدار شده است (محمدنژاد و عبادتی، 1392). درواقع توسعۀ پایدار روستایی یکی از اهداف اساسی سیاست‌گذاری‌های کلان در همۀ کشورهاست. توسعۀ پایدار مفهومی کلی و در ارتباط با ابعاد مختلف زندگی روستاییان و همچنین رابطۀ این ابعاد با محیط پیرامون است (رضوانی، 1383). از طرف دیگر، به نظر می‌رسد روستاها به‌عنوان دومین سکونتگاه‌های جمعیتی کشور در مطالعات مختلف کمتر موردتوجه است؛ به همین دلیل توسعۀ آن با چالش‌های بیشتری مواجه است. توجه به موضوع مهم ارزیابی و سطح‌بندی توسعۀ پایدار روستایی افراد را قادر خواهد کرد تا با شناخت کافی از سرزمین مطالعه‌شده به برنامه‌ریزی و مدیریت آن توجه کنند. بدون چنین شناختی، برنامه‌ریزی و مدیریت در جهت پایداری فعلی توسعه با مشکل روبه‌رو است (رکن‌الدین افتخاری و آقایاری هیر، 1386).

درواقع گفته می‌شود، روستاها به دلیل نقش کلیدی که امروزه در اثرگذاری در زمینه‌های امنیت غذایی، جمعیت و حتی سرچشمه‌های مهاجرت در شرایط کنونی دارند و همچنین با توجه به نابسامانی‌هایی که در اثر رشد برنامه‌ریزی‌نشدۀ جمعیت روستاها، گسترش بی‌برنامۀ کالبدی سکونتگاه‌های روستایی و استفادۀ بی‌رویه از محیط‌زیست روستایی در دهه‌های اخیر ایجاد شده است، بر لزوم توجه به روستاها افزوده‌اند. آمار مهاجرت‌های بی‌رویۀ روستایی و مشکلاتی که مهاجران با خود به مقصدهای مهاجرت می‌برند، حاکی از تبعات غفلت از روستاهاست که به‌عنوان چالش‌های اساسی پیش روی مدیران و برنامه‌ریزان امر قرار دارد؛ بنابراین توجه به توسعه و پایداری روستا نیازمند پژوهش‌های جدی‌تر و منظم‌تر است. یکی از راهبردهای مطرح‌شده در زمینۀ پایداری روستاها، راهبرد رشد هوشمند است که در قالب نظریۀ توسعۀ پایدار قرار دارد؛ بنابراین به نظر می‌رسد، رهیافت رشد هوشمند مسیری را برای برون‌رفت از ناپایداری و رسیدن به توسعۀ پایدار در نواحی روستایی فراهم می‎کند؛ از این رو، با توجه به قابلیت کشاورزی شهرستان جیرفت، مهاجرت‌های بی‌رویه (به‌خصوص قشر جوان و تحصیل‌کرده) به شهرها، خالی‌شدن روستاها از سکنه و بالفعل‌نشدن زمین‌های کشاورزی مرغوب این شهرستان که تأمین‌کنندۀ مقدار چشمگیری از نیاز غذایی کشور است، استفاده و گسترش رویکرد رشد هوشمند در ناحیۀ موردمطالعه امری حائز اهمیت است؛ درنتیجه با توجه به مباحث یادشده در منطقۀ موردمطالعه برای دستیابی به توسعۀ پایدار به‌ویژه در نواحی روستایی، باید استراتژی رشد هوشمند و شاخص‌های آن مطالعه و بررسی شود تا بتوان با استفاده از تحلیل به‌کارگیری رشد هوشمند و شاخص‌های مؤثر بر آن در این نقاط، از قابلیت‌های رهیافت رشد هوشمند در مناطق روستایی بهره گرفت. بی‌توجهی به تغییرات فناوری که یکی از ارکان رشد هوشمند محسوب می‌شود، کارایی یک سکونتگاه روستایی را برای اقشار ساکن روستا به‌ویژه قشر تحصیل‌کرده در نازل‌ترین درجه قرار می‌دهد و موجب مهاجرت بیشتر آن‌ها می‌شود؛ همچنین هرگونه محدودیت در زمینۀ فناوری، اشتغال، اقتصاد و رفاه ساکنان روستایی را تحت‌تأثیر منفی قرار می‌دهد و محدودیت زمانی و مکانی را بیشتر می‌کند؛ بنابراین پژوهش حاضر نقش مؤلفه‌های اصلی شکل‌گیری رهیافت رشد هوشمند را در توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی رسالت خویش قرار داده است. بر این اساس، سؤال‌ اصلی پژوهش به‌دنبال این موضوع حرکت می‌کند. وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند در سکونتگاه‌های روستایی موردمطالعه چگونه است؟

2. ادبیات نظری پژوهش

رشد هوشمند بـه‌عنـوان رویکـردی نـوین کـه بـه‌منظور شکل‌دهی فرم پایدار در مناطق مختلف مطرح شده اسـت، پیشنهادهایی برای پایداری مناطق مختلف مطـرح کرده است. اصطلاح رشد هوشمند اولـین بـار از سوی پریس ان. گلنـدنینگ فرمانـدار ایالـت مریلنـد (بین سال‌های 1995 تا 2003 ) به کار برده شد و پس از آن در رویکردهای برنامه‌ریزی عمومیت یافت (سیف‌الدینی و شورچه، 1393).

گفته می‌شود که پایه‌های این نظریه در کشورهای کانادا و آمریکا، عکس‌العملی به تحولات آغازشده از اوایل دهۀ 1960 بوده است(Aaboud et al., 2019) . که از سه اصل اساسی: 1. تراکم و فشردگی (محدودکردن گسترش افقی شهر)؛ 2. کاربری‌های مختلط (ترکیبی) با انواع مختلفی از گزینه‌های مسکن؛ 3. اجرای شیوه‌های مختلف حمل‌ونقل با گرایش به حمل‌ونقل عمومی و شهر پیاده مدار و مناسب برای دوچرخه‌سواری حمایت می‌کند (Chen et al., 2020). ایـن تئـوری بـا نظریـۀ پایـداری همسو است کــه در آن تلفیـق کـاربری‌هــای مسکونی و اشتغال با اولویت طراحـی دسترسـی پیـاده مدنظر است (رهنمـا و حیـاتی، 1392).

