عوامل فردی، شخصیت و ادراک: قانون‌گذاران چگونه تصمیم می‌گیرند؟

نحوة ادراک محیط در ارتباطات اجتماعی افراد و تصمیم‌گیری آنها عاملی مؤثر است. درواقع، افراد ازطریق ادراک، از جهان پیرامونی خود معرفت و شناخت پیدا می‌کنند و محیط خود را درک و معنا می‌کنند. براین‌اساس، ادراکْ در شناخت نمایندگان مجالس از جهان پیرامونی آنها نقشی کلیدی ایفا می‌کند و تصمیمات آنها، ازجمله قانون‌گذاری، با ادراک و موضوعات و مکانیسم‌های مرتبط با آن ارتباطی تنگاتنگ دارد. بررسی ادراک نمایندگان در فرایند قانون‌گذاری به افزایش آگاهی آنها منجر می‌شود و آنها را در تدوین و تصویب مؤثر قوانین یاری می‌کند.

به‌علت دشواربودن دسترسی به نمایندگان مجلس، پژوهش دربارۀ آنها ساده نیست و پژوهشگران به‌ندرت دراین‌زمینه مطالعه کرده‌اند؛ بنابراین، بررسی رفتاری نمایندگان هم ازلحاظ نوبودن موضوع پژوهش و هم ازلحاظ نوبودن جامعة پژوهش مفید است و می‌تواند بخشی از شکاف علمی و پژوهشی موجود در پیشینۀ داخلی و خارجی را پر کند. هدف پژوهش حاضر، طراحی الگوی عوامل فردی مؤثر بر ادراک نمایندگان در فرایند قانون‌گذاری است. این الگو کمک می‌کند تا نمایندگان مجلس فهم خود را دربارة نحوة مواجهه با مسائل راهبردی روزمره افزایش دهند و سوگیری‌های خود در تصمیم‌گیری را تا حد ممکن بشناسند.

از دیدگاه پیکنز ادراک شامل 4 مرحلة تحریک، ثبت، سازمان‌دهی و تفسیر^[1] است(Pickens,2014). آگاهی فرد و پذیرش محرک نقش مهمی را در فرایند ادراک ایفا می‌کنند. پذیرش محرک انتخابی است و ممکن است به‌وسیلة عقاید، نگرش‌ها، انگیزه‌ها و شخصیت افراد محدود شود. فرد محرکی را گزینش می‌کند که نیاز فوری را برآورده کند (هوشیاری ادراکی)؛ بنابراین، ممکن است فرد محرک‌هایی را که موجد نگرانی باشند، در نظر نگیرد (دفاع ادراکی). فیلیپس و همکاران (Philipes et al., 2015) مدلی فرایندی درخصوص ادراک افراد از گروه را ارائه داده‌اند که در آن فرایند ادراک شامل سه مرحلة انتخاب، استخراج و کاربرد معرفی شده است. آنها این مدل را اس‌ای‌اِی[2] نام نهادند.

از دیدگاه ویتز و همکارانش، علل یا انگیزه‌های ادراک (ادراکِ ذهن) عبارت‌اند از: انگیزة برقراری ارتباط اجتماعی و انگیزة درک و کنترل؛ بنابراین، ادراک‌کننده در پی آن است که با عامل دیگری در محیط (انسان، حیوان یا وجودی برتر) نوعی ارتباط اجتماعی برقرار کند و او را درک کند، رفتارش را پیش‌بینی کند و کنترلش کند. به‌علاوه، ادراک برای ادراک‌کننده از سه جنبه مهم است (پیامدهای ادراک). ادراکِ عاملیت موجود یا وجودی برتر در انجام کاری معیّن، در وهلة نخست، تجربة روان‌شناختی ادراک‌کننده از وقایع را شدت می‌بخشد و به آن معنا می‌دهد(Waytz et al., 2010). برت[3] (2004) شرح می‌دهد که اگر تندبادی شاخة درختی را سرنگون کند و شاخه به فردی برخورد کند، توجه فرد را کمتر از زمانی جلب خواهد کرد که شخصی عامدانه شاخه را به‌سوی او پرتاب کند. دوم، باعث می‌شود فرد احساس کند که ناظری رفتار او را پایش می‌کند و به او توجه دارد. این تصور، افراد را به انجام رفتارهای مطلوب اجتماعی سوق می‌دهد. سوم، ملاحظات اخلاقی را برجسته خواهد کرد؛ چراکه فرد، ذهن خود یا شخص دیگر را با قوت بیشتری ادراک خواهد کرد (Waytz et al., 2010).

ازنظر رابینز و جاج که از پژوهشگران شناخته‌شدة رفتار سازمانی در جهان هستند، عوامل اثرگذار بر ادراک عبارت‌اند از: نگرش‌ها، شخصیت، انگیزه‌ها، علایق‌، تجربیات گذشته و انتظارات فرد(Robbins & Judge, 2017). هسلو با اتخاذ رویکردی فلسفی به ادراک، فرایند ادراک را به دو دستة ادراک از بالا به پایین و ادراک از پایین به بالا تقسیم می‌کند. او معتقد است که ادراک صرفاً فرایندی از پایین به بالا نیست که در آن فقط اطلاعات از محیط جمع‌آوری و سپس ترکیب شوند؛ بلکه ادراک فرایندی از بالا به پایین نیز هست؛ به‌این‌ترتیب که ادراک تحت‌تأثیر عوامل درونی ادراک‌کننده ازجمله انتظارات، تجربه، دانش و توجه فرد قرار می‌گیرد(Hesslow, 2002).  از دیدگاه هرشی و لوگو عوامل مؤثر بر ادراک و تغییر چهارچوب ادراکی را شامل فشار جمعی و گروهی، هماهنگی ادراکی، بحران‌ها و حوادث، و ترغیب و آموزش می‌دانند(Hershey and Lugo, 1970).