 آژانس حفاظت زیست‌محیطی ایالات‌متحده رشد هوشــمند را مجموعــه‌ای از راهکارهــای توســعه و حفاظتی معرفی که کمک مـی‌کنـد از محـیط طبیعی حفاظت شود، محلـه‌هـا را جـذاب‌تـر، اقتصاد را قـوی‌تـر و از حیـث اجتمـاعی متنـوع‌تـر شود. این سازمان رشـد هوشـمند را در چهـار زمینـۀ اصلی موردتوجه قرار می‌دهد:

1. ایجــاد اجتماعــات ســالم بــه‌طــوری کــه دارای خانواده‌هایی بـا محـیطی پـاکیزه باشـد. رشـد هوشمند درواقع توازن بـین توسـعه و حفاظـت از محیط‌زیست است. به‌طوری کـه از زیسـت‌بـوم‌هـا حفاظت و زمین‌ها را مجدد مورداستفاده قرار دهد.
2. توسعۀ اقتصادی و بهبود فرصت‌های شغلی بر پایـۀ اقتصاد محلی همراه با گسترش خـدمات محلـی و رقابت‌پذیری اقتصادی در سطح اجتماعات محلی.
3. ایجاد محله‌هایی بـا طیفـی متنـوع از گزینـه‌هـای مسکن برای گروه‌های مختلف درآمدی و اجتماعی
4. ارائۀ گزینه‌های حمل‌ونقلی متنوع مانند پیـاده‌روی، دوچرخه‌سواری و گسترش حمل‌ونقل عمومی

در سطحی مفهومی‌تر، 6 عنصر اصلی شامل محافظت از منابع طبیعی، حمل‌ونقل، مسـکن، توسـعۀ اجتماعات، اقتصـادی و برنامـه‌ریـزی بـه‌عنـوان عناصـری کـه در زیـر چتـر رشـد هوشـمند گـرد هـم می‌آیند، به‌عنوان عناصر اصـلی در سیاسـت‌گـذاری رشـد هوشـمند مـوردتوجـه قـرار می‌گیرند ( Yu et al, 2010 ).

به‌طور کلی رشد هوشمند یک تئوری برنامـه‌ریـزی است که به‌منظور تطابق حداکثری با شرایط متنوع در مکان‌های مختلف، راهبردهایی کلـی و منعطـف را بـه‌منظور حل مسائل در مناطق مختلف و هدایت آنها به‌سوی توسعۀ پایدار ارائه می‌دهد (زیاری و همکاران 1391). بر این اساس مناطق روستایی در رشد هوشمند دربرگیرندۀ راهبردهایی است که بـه توسـعه و خدمات عمومی کمک می‌کند تا روستاها به نقاطی بـا کاربری‌های مخـتلط و قابل‌دسترس تبدیل شوند (به‌عنوان مثال، دارای مدارس و خانه‌هایی با قیمت مناسب، با فواصل کم از یکدیگر و دسترسی مناسب به تسهیلات با کیفیت زیاد پیاده‌روی (Litman, 2005). روستاهایی که در آنها رشد هوشمند شکل گرفته باشد، مانند آزمایشگاه‌هایی هستند که در آنها مردم محلی و سیاست‌گذاران در سطوح مختلف در حال آزمودن راه‌حل‌های نوآورانه برای برخی از چالش‌های عمدۀ زندگی روستایی هستند. بدین ترتیب، آنها به‌دنبال کشف فرصت‌هایی هستند که سرزندگی روستایی را در اروپا تقویت کنند. چالش‌ها و فرصت‌ها به‌شدت در مناطق روستایی و بین بخش‌های مختلف اروپا متفاوت است ( Naldi et al., 2015).

رشد هوشمند، الگوهای کاربری فشرده و مبتنی بر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری را مطـرح می‌کند. جوامع رشد هوشمند و شهرسازی جدید به‌دنبال خیابان‌هایی بـا اتـصلاتی بـیش از شبکه‌های قدیمی‌اند که بیشتر بر خیابان‌های باریک تأکیـد می‌شود. رشـد هوشمند، برخورد اجتماعی را برای توسعۀ روابط محله‌ای ضـروری و مهـم می‌داند و بـرای دستیابی به این هدف، تأکید خود را بیشتر روی پیاده‌روی و ایجاد محیط‌های قابـل ‌پیاده‌روی اعمال می‌کند (Frenkel, 2008). رشد هوشمند از یکپارچگی کاربری‌های ترکیبی جوامع به‌عنوان جزئی مهم از دستیابی بهتر به مکان‌های مختلف زندگی حمایت می‌کند. با کنار هم قراردادن کاربری‌ها و گزینه‌های رفت‌وآمدی مثل پیاده‌روی و استفاده از دوچرخه، کاربری‌ها دوباره سرزنده می‌شوند؛ همچنین کاربری ترکیبی تنوع بیشتر، جمعیت زیادتر و اساس تجاری را برای حمایت از حمل‌ونقل عمومی مترقی فراهم می‌کند. این نوع کاربری تنوع و امنیت چشمگیری را برای مردم پدید می‌آورد؛ همچنین به خیابان‌ها، فضاهای عمومی و خرده‌فروشی‌های قابل‌دسترس توسط افراد پیاده کمک می‌کند تا دوباره مکان‌هایی برای ملاقات مردم و جذب پیاده‌ها به خیابان شوند و به باز زنده‌سازی زندگی جوامع کمک کنند (APA, 2009).

درواقع در روستاهایی که رشد هوشمند صورت گرفته، مجموعۀ کاملی از ده‌ها خدمات ارائه شده است. این خدمات با توجه به جمعیت‌شناسی روستا و مشاغل ساکنان در هر مکان به شکل خاصی است. خدماتی مانند برق، آب، ساختمان‌ها، خرده‌فروشی و مراقبت‌های بهداشتی، چندین دهۀ پیش ساخته شده است. امروزه باید طرح‌های جدید، فناوری‌ها و مدل‌های مدیریت برای ارتقای خدمات استفاده شود که این امر نیازمند استانداردسازی، استفاده از فناوری اطلاعات، استراتژی و برنامه‌ریزی یکپارچۀ مناسب است (Viswanadham & Kameshwaran, 2013). به عبارت دیگر، رشد هوشمند باعث می‌شود برای کشف راه‌حل‌های عملی، حل چالش‌های اساسی و به دست آوردن فرصت‌های جدید ابتکار عمل به خرج دهند. جوامع روستایی این کار را به طرق مختلف انجام می‌دهند. بسیاری از آنها از تکنولوژی‌های دیجیتال جدید استفاده می‌کنند؛ اما این فقط یکی از ابزارهای موجود است؛ همچنین بسیاری از نوآوری‌های اجتماعی در خدمات روستایی، روابط جدید با مناطق شهری و فعالیت‌هایی دارند که نقش روستاها را در انتقال به یک جامعۀ سبز، سالم و سالم‌تر تقویت می‌کنند. در تعریفی دیگر، رشد هوشمند، باعث ایجاد روستایی خودکفا با روحیۀ توانمندسازی نیروی انسانی (به‌ویژه جوانان روستایی) با استفاده از منابع طبیعی (بومی) موجود در دسترس و فناوری‌های مناسب روستایی می‌شود که به ترویج مدیریت غیرتمرکز و ایجاد اشتغال با کمک سازمان‌های دولتی و غیردولتی منجر می‌شود. این چارچوب در تمام روستاها با بهبود در دسترس‌بودن آب، الگوی کشت، مدیریت دام و چشم‌انداز اشتغال محلی، برای حفظ منابع طبیعی تطبیق داده می‌شود (Ramachandra et al., 2015).

2-1. رشد هوشمند و سکونتگاه‌های روستایی

در میانۀ دهۀ1990 اصطلاح رشد هوشمند در علم برنامه‌ریزی ظاهر و به‌سرعت تبدیل به لغت کلیدی روز شد. خواه این اصطلاح به‌طور ذاتی از مدیریت رشد متفاوت باشد یا فقط مدیریت رشد در زیر اسم جذابش باشد، قابل‌بحث است. (Tregear & Cooper, 2016). درواقع رویکردهای رشد هوشمند به رشد و توسعه در مناطق روستایی و ایجاد الگویی برای توسعه کمک می‌کند که اهداف اجتماعی چندگانه، ازجمله اهداف سلامت عمومی را پشتیبانی می‌کند. هنگامی که جوامع، رشد را در شهرهای کوچک موجود و روستایی به خود اختصاص می‌دهند، آن‌ها بر روی سرمایه‌گذاری‌های پیشین خود در زیرساخت‌ها و اغلب اوقات بر روی یک شبکۀ خیابانی به هم فشردۀ سنتی ساخته می‌شوند که ازنظر تاریخی محدودۀ وسیعی را از امکانات حمل‌ونقل پشتیبانی می‌کنند. سرمایه‌گذاری جدید که باعث تجدید حیات می‌شود، به ایجاد محل‌هایی کمک که از زندگی فعال حمایت می‌کند. البته رشد جدید در مناطق روستایی تنها در شهرهای موجود جا داده نمی‌شود؛ بنابراین جوامع روستایی باید ساختاری نظارتی داشته باشند که از ایجاد جوامع فشرده و قابل پیاده‌روی حمایت کند که ساکنان آن دسترسی آسان به مغازه‌ها، مدارس، شغل و امکانات رفاهی دارند. این نوع جوامع، چه آن‌ها که احیا شده‌اند و چه آن‌ها که از جوامع جدید استفاده می‌کنند، گزینه‌های حمل‌ونقل را غیر از خودرو فراهم می‌‌کنند، همه به ساکنان اجازه می‌دهند تا به‌عنوان بخشی از زندگی روزمرۀ خود و از مکان‌ها به‌عنوان بخشی از زندگی روزمره خود راه بروند و به کاهش آلودگی ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای کمک کنند.

درنهایت زمین‌های کاری مانند مزارع، مراتع، جنگل‌ها و علفزارها، بخشی از چیزی هستند که در مناطق روستایی رخ می‌دهند. اولویت‌بندی این مکان‌ها باعث ایجاد تعدادی نتایج و فرصت‌های سودمند برای جوامع روستایی می‌شود؛ ازجمله تولید رشد منطقه‌ای و دیگر محصولات کشاورزی، اشتغال، فعالیت‌های تفریحی و اقتصادی متنوع که براساس دارایی‌های طبیعی مرتبط با مناظر روستایی ایجاد می‌شود. (Stefaniak et al., 2020)

یادآور می‌شود که چالش‌های پیش‌روی یک ناحیۀ روستایی در جاهای دیگر، حتی اگر در بعضی مواقع مشابه باشد، هرگز از کشوری به کشور دیگر یکسان نیست. مناطق روستایی یا روستاها نیز مستحق (سزاوار) رشد چشمگیری هستند که توسعه‌ای را ایجاد کنند که زندگی مردم را بهبود بخشند؛ زیرا توسعۀ روستایی برای سرعت‌بخشیدن به توسعۀ کلی هر کشور ضروری است؛ بنابراین ازنظر جنبه‌های مفهومی و شاخص‌ها و معیارهای بالقوۀ رشد هوشمند و عوامل تعیین‌کنندۀ آن، نیاز به مطالعاتی است تا هریک از عواملی را تجزیه‌وتحلیل کند که بر پتانسیل رشد در مجموعۀ متنوعی از مناطق روستایی تأثیر می‌گذارد.(Galli et al, 2020).

2-2. پیشینۀ نظری پژوهش:

بررسی پیشینۀ پژوهش محقق را با مطالعات و پژوهش‌های دیگران در زمینۀ مسئلۀ مدنظر آشنا می‌کند و باعث می‌شود، مرزها و قلمرو تحقیق خود را بهتر پیش‌بینی کند.

بابایی و همکاران (1400) معتقدند که شرایط مناسبی برای رشد هوشمند در روستاهای دهستان نازلو- شهرستان ارومیه وجود ندارد و بیشتر روستاها ازنظر وضعیت شاخص‌های اکولوژیکی وضعیت به‌مراتب بدتری نسبت به سایر شاخص‌ها دارند. رکن‌الدین افتخاری و همکاران (1399) معتقدند که هرچند روستاهای پیراشهری تهران در مسیر توسعۀ خود بسیار از رشد و گسترش شهرها و روابط با آنها متأثر هستند، این تأثیر بیشتر به شکل افزایش جمعیت و گسترش کالبدی سکونتگاه‌های روستایی پیرامون شهرها تجلی می‌یابد و کمتر نشانی از توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی در چارچوب توسعۀ پایدار روستایی با خود دارد. هیچ یک از روستاها در وضعیت رشد هوشمند نیستند. عنابستانی و کلاته‌میمری (1399) و عنابستانی و جوانشیری (1395) شاخص‌های مؤثر را در شکل‌گیری توسعۀ هوشمند روستایی بررسی و مشخص کرده‌اند که شاخص‌های اقتصادی و کالبدی بیشترین نقش را در این زمینه به خود اختصاص داده‌اند.

مک گوایر و همکاران (2022) به حداکثر رساندن دسترسی را در مناطق روستایی ایرلند شمالی (2012-2014) با برنامۀ توسعۀ روستایی «هوشمند» بررسی کردند که دانش محلی را با اهداف دولتی برای کاهش فقر و انزوا پیوند می‌دهد و به این نتیجه رسیدند که سیاست‌های مقابله با فقر روستایی با رویکرد «از بالا به پایین» باید با دانش محلی انجام شود و موفق‌ترین مداخله بهبود دسترسی به خدمات محلی بود؛ با این حال، این نتیجه به‌شدت به شبکۀ پشتیبانی حمل‌ونقل روستایی قوی وابسته است. سوویک روی و دنیس جوزف (2021) معتقدند که بازار برنامه‌های کاربردی تلفن‌های هوشمند هند شکوفا شده است و هند در رتبۀ اول ازنظر دانلودهای انجام‌شده از طریق اندروید قرار دارد. با این حال، نفوذ کاربردی تلفن هوشمند هنوز در مناطق روستایی هند در مقایسه با بخش شهری آن پایین است و سعی می‌کند، دو چیز را بررسی کند: یکی، دلایل اینکه چرا بازار روستایی هند ازنظر کاربرد تلفن‌های هوشمند در حال رشد نیست؛ دوم، چرا برخی سوابق رشد نمی‌کند که بر قصد رفتاری مشتریان روستایی برای افزایش کاربرد تلفن هوشمند اثر می‌گذارد. ازنظر توسعۀ اپلیکیشن تلفن هوشمند، این مطالعه منحصربه‌فرد است. برنامه‌ای که سعی می‌کند تا حد زیادی روشن کند که چگونه بازاریابان/ توسعه‌دهندگان پایداری استفاده از برنامه‌های هوشمند را میان روستاییان افزایش می‌دهند. عنابستانی و کلاته‌میمری (2020) معتقدند که شاخص‌های افزایش افراد دارای تحصیلات عالی و تمایل به ماندگاری این افراد در روستا و ایجاد فعالیت‌های متقابل صنعتی مانند گردشگری، مواد غذایی و تولید فرهنگی به‌عنوان پیشران‌های کلیدی مؤثر در شکل‌گیری توسعۀ هوشمند روستایی هستند.