پژوهش‌هایی که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع ادراک نمایندگان مجلس پرداخته باشند، انگشت‌شمارند. با‌وجودِاین، پژوهش‌های مرتبط را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد. در گروه نخست، فرایند قانون‌گذاری از سطح فردی تا جمعی، مرحله‌به‌مرحله تشریح شده و ابعاد شناختی و ادراکی مرتبط با هر مرحله بیان شده است. برای مثال، به باورهای افراد‌، تشریفات مذهبی و ارزش‌های حاکم در جامعه، فشارهای اقتصادی، خطاهای ادراکی، احزاب و شخصیت نمایندگان به‌عنوان اصلی‌ترین عوامل اثرگذار بر ادراک نمایندگان در فرایند تصویب طرح‌ها و لوایح اشاره شده است (Slembeck, 2016).

در گروه دوم، از سیستم‌های ارزشی به‌عنوان عامل کلیدی مؤثر بر ادراک نخبگان سیاسی در هنگام تحلیل محیط نام برده شده است. در این پژوهش‌ها تأکیدی بر فرایند تصمیم‌گیری و تحلیل گام‌به‌گام آن وجود ندارد؛ مانند پژوهش (Brosch & Sander, 2013). براساس این دیدگاه، افراد با باورها، نگرش‌ها و ارزش‌هایی که دارند، به مسائل می‌نگرند. نخبگان سیاسی در بحبوحة تصمیم‌گیری تحت‌تأثیر ارزش‌های بنیادین خود قرار می‌گیرند و براساس آنها، محیط پیرامونی را تحلیل می‌کنند. بریتویت با بررسی قوانین مصوبِ نمایندگان، به این نتیجه رسید که یکی از عوامل مهمی که بر نحوة تصمیم‌گیری نمایندگان اثر می‌گذارد، ارزش‌های حاکم بر جامعه و فشارهای نهادی واردشده بر ادراک نمایندگان است (Braithwaite, 1994).

در گروه دیگری از پژوهش‌ها، نگرش‌های سیستمی و فرایندی به‌طور توأمان به کار گرفته شده‌اند. در این پژوهش‌ها هم فرایندهای بالا به پایین مانند فشارهای سیاسی و مسائل بین‌فردی و هم فرایندهای پایین به بالا مانند شخصیت و ژنتیک به‌طور هم‌زمان بررسی شده‌اند (Jost et al., 2016). در گروه دیگری از پژوهش‌ها، چهارچوب‌های ذهنی و نحوة تصمیم‌گیری نمایندگان احزاب گوناگون (مانند محافظه‌کار و سوسیالیست) در پارلمان کشورهای توسعه‌یافته (مانند ایالات متحدۀ آمریکا،‌ بریتانیا‌ و آلمان) مطالعه شده‌اند. در این پژوهش‌ها با نگاشت نقشة ذهنی نمایندگان و تحلیل فشار‌های اجتماعی واردشده از سوی احزاب بر آنها،‌ خطاهای رفتاری و شناختی نمایندگان شناسایی شده است؛ خطاها و سوگیری‌هایی مانند کلیشه‌سازی، تعصب‌ورزی، نژادپرستی، قوم‌گرایی و سوگیری تأییدی مانند  (Rokeach, 2006; Altemeyer, 1998; Duckitt, 2001).

نمایندگان مجلس مانند همة افراد تا حد زیادی از آثار ویژگی‌های شناختی خود بر تصمیماتشان ناآگاه هستند. طبیعتاً درصورتی‌که نمایندگان با عوامل مؤثر بر ادراک خود آشنا شوند و دربارۀ آنها تأمل کنند، قادر خواهند بود راه را تا حد امکان بر سوگیری‌ها و خطاهای تصمیم‌گیری ببندند یا از شدت آنها بکاهند. در پاسخ به این دغدغه، در پژوهش حاضر تلاش شده تا متغیرهای اثرگذار فردی و شخصیتی بر ادراک نمایندگان مجلس طی فرایند قانون‌گذاری شناسایی شوند.

روش‌ پژوهش

نظریۀ داده‎بنیان نوعی راهبرد پژوهش کیفی است که در آن با اتکا به داده‏های گردآوری‌شده، نظریه‏ای تکوین می‏یابد. ازآنجاکه این نظریه برخاسته از داده‏ها است، متناسب با موقعیت موردمطالعه است (بازرگان، 1387) و مشارکت‌کنندگان، فرایند پژوهش را تجربه کرده‌اند (Strauss & Corbin, 1990). امروزه نظریۀ داده‎بنیان، دستِ‌کم در قالب سه رویکرد (سنت) به کارگرفته می‏شود: رویکرد کلاسیک منتسب به گلیزر[4]، رویکرد سیستماتیک منتسب به اشتراوس و رویکرد برساخت‏گرایانه منسوب به چارمز[5] (Chamberlain-Salaun et al., 2014).  مهم‏ترین افتراقات این سه سنت در تاریخچۀ شکل‏گیری، موضع فلسفی، توجه به نقش پژوهشگر، تحلیل داده‏ها و نظریۀ حاصل از مطالعه است. اشتراکات آنها نیز در مواردی نظیر تأکید بر نمونه‏گیری نظری و مقایسۀ مداوم است (Kenny & Fourie, 2015).