ماریس کالینکا و همکاران (2020) معتقدند که سطح برنامه‌ریزی محلی (روستا یا محله) یک چالش توسعه برای برنامه‌ریزان فضایی است که برای بررسی و تعیین یک رویکرد برنامه‌ریزی فضایی مبتنی بر نیازهای محلی باید شاخص‌هایی شناسایی که برای تحلیل کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت مناطق خاص در مناطق ساحلی استفاده شوند. پل کاوی و همکاران (2020) معتقدند، انقلاب صنعتی چهارم (IR4) طیف وسیعی از پیشرفت‌های تکنولوژیکی جامعه را تغییر می‌دهد. تکنولوژی و فناوری دیجیتال در طول انقلاب صنعتی چهارم (IR4) در هستۀ شهری متمرکز بوده و نواحی روستایی به حاشیه کشیده شده‌اند. محققان به‌دنبال این هستند که تکنولوژی‌های دیجیتال چه تأثیری در مناطق روستایی (مثبت و منفی) دارد و معتقدند که تأثیرات تکنولوژی (IR4) در مناطق روستایی مانند مناطق شهری مهم است؛ بنابراین به‌دنبال درک جنبه‌های تأثیر تکنولوژی (IR4) در مناطق روستایی و حمایت از انتقال آن در آینده برای شکل‌گیری روستای هوشمند هستند.

زاوراتنیک و دیگران^[1] (2020)، آزیزا و سوسانتو^[2] (2020) و ویزیوی و دی لایترا^[3] (2019) رویکرد جدید محور برای توسعه پیشنهاد کردند تا تأکید شود که زندگی پایدار تنها از طریق راه‌حل‌های تکنولوژیکی حاصل نمی‌شود؛ ازجمله عمده‌ترین مشکلات مناطق روستایی را دسترسی محدود به فناوری می‌دانند و فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) را به‌عنوان موضوع اصلی در هر طرح توسعۀ رشد هوشمند در نظر گرفتند. ویلما و جینتاری^[4] (2019) نشان دادند که شبکه‌های سنتی و علاقه‌مند در حال ظهور که با پیشرفت فناوری‌های دیجیتال و مخابرات، استفادۀ روزافزون از انرژی زیستی و توانایی استفاده از دانش مفید برای جمعیت محلی و توسعۀ کسب‌وکار پشتیبانی می‌شوند، پیشرفت‌های استراتژیک جوامع روستایی را ارتقا می‌دهند و بر مسئلۀ توسعۀ رشد هوشمند با توجه به توسعۀ پایدار منطقه‌ای روستایی تمرکز کردند. عنابستانی و جوانشیری (2018) نشان می‌دهند که شاخص اقتصاد خلاق روستایی بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری توسعۀ هوشمند روستایی به خود اختصاص داده است.

شکل (1).چارچوب مفهومی پژوهش

Figure (1) Conceptual framework of research

 مرور منابع و پژوهش‌های پیشین مرتبط با هوشمندسازی روستاها و اثرگذاری آن بر توسعۀ پایدار روستایی نشان‌دهندۀ این مطلب است که با توجه به ماهیت مسئله و برداشت‌ها، بیشتر این پژوهش‌ها شاخص‌های رشد هوشمند و عوامل مؤثر بر آن را از طریق شاخص مختلف (اجتماعی- اقتصادی، کالبدی و کاربری اراضی، زیست‌محیطی و دسترسی و ارتباطات و ...) بررسی و تحلیل کرده‌اند. مهم‌ترین عوامل مؤثر در زمینۀ هوشمندسازی روستاها از دیدگاه این پژوهشگران عوامل دسترسی، زیرساخت‌ها، حمل‌و‌نقل، ارتباطات، نوآوری، دانش و .... است؛ همچنین پژوهش‌های انجام‌شده در داخل با موضوع رشد هوشمند روستایی بسیار اندک بوده و فقط مطالعات عنابستانی و جوانشیری (1395) و (2018) به‌صورت مفصل به راهبرد رشد هوشمند روستایی و شاخص‌های آن توجه کرده‌اند. بقیۀ پژوهش‌ها با موضوع رشد هوشمند روستایی در زمینۀ شهری انجام شده است؛ بنابراین بررسی این موضوع در مناطق روستایی گامی مؤثر برای رسیدن به توسعۀ پایدار روستایی است (شکل 1).

3. روش‌شناسی پژوهش

3-1. قلمرو جغرافیایی تحقیق

جامعۀ آماری این پژوهش، در بخش کمی کلیۀ نواحی روستایی شهرستان جیرفت را تشکیل می‌دهد که طبق آمار ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران سال 1395، شهرستان جیرفت دارای 308858 نفر جمعیت و 92937 خانوار است. از این تعداد 153153 نفر با 46543 خانوار ساکن شهری و 155698 نفر با 46392 خانوار در نواحی روستایی شهرستان ساکن هستند. در این پژوهش برای انتخاب روستاهای نمونه با توجه به تعداد روستاهای شهرستان و با این پیش‌فرض که زیرساخت‌های رشد هوشمند در روستاهای بزرگ امکان تجربه دارد، گروه آزمایش روستاهای بالای 1000 نفر در شهرستان انتخاب شده‌اند؛ همچنین در این پژوهش از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای (چند مرحله‌ای) استفاده شد. برای این منظور در مرحلۀ اول، از میان چهار بخش شهرستان جیرفت و چهارده دهستان این شهرستان طبق سرشماری سال 1395 تعداد 11 دهستان به‌عنوان نمونۀ خوشه‌ای انتخاب و در ادامه، از هر خوشه به‌طور تصادفی تعدادی روستا برگزیده و درمجموع نمونه‌های مدنظر از سطح 11 دهستان جمع‌آوری شد. این شهرستان طبق سرشماری 1395 دارای30 روستای دارای سکنه بیشتر از 1000 نفر جمعیت ( جبالبارز 2 روستا، مرکزی 21 روستا و اسماعیلی 7 روستا) است. برای تعیین حجم نمونۀ روستاها به‌صورت تصادفی از فرمول کوکران استفاده شده است. در این فرمول برای بهره‌گیری از سطح اطمینان 95 درصد، ضریب دقت 05/0 و واریانس 15/0 d² حجم نمونه برابر 18 روستا تعیین گردیده است. در ادامه، از بین خانوارهای روستایی با توجه به فرمول کوکران، تعداد 261 خانوار به‌عنوان نمونه انتخاب شدند و به‌صورت تصادفی مورد پرسشگری قرار گرفتند. (شکل 2).

شکل (2) موقعیت منطقۀ موردمطالعه

Figure (2) Location of the study area

3-2. روش پژوهش

 نوع پژوهش حاضر براساس هدف، از نوع کاربردی و براساس ماهیت، توصیفی- تحلیلی است. هدف نیز بررسی نقش مؤلفه‌های شکل‌گیری رهیافت رشد هوشمند در توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی است. در پژوهش حاضر، جمع‌آوری اطلاعات به روش اسنادی و میدانی بوده است. در روش اسنادی سوابق آماری، کارهای صورت‌گرفته در دانشگاه‌ها، مؤسسات، مجله‌ها و پایگاه‌های علمی مختلف بر روی شبکۀ اینترنت استفاده شد، اطلاعات موردنیاز در زمینۀ رشد هوشمند به دست آمد و شاخص‌های رشد هوشمند به‌صورت سلسله‌مراتبی تعریف شد. در روش میدانی نیز جمع‌آوری اطلاعات از طریق مشاهده و توزیع پرسشنامه بوده است. هنگام پرکردن پرسشنامه‌ها، محقق خود برای رفع هرگونه ابهام احتمالی حضور داشته است. به‌منظور انتخاب آزمون‌های مناسب برای تحلیل یافته‌ها، از«آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف» بهره گرفته شد. نتایج به‌دست‌آمده برای متغیر رشد هوشمند و ابعاد آن نشان‌دهندۀ آن بود که با توجه به اینکه سطح معناداری برای همۀ متغیرهای مستقل و وابسته بزرگ‌تر از 05/0 است، از آنجایی ‌که داده‌ها دارای توزیع غیر نرمال هستند، از مدل معادلات ساختاری PLS برای تحلیل رابطۀ متغیر مستقل و وابسته استفاده شد؛ همچنین در ادامه نیز برای تجزیه‌وتحلیل داده‌های پژوهش حاضر از SPSS و مدل تحلیل خاکستری استفاده شده است.