استفاده از روش کلاسیک در پژوهش حاضر باتوجه‌به نبودِ الگوی مدوّن درخصوص عوامل مؤثر بر ادراک نمایندگان در فرایند قانون‌گذاری صورت گرفته است. در پژوهش‌هایی که با نظریة داده‌بنیان انجام می‌شوند، پیشینۀ پژوهش اهمیت چندانی ندارد و عموماً مرور آن هم‌زمان با تحلیل داده‌ها انجام می‌شود. در نظریة داده‌بنیان کلاسیک هیچ نوع چهارچوب عمومی و ازپیش‌تعیین‌شده‌ای بر پژوهش تحمیل نمی‌شود. اگرچه درخصوص ماهیت ادراک، پژوهش‌های متعددی صورت گرفته است، پژوهش‌های محدودی درزمینة عوامل مؤثر بر ادراک فردی، به‌خصوص فعالان سیاسی انجام شده است که باعث می‌شود که پژوهش حاضر ماهیتی اکتشافی پیدا کند. به‌علاوه، ادراک موضوعی پیچیده و چندوجهی است. استفاده از چهارچوبی مشخص و ازپیش‌تعیین‌شده برای پژوهش، آزادی عمل پژوهشگران را کاهش می‌داد و آنها را مجبور می‌کرد بر عوامل اثرگذار محدودی تمرکز کنند؛ بنابراین، پژوهشگران با بهره‌گیری از روش نظریة داده‏بنیان کلاسیک سعی کردند تا به دور از محدودیت‌های چهارچوب‌های تحمیلی، به گردآوری و تحلیل داده‌ها بپردازند.

برای گردآوری اطلاعات از دو روش مصاحبة نیمه‌ساختاریافته و داده‌های آرشیوی مانند مشروح مذاکرات مجلس استفاده شد. نمونه‌گیری نیز به‌روش نمونه‌گیری نظری و روش قضاوتی صورت گرفت و اندازة نمونۀ پژوهش نیز براساس اصل اشباع نظری در مدت‌زمان انجام پژوهش نهایی شد. باتوجه‌به گستردگی و تنوع قوانین مصوب ازحیث ماهیت، پژوهشگران محدودة مطالعه را قوانین برنامه‌های پنجم و ششم توسعه تعیین کردند. پس از شناسایی نمایندگان حاضر در کمیسیون‌های مرتبط با لایحة برنامة توسعه، فهرستی 28نفره از ایشان به دست آمد که درنهایت، با مصاحبه با 22 نفر از این نمایندگان طی سال‌های 1395 تا 1398 و تحلیل مشروح مذاکرات مرتبط، اشباع نظری حاصل شد. همة این نمایندگان مرد بودند. ازجمله سؤالاتی که از مصاحبه‌شوندگان پرسیده شد، این بود که آیا تاکنون در هنگام بررسی یک طرح یا لایحه دچار خطا شده‌اند، آیا در آن‌موقع اقدامی کردند یا سخنی گفتند که بعداً از آن پشیمان شده باشند، در آن زمان بیشتر تمایل داشتند با دیگران مشورت کنند یا ترجیح می‌دادند خودشان دربارة موضوع مطالعه کنند.

برای کدگذاری و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از رویکرد گلیزر و اشتراوس (1967) و هولتون[6] (2007) بهره گرفته شد. کدگذاری در این روشْ شامل مراحل کدگذاری باز، انتخابی و نظری است. برای اعتبارسنجی، معیارهای اعتمادپذیری، اصالت، انتقادی‌بودن، تمامیت، روشنی، خلاقیت، کمال، تناسب و حساسیت ملاک قرار گرفتند (Whittemore et al., 2001). به‌علاوه، یافته‏های پژوهش ازطریق مرور چندین و چندبارة داده‏ها آزمون شدند و مدل نهایی با حضور تعدادی از مشارکت‌کنندگان پالایش شد (سیدکلالی و حیدری، 2016).

یافته‌ها

همان‌طور که اشاره شد، در نظریة داده‌بنیان کلاسیک کدگذاری شامل سه مرحلة کدگذاری باز، انتخابی و نظری است. در این روش، داده‌هایی که از منابع اطلاعاتی (مانند مصاحبه و مشروح مذاکرات) به دست می‌آیند، کدگذاری می‌شوند و سپس با بررسی، مقایسه و تحلیل کدها، مواردی عنوان مفهوم می‌یابند که به جنبة مشترکی از پدیدة موردبررسی اشاره دارند. آن‌گاه چند مفهوم درقالب یک مقوله تجلی می‌یابند. خروجی کدگذاری باز، 54 کد بود. درادامه، 10 مفهوم ظهور کرد. در مرحلة کدگذاری انتخابی، ادراک نمایندگان به‌عنوان مقولة محوری تعیین شد و داده‏ها حول آن سامان یافتند. کدگذاری انتخابی تا زمانی ادامه می‌یابد که مقولة اصلی و مقوله‌های مرتبط اشباع شوند. اشباع زمانی رخ می‌دهد که ویژگی‌های بیشتر و جدیدتری از داده‌ها حاصل نشود.

درمجموع، سه مقولة ادراک، عوامل فردی و قانون‌گذاری حاصل شد. مقولة محوری ادراک شامل دو زیرمقولة شناخت مستقیم (شامل مفهوم معناسازی) و شناخت غیرمستقیم (شامل مفاهیم معنابخشی و معناشکنی)، مقولة عوامل فردی شامل پنج مفهوم شخصیت، تحصیلات، احساسات و هیجان‌ها، سابقه و منافع شخصی و مقولة قانون‌گذاری شامل دو مفهوم تصویب طرح‌ها و تصویب لوایح بود. در مرحلة کدگذاری نظری، چگونگی ارتباط مقوله‌ها با یکدیگر مفهوم‌سازی می‌شوند. در شکل 1 مدل نهایی پژوهش ارائه شده است. ادراک نمایندگان مجلس در مرکز مدل قرار گرفته است و عوامل فردی بر آن تأثیر می‌گذارند. نتیجة ادراک نمایندگان نیز قانون‌گذاری و تصویب طرح‌ها و لوایح است.

تشریح مدل

ادراک

همان‌طور که در شکل 1 مشاهده می‌شود، ادراکْ مقولة محوری پژوهش است. با تحلیل روایت‌ها و داستان‌هایی که مصاحبه‌شوندگان اظهار کردند، روشن شد که نمایندگان به دو طریق، وقایع، لوایح و طرح‌ها را برای خود تحلیل و درک می‌کنند: یا به‌شکل مستقیم و ازطریق مطالعة اسناد، مدارک و گزارش‌ها دربارۀ یک طرح یا لایحه شناخت کسب می‌کنند، یا به‌شکل غیرمستقیم و با حضور در جلسات کمیسیون‌ها و فراکسیون‌ها و شنیدن نظرات سایر همکارانشان، از یک طرح یا لایحه درک پیدا می‌کنند. در زمان مصاحبه به‌کرات این‌چنین جملاتی از نمایندگان شنیده می‌شد: «من درخصوص این لایحه از برنامة توسعه، مطالعه کردم، گزارش‌های علمی را به‌دقت بررسی کردم و حتی با وزارتخانه‌های مختلف صحبت کرده و فعالانه در کمیسیون‌ها به‌دنبال جلب نظرات دیگران بودم» (مصاحبۀ 2»؛ بنابراین، شنیدن این جملات از مصاحبه‌شوندگان، توصیف آنها از نحوة درک محیط، تلاش آنها برای شناخت به‌صورت فردی و یا کسب شناخت ازطریق حضور در جلسات مختلف و شنیدن نظرات سایرین، پژوهشگران را بر آن داشت تا برای نشان‌دادن فرایند ادراک نمایندگان دو زیرمقولة شناخت مستقیم و شناخت غیرمستقیم را بررسی کنند.

پژوهشگران با تحلیل برخی از رفتارهای نمایندگان مانند تلاش‌هایشان برای تحت‌تأثیرقراردادن دیگران در جلسات صحن و کمیسیون و نحوة استدلالشان برای قانع‌کردن سایرین به‌منظور اعطای رأی مثبت یا منفی به یک طرح یا لایحه، به مفاهیمی دست یافتند که با بهره‌گیری از پیشینۀ موضوع شناخت، آنها را با عناوین معناسازی، معنابخشی و معناشکنی معرفی کردند و به‌عنوان سه مفهوم، ذیلِ دو زیرمقولة شناخت مستقیم و شناخت غیرمستقیم قرار دادند. در پیشینۀ موضوع، معناسازی به‌صورت فرایندی تعریف شده است که افراد ازطریق آن تلاش می‌کنند محیط و وقایع محیطی را درک کنند. افراد در محیط سازمانی به‌طور مستمر در حال معناسازی و سپس واکنش به اتفاقات محیطی هستند. معناشکنیْ تخریب یا شکستن معنای ساخته‌شده در اذهان دیگران است و معنابخشیْ فرایندی است که ازطریق آن، افراد تلاش می‌کنند تا فرایند معناسازی دیگران را تحت‌تأثیر قرار دهند و معنای ذهنی خود را جایگزین معنای شکل‌گرفته در اذهان دیگران کنند (مایتیلیس[7]، 2005؛ مایتیلیس و کریستینسن[8]، 2014).

شناخت مستقیم: کلیة تلاش‌های نمایندگان برای ادراک وقایع محیطی و قوانین در فرایند تصویب قوانین نوعی معناسازی محسوب می‌شود. نمایندگان به‌دنبال ساخت معنا از وقایع محیطی، طرح‌ها و لوایح هستند و براساس معنای ساخته‌شده در ذهنشان دربارۀ یک طرح یا لایحه نظر می‌دهند؛ بنابراین، کلیه ادراک‌هایی را که یک نماینده از یک طرح یا لایحه دارد، می‌توان معناسازی نام‌گذاری کرد. ازآنجاکه در اکثر شواهد مطرح‌شده ازسوی نمایندگان به‌طور غیرمستقیم به معناسازی اشاره شد و باتوجه‌به اینکه معناسازی به‌طور مستقیم رخ می‌دهد، پژوهشگران زیرمقولة شناخت مستقیم را در ارتباط با این مفهوم در نظر گرفتند.

شناخت غیرمستقیم: مشاهدات نشان داد برخی از نمایندگان در جلسات مختلف با بیان سخن‌ها، روایت‌ها، داستان‌ها و استدلال‌هایی، سعی در تخریب معنا و ادراک ساخته‌شده دربارۀ یک طرح یا لایحه در اذهان نمایندگان دیگر دارند (معناشکنی) و با ارائۀ استدلال‌های مختلف سعی می‌کنند معنای ذهنی خودشان را به آنها انتقال دهند (معنابخشی)‌ و به‌این‌شکل، ادراک جدیدی را در نمایندگان ایجاد کنند؛ به‌همین‌دلیل، پژوهشگران زیرمقولة شناخت غیرمستقیم را لحاظ کردند که در ذیل آن دو مفهوم معناشکنی و معنابخشی جای گرفت.

عوامل فردی

در حین انجام پژوهش حاضر، شواهد بسیاری مبیّن وجود تأثیر عوامل فردی بر ادراک نمایندگان بود. عوامل فردی بر بسیاری از متغیرهای رفتاری و شناختی مؤثرند. ادراک نیز از این امر مستثنا نیست و باتوجه‌به اظهارات مصاحبه‌شوندگان، به‌جرئت می‌توان گفت عوامل فردی نقشی کلیدی در نحوة ادراک آنها از محیط و تحلیل وقایع محیطی ایفا می‌کنند. باتوجه‌به نتایج پژوهش، عوامل فردی از 5 مفهوم شخصیت، تحصیلات، احساسات و هیجان‌ها، سابقه و منافع شخصی تشکیل شده‌ است.