جدول (1) مشخصات روستاهای موردمطالعه و حجم تعداد نمونه در هر روستا

Table (1) Details of the studied villages and the number of samples in each village

مأخذ: مرکز آمار ایران، 1395 و یافته‌های پژوهش، 1400

3-3. متغیرها و شاخص‌های پژوهش

پرسشنامه برای بررسی وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند در سکونتگاه‌های روستایی موردمطالعه در قالب طیف پنج گزینه‌ای لیکرت تهیه و بین روستاییان توزیع و تکمیل شده است. برای روایی آن چندین نسخه در اختیار گروهی از متخصصان شامل استادان دانشگاه و کارشناسان مربوطه قرار گرفت و اصلاحات لازم برحسب پیشنهادهای آنها انجام شد. پس از جمع‌آوری پرسشنامه، برای سنجش پایایی آن از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. با توجه به اینکه میزان آلفای کرونباخ در این متغیر بالای 7/0 است، پایایی آن مقبول و مناسب ارزیابی می‌شود. جدول (2) نشان‎دهندۀ شاخص‌ها و معرف‌های پژوهش و مقادیر آلفای کرونباخ در ابعاد مختلف رشد هوشمند روستایی است.

جدول (2) مؤلفه‌ها و شاخص‌های رشد هوشمند و میزان پایایی آن

Table (2). Components and indicators of intelligent growth and its reliability

در مرحلۀ بعد با استفاده از نرم‌افزار spss و انجام شیوه‌های مختلف آماری (آمار توصیفی و استنباطی) به تجزیه‌و‌تحلیل داده‌های کمی توجه شده است.

4. یافته‌های پژوهش

4-1. ویژگی‌های فردی پاسخگویان

داده‌های گردآوری‌شده، متعلق به261 نفر از پاسخگویان شهرستان جیرفت و تحلیل‌ها نیز بر همین اساس است. یافته‌های توصیفی شامل متغیرهای جنسیت، وضعیت سنی، وضعیت تأهل، سطح سواد و نوع شغل در روستاهای منطقه است.

جدول (3) ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخگویان در ناحیۀ موردمطالعه

Table (3) Demographic characteristics of the respondents in the study area

4-2. بررسی وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند در روستاهای منطقۀ موردمطالعه

به‌منظور انتخاب آزمون‌های مناسب برای تحلیل یافته‌ها، از آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف بهره گرفته شد. نتایج به‌دست‌آمده برای متغیر رشد هوشمند و ابعاد آن نشان‌دهندۀ آن بود، با توجه به اینکه سطح معناداری برای همۀ متغیرهای مستقل و وابسته کوچک‌تر از 05/0 است، نرمال‌بودن توزیع داده‌ها اثبات شد؛ برای همین از آنجایی که داده‌ها دارای توزیع نرمال هستند، ابتدا به‌منظور تحلیل وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند از آزمون تی تک نمونه‌ای مطابق جدول (4) استفاده ‌شده است. طبق نتایج به‌دست‌آمده (سطح معناداری و کران‌های بالا و پایین) همۀ شاخص‌ها (پایداری اقتصاد محلی، ارتقای کیفیت محیطی، تراکم و توسعۀ فشرده، ارتقای کیفیت مسکن، حمل‌و‌نقل و ارتباطات، پایداری اجتماع محلی و بهبود بافت کالبدی) معنادار شده‌اند. کران بالا و پایین همۀ متغیرها مثبت و نشان‌دهندۀ این است که میانگین متناسب با مقدار مورد آزمون است.

جدول (4) بررسی وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند در ناحیۀ موردمطالعه با استفاده از آزمون T تک‌نمونه‌ای

Table (4) Evaluation of intelligent growth indices in the study area using one-sample t-test

در ادامه، نتایج جدول (5) نشان‌دهندۀ مهم‌ترین شاخص‌های رشد هوشمند روستایی به تفکیک روستاهای موردمطالعه است. در روستای حیشین سفلی مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، شاخص ارتقای کیفیت محیطی با میانگین 11/4 است. در روستای سغدر مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، ارتقای کیفیت محیطی با میانگین 76/3 است. در روستای دولت‌آباد مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، شاخص حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 91/4 است. در روستای دوبنه مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، حمل‌و‌نقل و ارتباطات با میانگین 15/4 است. در روستای ده پیش سفلی مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، شاخص پایداری اجتماع محلی با میانگین 06/4 است. در روستای رومرز علیا مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، شاخص حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 13/4 است. در روستای هوکرد مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، بهبود بافت کالبدی با میانگین 02/4 است.

جدول (5) تحلیل فضایی وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند در روستاهای موردمطالعه

Table (5) Spatial analysis of the status of intelligent growth indicators in the studied villages

در روستای کلاب صوفیان سفلی، مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، بهبود بافت کالبدی با میانگین 02/4 است. در روستای علی‌آباد مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 98/4 است. در روستای ساغری مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، ارتقای کیفیت محیطی با میانگین 01/4 است. در روستای طوهان مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، بهبود بافت کالبدی با میانگین 99/3 است. در روستای نارجو مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 22/4 است. در روستای پشتلر مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، پایداری اجتماع محلی با میانگین 99/3 است. در روستای اسماعیلی سفلی مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 09/4 است. در روستای دهنو شهسوارخان مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 02/4 است. در روستای حسین‌آباد دهدار مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 12/4 است. در روستای کنار صندل مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، شاخص حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 97/3 است. در روستای طرج مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند، حمل‌ونقل و ارتباطات با میانگین 94/3 است. از نتایج پیداست که مهم‌ترین شاخص رشد هوشمند روستایی در منطقۀ موردمطالعه ( شهرستان جیرفت) ازنظر پاسخگویان، حمل‌ونقل و ارتباطات است. به‌منظور تحلیل فضایی توزیع شاخص‌های رشد هوشمند در سطح روستاهای موردمطالعه از تکنیک تحلیل رابطه‌ای خاکستری استفاده شد.

الف) ایجاد ماتریس اولیه: تحلیل روابط خاکستری با کدنویسی در محیط اکسل انجام شده است. شاخص‌های مورداستفاده عبارت است از: پایداری اقتصاد محلی، ارتقای کیفیت محیطی، تراکم و توسعۀ فشرده، ارتقای کیفیت مسکن، حمل‌و‌نقل و ارتباطات، پایداری اجتماع محلی و بهبود بافت کالبدی؛ بنابراین ابتدا باید میزان اهمیت هریک از شاخص‌ها مشخص شود. برای تعیین وزن هریک از شاخص‌های مورداستفاده از نظرات اساتید از طریق تکمیل پرسشنامه و درنهایت تعیین وزن با نرم‌افزار  Expert choiceصورت گرفته است.