شخصیت: شخصیت نمایندگان بر نحوة معناسازی، معنابخشی و معناشکنی آنها در فرایند تصویب قوانین و مباحث طرح‌شده در جلسات صحن و کمیسیون اثر چشمگیری دارد. باتوجه‌به ابعاد مدل، پنج عامل بزرگ شخصیت که شامل برون‌گرایی، سازگاری، وجدان کاری، گشودگی دربرابر تجربه و ثبات هیجانی است (رابینز و جاج، 2017)، شخصیت نمایندگان بررسی شد. به‌این‌منظور، از پرسشنامة استاندارد گلدبرگ (1999) بهره گرفته شد.

برخی از نمایندگان برون‌گرا بودند و با نمایندگان بسیاری تعامل برقرار می‌کردند. این دسته از نمایندگان پی‌در‌پی از تجربیاتشان صحبت می‌کردند و از اینکه چطور با صحبت‌های خود دیگران را تحت‌تأثیر قرار می‌دادند و نظر آنها را دربارۀ یک لایحه یا طرح تغییر می‌دادند. برای مثال، «من همیشه در جلسات کمیسیون با سایر نمایندگان صحبت می‌کردم. هر نماینده‌ای یک نقطة نفوذ دارد. من همیشه آن  نقطه را شناسایی می‌کردم. برخی را با تحت‌تأثیرقراردادن احساساتشان، برخی را با تحت ‌تأثیر قراردادن غیرت و تعصباتشان، برخی را با منافع حزبی‌شان و برخی را با آرمان‌هایشان تحت‌تأثیر قرار می‌دادم» (مصاحبۀ 9» و یا «همان‌طور که می‌دانید، من در جلسات صحن علنی بسیار نطق داشته‌ام و بارها به‌عنوان نمایندة مخالف و یا موافق سخن گفته‌ام و همیشه توانسته‌ام عدۀ زیادی را تحت‌تأثیر خودم قرار دهم. من هرچند زیاد حرف می‌زنم، اما می‌دانم چه می‌‌گویم. من دوست خیلی از نمایندگان هستم و همه من را به‌عنوان فردی قابل‌اعتماد می‌شناسند» (مصاحبۀ 6» (تلاش این نماینده برای معناشکنی و معنابخشی در جلسات).

برخی از نمایندگان اذعان داشتند که به‌کرات تلاش کرده‌اند تا نمایندگانی را که ویژگی شخصیتی سازگار دارند، با خود هم‌نظر و همراه کنند. بُعد سازگاری به تمایل فرد به تسلیم‌شدن درمقابل دیگران اشاره دارد. اشخاص بسیار سازگار، خون‌گرم و قابل‌اعتماد هستند. افرادی که از این بُعد امتیاز کمی به دست می‌آورند، روحیه‌ای سرد، ناسازگار و تهاجمی دارند (رابینز و جاج، 2017)؛ بنابراین، نمایندگان سلطه‌طلب افراد با تیپ شخصیتی سازگار را شناسایی و سعی می‌کردند آنها را با خود همراه کنند تا قانون موردنظر خود را به تصویب برسانند. برای مثال، «می‌دانستم که آقای ز و چند نفر دیگر عموماً در جلسات می‌خواهند افراد معتدل و سازگار باشند و نظر عموم را بپذیرند؛ فلذا من همیشه قبل از جلسه از مزایای طرح موردنظر خود می‌گفتم و آنان را ترغیب می‌نمودم که با من هم‌نظر باشند» (مصاحبۀ 7).

برخی از نمایندگان وجدان کاری بالایی داشتند. این دسته از افراد، تمام طرح‌ها و لوایح را به‌دقت بررسی می‌کردند و مدعی بودند که بدون اطلاع و آگاهی کافی به هیچ طرح یا لایحه‌ای رأی نمی‌دهند. آنها اذعان داشتند در تمام مسائل زندگی شخصی خود هم دقیق هستند و خاطراتی که می‌گفتند، این را تأیید می‌کرد. پژوهشگران با بررسی نحوة حضور این نمایندگان در جلسات کمیسیون‌ها به شواهدی درجهت تأیید ادعای آنها دست پیدا کردند (این افراد در اکثر جلسات کمیسیون و صحن علنی حضور داشتند). افراد با وجدان کاری بالا به‌دلیل زمانی که صرف یک لایحه یا طرح می‌کردند، ادراکشان از طرح یا لایحه با سایر افراد متفاوت بود. عموماً این گروه از نمایندگان به قابلیت طرح‌ها و لوایح در حل مشکلات جامعه توجه داشتند. برای مثال، «من هر لایحه یا طرحی را که مطرح می‌شود، بادقت مطالعه می‌کنم. نظرات اساتید دانشگاه را درخصوص آنها جویا می‌شوم. با وزارتخانة مرتبط تماس می‌گیرم. چند ساعت در اینترنت جست‌وجو می‌کنم و همة عواقب آن را می‌سنجم و درنهایت، نظرم را اعلام می‌کنم» (مصاحبۀ 2).

گشودگی دربرابر تجربه، بُعد دیگری از شخصیت نمایندگان بود که بر ادراک آنها تأثیر می‌گذاشت. تعدادی از نمایندگان در حین صحبت‌های خود، به موضوعات ادبی و هنری ارجاع می‌دادند. آنها از عملکرد سیاسیون و ساختار مجالس کشورهای دیگر سخن می‌گفتند و دل‌مشغولی‌های خود را با پرده‌پوشی کمتر بیان می‌کردند. این نمایندگان از گشودگی بیشتری در مقایسه با نمایندگانی برخوردار بودند که نگاهی سنتی به موضوعات داشتند و توصیفشان از محیط عمدتاً محدود به داخل کشور یا حوزة انتخاباتی‌شان بود.