جدول(6) رتبه‌بندی تحلیل فضایی شاخص‌های رشد هوشمند در سطح روستاها

Table (6) Ranking of spatial analysis of smart growth indicators at the village level

ب) بی مقیاس‌سازی ماتریس تصمیم‌گیری- زمانی که واحدهای اندازه‌گیری عملکرد شاخص‌های مختلف متفاوت هستند، ممکن است تأثیر برخی از شاخص‌ها نادیده گرفته شود؛ بنابراین تبدیل کلیة ارزش‌های عملکردی هر گزینه به یکسری واحدهای مقایسه‌ای ضروری به نظر می‌رسد که همان نرمالیزه‌کردن است. برای نرمال‌سازی مقادیر از یکی از سه فرمول زیر استفاده می‌شود:

رابطۀ 1)

در پژوهش حاضر، فقط شاخص‌های مثبت وجود دارد؛ ؛ بنابراین برای نرمال‌سازی داده‌ها از رابطة اول استفاده شده است. ب) تعریف سری‌های هدف مرجع- پس از ایجاد روابط خاکستری، تمامی ارزش‌های عملکردی را بین صفر و یک قرار خواهند داد؛ هرچه سری مقایسه‌ای i به‌سوی مرجع نزدیک‌تر باشد، در این صورت مطلوبیت بیشتری خواهد داشت؛ برای محاسبه کافی است، عدد یک از تک تک درایه‌ها کم شود.

ج) ضریب رابطۀ خاکستری- با استفاده از ضریب رابطۀ خاکستری نزدیکی هرXij  بهXoj  متناظر سنجش می‌شود. ضریب رابطۀ خاکستری به شرح زیر محاسبه می‌شود.

رابطۀ 2)

که در این رابطه ضریب خاکستری مقدار 4/0 در نظر گرفته شده است.

د) رتبۀ رابطۀ خاکستری- پس از محاسبۀ تمامی ضرایب رابطۀ خاکستری، با فرمول زیر محاسبه می‌شود

رابطۀ 3)

این عبارت نشان‌دهندۀ میزان همبستگی سری مرجع هدف و سری مقایسه‌ای است. در این محاسبات w همان وزن شاخص‌هاست. وزن هر شاخص در تک‌تک درایه‌های مربوطه به آن شاخص ضرب می‌شود. براساس روابط موجود و اوزان نهایی شاخص‌های تصمیم‌گیری، امتیاز موزون هریک از نواحی در جدول (7) آمده است.

جدول (7) رتبه‌بندی روستاهای موردمطالعه به لحاظ مؤلفه‌های رشد هوشمند مؤثر در فرایند توسعۀ پایدار

Table (7) Ranking of the studied villages in terms of intelligent growth components effective in the process of sustainable development

شکل (3) رتبه‌بندی روستاهای موردمطالعه به لحاظ شاخص‌های رشد هوشمند

Figure (3) Ranking of the studied villages in terms of smart growth indicators

همان‌طور که در شکل تحلیل فضایی شاخص‌های رشد هوشمند (3) مشخص شده است، با توجه به نتایج مصاحبه‌های میدانی و سؤال‌های مطرح‌شده در این زمینه بیشترین میزان رتبۀ سکونتگاه‌های روستایی به لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های رشد هوشمند روستاهای علی‌آباد، دولت‌آباد، دوبنه، حسین‌آباد دهدار، اسماعیلی سفلی و گلاب صوفیان سفلی بیشترین و روستاهای دهنو شهسوارخان، طرج، کنار صندل، نارجو و سغدر کمترین رتبه را به لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های رشد هوشمند دارند؛ همچنین بیان می‌شود، روستاهایی که دارای جمعیت بیشتر بودند، وضعیت بهتری به لحاظ برخورداری از شاخص‌های رشد هوشمند دارند که بهره‌مندی وضعیت بهتر شاخص‌های رشد هوشمند، توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی را به‌همراه خواهد داشت.

4-3. بررسی شاخص‌های مؤثر در شکل‌گیری رشد هوشمند در سکونتگاه‌های روستایی

روش‌های آماری مورداستفاده در این پژوهش تحلیل همبستگی با استفاده از نرم‌افزار (SPSS و مدل معادلات ساختاری SEM) به کمک روش حداقل مربعات (و با نرم‌افزار SMARTPLS PLS 3) انجام شد. مدل معادلات ساختاری (SEM) یکی از رویکردهای آماری جامع برای آزمون سؤال‌ها در ارتباط با متغیرهای پنهان و آشکار است (دعایی و همکاران، 1390: 94). در این پژوهش مدل‌یابی در دو مرحله انجام شد: مرحلۀ اول، ارزیابی مدل اندازه‌گیری؛ مرحلۀ دوم، ارزیابی مدل ساختاری با برآورد مسیر بین متغیرها و تعیین شاخص‌های برازش مدل.

مرحلۀ اول: ارزیابی مدل اندازه‌گیری

برای بررسی برازش مدل اندازه‌گیری، از دو معیار پایایی شاخص و روایی همگرا استفاده می‌شود(Hulland 1999)  پایایی شاخص نیز خود با سه معیار (آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و ضرایب عاملی) سنجیده می‌شود. آلفای کرونباخ میزان بارگیری هم‌زمان متغیرهای مکنون را در زمان افزایش متغیری آشکار اندازه‌گیری می‌کند و پایایی ترکیبی نسبت مجموع بارهای عاملی متغیر مکنون به مجموع بارهای عاملی به‌علاوه، واریانس خطاست. با توجه به جدول (8)، شاخص آلفای کرونباخ برای بیشتر سازه‌ها بیشتر از 7/0 (Karin et al., 2014)، پایایی ترکیبی (CR) بیشتر از 7/(Liy & Huang, 2015)  و مقادیر بارهای عاملی تمامی سازها بیشتر از 4/0 است. بار عاملی بین 4/0 تا 7/0 مقبول است و اگر بزرگ‌تر از 7/0 باشد، خیلی مطلوب است. به این ترتیب، پایایی سازه‌ها تأیید می‌شود؛ همچنین روایی همگرایی، دومین معیاری است که برای برازش مدل‌های اندازه‌گیری در روش حداقل مربعات جزئی به کار برده می‌شود. معیار میانگین واریانس استخراج‌شده نشان‌دهندۀ میانگین واریانس به اشتراک گذاشته‌شده بین یک سازه با شاخص‌های خود است. به بیان ساده‌تر میانگین استخراج‌شده نشان‌دهندۀ میزان همبستگی یک سازه با شاخص‌های خود است که هرچه این همبستگی بیشتر باشد، برازش نیز بیشتر است Barclay et al., 1995)). فورنل ولارکر (1981) معیار میانگین واریانس استخراج‌شده را برای سنجش روایی همگرا عدد 5/0 بیان داشتند؛ بدین معنا که مقدار میانگین واریانس استخراج‌شده بالای 4/0 نشان‌دهندۀ روایی همگرای مقبول است. با توجه به موارد گفته‌شده و جدول (8) شاخص میانگین واریانس استخراجی (AVE) بیشتر سازه‌های موردمطالعه دارای میانگین واریانس استخراج‌شده بیشتر از 4/0 است؛ درنتیجه مدل آورده‌شده در این پژوهش، روایی همگرایی مناسبی دارد.

جدول (8) ارزیابی مدل اندازه‌گیری

Table (8) Evaluate the measurement model

مآخذ: یافته‌های پژوهش، 1400

مرحلۀ دوم: ارزیابی مدل ساختاری

به‌منظور آزمون سؤال پژوهش، مدل معادلات ساختاری به کار گرفته شد. این روش، تکنیکی برای تحلیل داده‌هاست که به‌منظور ارزیابی رابطۀ بین دو نوع از متغیرها (آشکار و مکنون) طراحی شده است؛ بنابراین پس از جمع‌آوری اطلاعات، برای مشخص‌کردن اینکه شاخص‌های اندازه‌گیری (متغیرهای آشکار) تا چه اندازه برای سنجش متغیرهای پنهان مقبول هستند، ابتدا همۀ متغیرهای آشکار که مربوط به متغیرهای پنهان‌اند، به‌طور مجزا آزمون شدند. مقادیر شاخص‌های برازش نشان‌دهندۀ تأیید الگوهای اندازه‌گیری در مدل مفهومی پژوهش بودند، که این امر حاکی از این است که شاخص‌های اندازه‌گیری متغیرهای آشکارشده متغیرهای پنهان را به‌طور قابل‌قبول می‌سنجند. در مدل معادلات ساختاری متغیرهای پنهان یا مکنون به شکل دایره‌ و متغیرهای آشکار به شکل مستطیل هستند. در این ارتباط، اعداد بین متغیرهای پنهان و آشکار نشان‌دهندۀ بارهای عاملی است که نباید کمتر از 4/0 باشد. علاوه بر این، اعداد داخل دایره‌ها یا متغیرهای پنهان، حاکی از ضریب تعیین (R²) است که نشان‎دهندۀ دقت پیش‌بینی است؛ یعنی متغیر مستقل به چه میزان متغیر وابسته را تبیین می‌کند که عددی بین 0 تا 1 است. با توجه به مدل مفهومی و فرضیه‌های پژوهش، متغیر رشد هوشمند، به‌مثابه متغیر اثرگذار و برون‌زاد و متغیر توسعۀ پایدار، به‌مثابه متغیر اثرپذیر و درون‌زاد است. بر این مبنا، با توجه به شکل (4) میزان تأثیر هریک از متغیرهای مستقل که همان ابعاد هفت‌گانه موردبررسی تحقیق هستند، بر متغیر وابسته که رشد هوشمند است، سنجیده می‌شود و آن، میزان تأثیر این ابعاد را نیز رتبه‌بندی می‌کند. علاوه بر این، مدل معادلات ساختاری نشان‌دهندۀ آن بود که میزان لامبدای (میزان بارگذاری یا تأثیر) بعد از حمل‌ونقل و ارتباطات (723/0) دارای بیشترین اثرگذاری بر رشد هوشمند در محدودۀ موردمطالعه بوده است. بعد از آن مؤلفۀ بهبود بافت کالبدی (715/0) در درجۀ دوم، مؤلفۀ ارتقای کیفیت محیطی (707/0) در درجۀ سوم، مؤلفۀ پایداری اجتماع محلی (706/0) در درجۀ چهارم، مؤلفۀ پایداری اقتصاد محلی (704/0) در درجۀ پنجم مؤلفۀ ارتقای کیفیت مسکن (626/0) و در درجۀ ششم اثرگذاری بر رشد هوشمند قرار می‌گیرند. درنهایت مؤلفۀ تراکم و توسعۀ فشرده (459/0) دارای اثرگذاری کمتر بر رشد هوشمند سکونتگاه‌های روستایی منطقۀ موردمطالعه براساس مدل معادلات ساختاری (مدل‌سازی مسیر PLS) بوده است.

شکل (4) مدل ساختاری در حالت ضرایب استاندارد

Figure (4) Structural model at absolute value of significant coefficients (t-value)

 شکل (5) مدل ساختاری در حالت معناداری نشان‌دهندۀ ضرایب (t-value) است. درواقع این مدل تمامی معادلات ساختاری را با استفاده از آمارۀ  tآزمون می‌کند. برازش مدل ساختاری با استفاده از ضریب t به این صورت است که این ضرایب باید از 96/1 بیشتر باشد تا در سطح اطمینان 95/0 معناداربودن آنها تأیید شود. با توجه به شکل (5) آنجایی که ضریب t برای تمامی شاخص‌ها بیشتر از 96/1 است، نشان‌دهندۀ معناداربودن مسیر و مناسب‌بودن مدل ساختاری است.

شکل (5) مدل ساختاری در حالت قدر مطلق معناداری ضرایب (t-value)

Figure (5) Structural model at absolute value of significant coefficients (t-value)

همان‌گونه که در شکل (5) مشخص است، ضرایب T، بین عوامل مؤثر بر شکل‌گیری رشد هوشمند و ابعاد مربوط به آن بیشتر از 96/1 است و جامعۀ نمونه با اطمینان 99 درصد تأیید می‌شود. جدول (9) نشان‌دهندۀ مقدارt  و سطح معناداری هر شاخص است.

جدول (9) نتایج مدل ساختاری پژوهش

Table (9) Results of structural research model

5. بحث و نتیجه‌گیری

مقولۀ رشد هوشمند شامل مجموعه‌ای از اصول طراحی و برنامه‌ریزی است که موجب افزایش کارایی سیستم‌های حمل‌ونقل و کاربری زمین می‌شود. درواقع برنامه‌های مؤثر رشد هوشمند، شامل استراتژی‌های مختلف یکپارچه در راستای استفادۀ کارآمدتر از زمین و سیستم‌های حمل‌و‌نقل است؛ همچنین برنامه‌ای است که بسیاری از مشکلات را برطرف و مزایای مثبتی را در برمی‌گیرد. بر این اساس، رشد هوشمند با قاطعیت از محیط طبیعی و بهبود گزینه‌های مختلف حمل‌ونقل برای کمک به افرادی حفاظت می‌کند که توانایی استفاده از اتومبیل را ندارند. به عبارت دیگر، استفاده از اصول رشد هوشمند با استفاده از کاربری ترکیبی باعث نزدیکی محل کار به محل زندگی افراد، به‌دنبال آن استفادۀ کمتر از حمل‌ونقل شخصی و افزایش استفاده از حمل‌ونقل عمومی می‌شود و به افزایش سلامت زیست‌محیطی کمک خواهد کرد .