 برای مثال، «ما انقلاب کردیم تا از ارزش‌های سنتی خود مراقبت کنیم؛ نه اینکه برویم از غربی‌ها غربی‌تر شویم. حالا عده‌ای آمده‌اند و بر طبل نوگرایی و مدرنیته و این‌قبیل خزعبلات می‌کوبند» (مصاحبۀ 21). بررسی مشروح مذاکرات و روایت‌های این نمایندگان از جلساتی که در آن شرکت کرده بودند، نشان می‌داد که میزان مقاومت این نمایندگان دربرابر پذیرش نظر دیگران بالا است. آنها برای مسلط‌کردن دیدگاه خود، گاهی اوقات پافشاری بیش‌ازاندازه نشان می‌دادند.

افراد با ثبات هیجانی پایین، به عملکرد سایر نمایندگان حساسیت بیشتری داشتند و به‌سرعت واکنش نشان می‌دادند. ثبات هیجانی به توانایی فرد برای مقاومت دربرابر استرس اشاره دارد. افرادی که دارای ثبات هیجانی بالایی هستند، معمولاً آرام و بااِعتمادبه‌نفس هستند. کسانی که امتیاز پایینی از این بُعد می‌گیرند، اغلب عصبی، نگران و واکنشی هستند. نمایندگان با ثبات هیجانی پایین در بررسی طرح‌ها و لوایح دربرابر اظهارات سایر نمایندگان موضع می‌گرفتند. درمقابل، گروه دیگری از نمایندگان آرام بودند و در جلسات کمیسیون‌ها از خود عجله‌ای برای پاسخ‌دادن به نمایندگان دیگر نشان نمی‌دادند.

تحصیلات: تحصیلات نمایندگان بر توجه آنها به موضوعات اثر می‌گذارد. نمایندگانی که رشتة پزشکی، کشاورزی، عمران یا جامعه‌شناسی خوانده باشند، دغدغه‌های یکسانی با یکدیگر ندارند. آنها لوایح و طرح‌های مرتبط با رشتة تحصیلی خود را با دقت بیشتری مطالعه می‌کنند، وقت بیشتری به آنها اختصاص می‌دهند، دربارۀ آنها بیشتر اظهارنظر می‌کنند و سعی می‌کنند در آن زمینه‌ها فعالانه‌تر عمل کنند. نمایندگان علاقه‌مندند دربارۀ مسائل نزدیک به حوزة تخصصی خود نقش معنابخش و معناشکن را ایفا کنند و نظرات دیگران را به‌ نظرات کارشناسی خود نزدیک کنند.

تحصیلات، چهارچوب فکری نماینده را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. نماینده‌ای که رشتة پزشکی خوانده، در مقایسه با نماینده‌ای که رشتة کشاورزی خوانده، چهارچوب‌های ذهنی متفاوتی دربارۀ طرح‌ها و لوایح دارد. برای مثال، «ازآنجاکه من پزشک بودم، به پیامدهای منفی طرح یکی از نمایندگان اشاره کردم. این طرح نوعی کود شیمیایی بود که منجر به افزایش محصولات کشاورزی می‌شد. آقای الف از پیامدهای منفی طرح برای سلامتی افراد اطلاع نداشت و نسبت به طرح خود پافشاری می‌کرد» (مصاحبۀ 15).

با افزایش سطح تحصیلات نمایندگان، ادراک آنها از طرح‌ها و لوایح تغییر می‌کند و کیفیت قوانین مصوّب ارتقا می‌یابد. با بالارفتن درجة تحصیلی، تنگ‌نظری‌ها، توجه به منافع جناحی، شخصی و منطقه‌ای کاهش می‌یابد و نمایندگان به دغدغه‌های ملی بیشتر توجه می‌کنند و قدرت تجزیه‌وتحلیل آنها از مسائل تقویت می‌شود. برای مثال، «یک نمایندة تحصیل‌کرده درک بهتری از وقایع محیطی دارد و خطاهای رفتاری خود را بهتر شناسایی می‌کند. یک نمایندة تحصیل‌کرده حداقل می‌داند به‌عنوان یک نماینده چه وظایفی دارد» (مصاحبۀ 13). عده‌ای از نمایندگان نیز از اینکه رشتۀ تحصیلی آنها هماهنگ با کمیسیونی بود که در آن به عضویت درآمده‌اند، احساس خرسندی می‌کردند و معتقد بودند در این شرایط بهتر می‌توانند وظایف نمایندگی خود را اجرا کنند.

احساسات و هیجان‌ها: بررسی مصاحبه‌ها و مشروح مذاکرات نشان داد که خُلق یک نماینده به‌هنگام بررسی و نظردهی دربارۀ یک طرح یا لایحه بر ادراک وی اثر می‌گذارد. تجزیه‌وتحلیل مشروح مذاکرات مبیّن آن بود که وقتی بررسی یک لایحه به جلسة بعد در کمیسیون موکول می‌شود، رفتار و واکنش‌های برخی از نمایندگان تغییر می‌کند. نماینده ممکن است در وقفة پیش‌‌آمده بین جلسات، ‌مطالعاتی داشته باشد و یا با افرادی گفت‌وگوهایی کند و تحت‌تأثیر بررسی و مطالعة خود (معناسازی) و یا نگرش‌های سایر افراد (معناشکنی و معنابخشی) قرار بگیرد. برای مثال، «من در آن روز حال خوبی نداشتم. به‌علت مشکلاتی که برای حوزۀ انتخاباتی‌ام پیش آمده بود، در آن جلسه تند حرف زدم. خدا را شکر که بررسی آن ماده به جلسة بعد موکول شد و من با آرامش بیشتری از آن دفاع کردم» (مصاحبۀ 4».

طی مصاحبه‌ها، مصاحبه‌شوندگان بارها جملاتی مانند «من نسبت به آن لایحه حس خوبی نداشتم، من احساس خوبی نسبت به دولت و عملکرد آن ندارم، من حس خوبی نسبت به فلان رئیس کمیسیون دراین‌خصوص نداشتم و...» را بیان کردند. این موارد نشان‌دهندة نقش احساسات و هیجان‌ها در ادراک نمایندگان است. یکی از موضوعاتی که نقش احساسات را پررنگ می‌کند،‌ تعداد زیاد جلسات کمیسیون و صحن و تعداد زیاد قوانین تصویب‌شده در برخی از روزها است. هرچقدر تعداد طرح‌ها و لوایح بیشتر باشد،‌ فرصت بررسی دقیق آنها محدودتر می‌شود و به شتاب‌زدگی دامن می‌زند. در این شرایط، ‌احتمال دارد که بسیاری از تصمیمات از روی احساسات اتخاذ شود.

سابقه: سابقة نمایندگان نقش مؤثری در ادراک آنها ایفا می‌کند. نمایندگانی که چندین دوره نمایندة مجلس بوده‌اند، ادراک متفاوتی نسبت به نمایندگانی دارند که برای اولین بار نماینده می‌شوند. برای مثال، «باتوجه‌به اینکه من برای اولین بار نماینده شده بودم، نگرش صحیحی به لوایح و طرح‌ها نداشتم و آشنایی با قانون‌نویسی و اصول حاکم بر آن نداشتم. حتی در خاطرم است در ماه‌های اول سعی می‌کردم در جلسات سکوت کنم؛ چون گاهی اوقات احساس می‌کردم استنباط درستی از آن لوایح ندارم. در همان زمان، آقایی که چند دوره نماینده بود، به‌سرعت با خواندن لایحه به مشکلات قوانین قبلی و اینکه چطور شد که به قوانین قبلی مجلس رأی داده، اشاره می‌نمود و سریعاً نظر خود را اعلام می‌کرد» (مصاحبۀ 5». مواردی این‌چنین نشان می‌داد که سابقة نمایندگی (اینکه فرد چند دوره نماینده بوده است) بر ادراکات شخص در فرایند تصویب قانون مؤثر است.

به‌علاوه، اینکه یک نماینده قبل از دورة نمایندگی خود چه سابقۀ کاری‌ای داشته باشد نیز بر ادراکات وی تأثیرگذار است. پژوهشگر با نمایندگانی مصاحبه کرد که قبل از دورة نمایندگی به شغل معلمی اشتغال داشتند. این افراد به حقوق معلمان و کارکنان آموزش‌وپرورش بسیار حساس بودند و در طرح‌ها و لوایح مرتبط با آموزش‌وپرورش نقش فعالی ایفا می‌کردند. هم‌سوبودن سابقة کاری فرد با کمیسیونی که در آن عضو شده است نیز در ادراک از طرح‌ها و لوایح اثرگذار است. اگر نماینده در کمیسیونی عضو باشد که در موضوعات مرتبط به آن تجربه و سابقه داشته باشد، درک بهتری از مباحث طرح‌شده در آن از خود نشان می‌دهد. این نکته از زبان نمایندگان متعددی بازگو می‌شد که چون در حیطة آن طرح یا لایحه تجربة کاری داشته‌اند، آن را بهتر تحلیل کرده‌اند و نقش فعالانه‌تری در فرایند تصویب آن داشته‌اند.

منافع شخصی: تعداد زیادی از نمایندگان معتقد بودند که همکارانشان درجهت منافع شخصی خود فعالیت می‌کنند. آنها توضیح می‌دادند که بسیاری از همکارانشان به‌محض نماینده‌شدن، برای شرکت در انتخابات دورة بعد شروع به برنامه‌ریزی می‌کنند و هدف اصلی خود را انجام اقدامات لازم برای حفظ صندلی مجلس در دوره‌های بعدی تعیین می‌کنند.

برخی نیز معتقد بودند که شمار زیادی از نمایندگان به‌طور مشخص به‌دنبال منافع اقتصادی خود هستند و به‌محض آغاز دورة نمایندگی، توجه خود را به مسائل مالی معطوف می‌کنند. عده‌ای اذعان داشتند برخی نمایندگان به‌دنبال کسب مناصب دولتی پس از دورۀ نمایندگی خود ازطریق ارتباط با وزرا و سایر مسئولین هستند. عده‌ای می‌گفتند برخی از نمایندگان صرفاً به‌دنبال شناخته‌شدن، کسب شهرت و نشان‌دادن قدرتشان به اقوام و آشنایان و فعالان حوزة انتخاباتی خود هستند و دوران نمایندگی را فرصت مناسبی برای ارضای امیال شخصی خود می‌دانند. برای مثال، «گروهی به‌دنبال حفظ نمایندگی خود در دوره‌های آتی هستند. پس برای اینکه در دورة بعدی هم رأی بیاورند، باید مردم شهر خود را راضی نگه دارند؛ بنابراین، در هر طرح یا لایحه‌ای به‌دنبال منافع حوزة انتخاباتی خود هستند و تصمیم خود را درخصوص تصویب یا ردّ یک لایحه براساس اثراتی که بر حوزۀ انتخاباتی دارد، اتخاذ می‌کنند» (مصاحبۀ 8».