بهبود شاخص‌های توسعۀ پایدار از طریق رشد هوشمند روستایی فراهم خواهد شد که گزینه‌هایی در حوزۀ مسکن، حمل‌ونقل، مشاغل و امکانات رفاهی (شامل خدمات اجتماعی، فرهنگی، تفریحی، آموزشی) ارائه می‌دهد. این پژوهش، با هدف نقش مؤلفه‌های اصلی شکل‌گیری رهیافت رشد هوشمند در فرایند توسعۀ پایدار روستایی، در سکونتگاه‌های روستایی شهرستان جیرفت انجام شده است. براساس هدف، سؤال پژوهش مورد آزمون قرار گرفت که نتایج حاصل از آزمون سؤال پژوهش نشان‌دهندۀ آن بود که مقدار آمارۀ t بیشتر از 96/1 و سطح معناداری برابر با p=0/000 است؛ بنابراین بین شاخص‌های رشد هوشمند و توسعۀ پایدار رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد. با استفاده از مدل تحلیل مسیر PLS اولویت‌بندی اثر شاخص‌های رشد هوشمند (به‌عنوان متغیرهای مستقل) بر توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی (به‌عنوان متغیر وابسته) بررسی شد که نتایج به‌دست‌آمده از مدل نشان‌دهندۀ اثرگذاری بیشتر بعد حمل‌ونقل و ارتباطات (0.723) بر توسعۀ پایدار روستایی در محدودۀ موردمطالعه بوده است و بعد از آن به‌ترتیب شاخص‌های بهبود بافت کالبدی، ارتقای کیفیت محیطی، پایداری اجتماع محلی، پایداری اقتصاد محلی، ارتقای کیفیت مسکن و تراکم و توسعۀ فشرده ببا 715/0، 707/0، 706/0، 704/0، 626/0 و 459/0 قرار می‌گیرند. در شکل تحلیل فضایی شاخص‌های رشد هوشمند (3) مشخص شده است که با توجه به نتایج مصاحبه‌های میدانی و سؤال‌های مطرح‌شده در این زمینه بیشترین میزان رتبه سکونتگاه‌های روستایی به لحاظ برخورداری از شاخص‌های رشد هوشمند روستاهای علی‌آباد، دولت‌آباد، دوبنه، حسین‌آباد دهدار، اسماعیلی سفلی و گلاب صوفیان سفلی دارای بیشترین و روستاهای طرج، کنار صندل، نارجو و سغدر دارای کمترین رتبه به لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های رشد هوشمند هستند؛ همچنین گفته می‌شود، روستاهایی که جمعیت بیشتری داشتند، در وضعیت بهتری به لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های رشد هوشمند بودند؛ بنابراین با شناخت میزان تأثیر و وضعیت هریک از این شاخص‌ها، اولویت‌بندی آنها و برنامه‌ریزی در راستای ارتقای این شاخص‌ها میزان تأثیر، وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند و توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی در محدودۀ موردمطالعه بالا برده می‌شود و افزایش و بهبود شاخص‌های رشد هوشمند، افزایش توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی را به‌همراه خواهد داشت. این نتیجه با پژوهش (Wohl et al. 2020) هم‌سو است که طبق آن شاخص‌های رشد هوشمند در فرایند توسعۀ پایدار اثرگذار بوده‌اند؛ همچنین با نتایج (2016 ،Tregear & Cooper) که معتقد است، رشد هوشمند با زیست‌پذیرترکردن سکونتگاه‌های روستایی به توسعة اقتصادی پایدار، خلق گزینه‌های متنوع و استطاعت‌پذیر مسکن و حفظ پایداری اکولوژیک، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی کمک می‌کند و درنتیجه مزایای چشمگیری برای اجتماعات روستایی دارد.

جدول (8) نشان‌دهندۀ آمارۀ t، معناداری و نتیجۀ سؤال پژوهش است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از مقادیر آمارۀ t، نقش مؤلفه‌های اصلی شکل‌گیری رهیافت رشد هوشمند در توسعۀ پایدار سکونتگاه‌های روستایی تأیید شد؛ همان‌طور که در جدول (8) مشاهده می‌شود، سؤال پژوهش: بررسی وضعیت شاخص‌های رشد هوشمند در سکونتگاه‌های روستایی موردمطالعه تأیید شد؛ چون در تمامی نتایج مقدار آمارۀ t بیشتر از 96/1 و سطح معناداری برابر با p=0/000 است؛ بنابراین رابطۀ مثبت و معناداری بین شاخص‌های رشد هوشمند و توسعۀ پایدار وجود دارد.

نتایج سؤال با یافته‌های (Datta et al., 2018) که به نقش استراتژی رشد هوشمند در کارآمدی فعالیت‌های روستایی در فراگرد حوزه (مسکن، حمل‌ونقل، مشاغل و امکانات رفاهی (شامل خدمات اجتماعی، فرهنگی، تفریحی، آموزشی) توجه کرده است، همسویی و نیز با پژوهش(Tsimpo & Wodon, 2019)  مطابقت دارد که کاربری ترکیبی شاخص‌های رشد هوشمند مزایای پایداری مالی و اقتصادی را هدایت می‌کند؛ بنابراین به دریافت مالیات محلی بیشتری کمک و شغل‌ها و مزایای ناحیه‌ای را شناسایی می‌کند که مردم بیشتری را جذب می‎کنند. وقتی مردم بیشتری در یک ناحیه خرید کنند، فعالیت اقتصادی افزایش می‌یابد که رشد هوشمند گزینه‌هایی در حوزۀ مسکن، حمل‌ونقل، مشاغل و امکانات رفاهی (شامل خدمات اجتماعی، فرهنگی، تفریحی، آموزشی) ارائه می‎دهد و از برنامه‌ریزی‎های جامع برای هدایت، طراحی، توسعه، مدیریت، احیا و ساخت جوامع استفاده می‌کند. به‌طور کلی، این رویکرد ارتباط میان توسعه و کیفیت زندگی را مدنظر دارد. ویژگی‌ها و ایده‌های رشد هوشمند در یک جامعه از مکانی به مکان دیگر متفاوت است. در یک سناریوی کلی رشد هوشمند زمان و منابع را سرمایه‌گذاری کرده و زندگی جدیدی برای مراکز روستایی و بافت‌های فرسوده و قدیمی فراهم می‌کند. رشد هوشمند توسعه مجدد نواحی توسعه‌یافته را مدنظر دارد. درواقع طرفداران رشد هوشمند پیش از آنکه درصدد ساختن تأسیسات جدید باشند، خواهان بهینه‌کردن تأسیسات موجود هستند.

در این پژوهش مناطق روستایی در رشد هوشمند، در برگیرندۀ راهبردهایی است که بـه توسـعه و خدمات عمومی کمک می‌کند تا روستاها به نقاطی بـا کاربری‌های مخـتلط و قابل‌دسترس تبدیل شوند؛ به‌عنوان مثال دارای مدارس است و خانه‌های با قیمت مناسب، با فواصل کم از یکدیگر و دسترسی مناسب را به تسهیلات با کیفیت زیاد پیاده‌روی شامل می‌شود.

نکتۀ حائز اهمیت این است که رویکرد رشد هوشمند در قالب برنامه‌ریزی فضایی برای رسیدن به توسعۀ پایدار به‌عنوان رهیافتی مناسب به کار گرفته می‌شود که در محافل برنامه‌ریزی موردتوجه واقع شده است. به‌نوعی این نگاه به‌دنبال ایجاد جوامع پایدار با اصول و سیاست‌گذاری‌های توسعۀ پایدار است؛ بنابراین شایسته است که از این اصول و مطالعات برای تدوین راهبردهای توسعۀ سکونتگاه‌های انسانی به بهترین شکل استفاده شود.

[1]  . Zavratnik

[2] . Aziiza & Susanto

[3]. Visvizi & D. Lytras

[4] . Vilma & Gintarė