مصاحبه‌شوندگان توضیح دادند که عده‌ای از نمایندگان به‌علت آنکه نگران وضعیت شغلی خود پس از دوران نمایندگی هستند، با وزرا همکاری می‌کنند و در تلاش‌اند مطابق با نظر آنها عمل کنند تا شاید در آینده بتوانند مناصب دولتی خوبی به دست آورند. برخی از نمایندگان نیز تمایل دارند در جلسات علنی نامشان برده شود؛ چون اعتقاد دارند هرچقدر نامشان بیشتر برده شود، در اذهان عمومی، به‌خصوص اذهان افراد حوزۀ انتخاباتی‌شان فعال‌تر جلوه می‌کنند و شانس بیشتری برای موفقیت در دورة بعد خواهند داشت. این افراد تمام تلاش خود را می‌کنند تا به‌عنوان نمایندة موافق یا مخالف صحبت کنند و یا نظم جلسه را طوری به هم بزنند تا نام آنها از تریبون مجلس برده شود (مصاحبه‌های 1، 7 و 16).

بحث و نتیجه‌گیری

قانون‌گذاری نمایندگان مجلس از جنس تصمیم‌گیری است و تأثیری وسیع و دیرپا بر کشور داشته و خواهد داشت. نمایندگان براساس ادراکات خود تصمیم‌گیری و قانون‌گذاری می‌کنند؛ بنابراین، شناسایی عوامل اثرگذار بر ادراک نمایندگان، به‌خصوص با لحاظ‌کردن نقش راهبردی آنها، اهمیت بسزایی می‌یابد. معرفی عوامل فردی مؤثر بر ادراک نمایندگان به آنها می‌تواند با افزایش آگاهی آنها همراه شود و آنها را در ارتقای سطح کیفی قانون‌گذاری یاری کند. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که عوامل فردی مؤثر بر ادراک نمایندگان شامل شخصیت، تحصیلات، احساسات و هیجان‌ها، سابقه و منافع شخصی هستند.

ادراک، مقولة محوری پژوهش حاضر قلمداد شد که خود از دو زیرمقولة شناخت مستقیم و شناخت غیرمستقیم تشکیل شده است. زیرمقولة شناخت مستقیم، مفهوم معناسازی را دربرمی‌گیرد و زیرمقولة شناخت غیرمستقیم شامل مفاهیم معناشکنی و معنابخشی است. به تلاش‌های نمایندگان برای ادراک وقایع محیطی و قوانین در فرایند تصویب قوانین، معناسازی اطلاق می‌شود و به تلاش‌هایشان برای تحت‌تأثیرقراردادن سایر نمایندگان و تغییر ادراک آنها دربارۀ یک طرح یا لایحه، معناشکنی و معنابخشی گفته می‌شود.

در پژوهش‌های پیشین به برخی از موارد مؤثر بر ادراک به‌طور عام و به تعدادی از موارد مؤثر بر ادراکِ سیاسیون و نمایندگان مجلس به‌طور خاص اشاره شده است. سیستم‌های ارزشی، شخصیت و سوگیری‌های شناختی ازجمله عوامل کلیدی برشمرده در پژوهش‌های خارجی هستند (بروش و سندر، 2013؛ اسلمبک، 2016 و التمیر، 1998). از میان پژوهش‌های داخلی هم، در پژوهش افجه و همکارانش (1397) به نقش عوامل محیط خارجی (فشارهای سیاسی‌ـ‌حقوقی، اقتصادی، اجتماعی‌ـ‌فرهنگی و فناورانه) و داخلی (ساختار و رویه‌های داخلی و فرهنگ) بر ادراک پرداخته شده است. بااین‌حال تا آنجا که بررسی پژوهشگران پژوهش حاضر نشان داد، پژوهش مشابهی با موضوع تأثیر متغیرهای تحصیلات، سابقه، منافع شخصی، احساسات و هیجان‌ها و شخصیت بر ادراک نمایندگان مجلس در ایران انجام نشده است.

مهم‌ترین آموزه‌ای که پژوهش حاضر برای نمایندگان مجلس به همراه دارد، ضرورت افزایش آگاهی آنها دربارۀ ادراکات خودشان است. باتوجه‌به نتایج پژوهش، نمایندگان به این آگاهی دست می‌یابند که عوامل متعددی در فرایند قانون‌گذاری به‌صورت آگاهانه یا ناخودآگاهانه بر ادراک آنها تأثیر می‌گذارد و آنها دربرابر این عوامل آسیب‌پذیر هستند. هرچه شناخت نمایندگان از این عوامل بیشتر باشد، بهتر می‌توانند خود را دربرابر این عوامل مدیریت کنند و درنهایت، بهتر قانون‌گذاری کنند.

پژوهش حاضر با محدودیت‌هایی روبه‌رو بود. دسترسی به نمایندگان مجلس دشوار بود و زمان آنها برای مصاحبه محدود بود. جنسیت این نمایندگان مذکر بود و امکان دیدار با نمایندگان زن فراهم نشد. جامعة آماری پژوهش شامل نمایندگان مجلس کشور ایران بود و نمایندگان مجالس سایر کشورها مطالعه نشدند. انتخاب نمایندگان به‌روش قضاوتی انجام شد و درنهایت، به ۲۲ نفر محدود شد. طبیعتاً این موارد محدودیت‌هایی را برای پژوهش حاضر و تعمیم‌پذیری نتایج آن ایجاد می‌کند. پژوهشگران آتی می‌توانند عوامل یافت‌شده در این پژوهش را به‌طور مستقل بررسی کنند. به پژوهشگران پیشنهاد می‌شود تا در آینده ادراکات سایر سیاسیون و مدیران را نیز مطالعه کنند و عوامل مؤثر بر ادراکات افرادی مانند اعضای شورای شهر، وزرا و مدیران‌ عامل را پژوهش کنند.

[1]. Stimulation, registration, organization, and interpretation

[2]. SEA (Selection, Extraction, Application)

[3]. Barrett

[4]. Glaser

[5] Charmaz

[6]. Holton

[7]. Maitlis

[8]. Christianson