شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعۀ موردی: شهر دُرچه)

براتی, ابراهیم; صابری, حمید; خادم الحسینی, احمد; اذانی, مهری

doi:10.22108/sppl.2022.132240.1636

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,639
تعداد مقالات	13,334
تعداد مشاهده مقاله	29,919,835
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	11,970,127

شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعۀ موردی: شهر دُرچه)

برنامه ریزی فضایی

دوره 11، شماره 4، دی 1400، صفحه 151-168 اصل مقاله (927.29 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/sppl.2022.132240.1636

نویسندگان

ابراهیم براتی¹؛ حمید صابری^* ²؛ احمد خادم الحسینی³؛ مهری اذانی⁴

¹دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد، نجف آباد، ایران

²استادیار، مرکزتحقیقات گردشگری، دانشگاه آزاداسلامی، واحد نجف آباد، نجف آباد، ایران

³دانشیار، مرکز تحقیقات گردشگری، دانشگاه آزاداسلامی، واحد نجف آباد، نجف آباد، ایران

⁴استادیار، مرکز تحقیقات گردشگری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد، نجف آباد، ایران

چکیده

طرح مسئله: مشکلات پدید‌آمدۀ زیست‌محیطی شهرهای قرن بیست و یکم باعث بروز ناپایداری‌های محیط‌های شهری شده است. از آنجایی که پیامدهای بسیاری از روابط انسان با محیط‌زیست و اکوسیستم طبیعی به شکل غیرخطی نمایان می‌شود، اثر تجمعی آن به برگشت‌ناپذیری به شرایط تعادل می‌انجامد؛ بنابراین باید هرچه سریع‌تر چاره‌ای برای حفظ، بقا، افزایش پایداری و تعادل محیط‌های شهری اندیشید. رویکردهای مختلفی برای رسیدن به تعادل و پایداری شهری ارائه شده است. یکی از این رویکردها، شهر اکولوژیک است. هدف پژوهش: هدف این پژوهش، شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک در شهر درچه است. روش پژوهش: پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی، ازنظر ماهیت توصیفی - تحلیلی و ازنظر پارادایمی، کمی است. روش گردآوری اطلاعات به‌صورت اسنادی و میدانی از طریق ابزار پرسش‌نامه بوده است. جامعۀ آماری پژوهش، شهروندان بالای 15 سال شهر درچه هستند که در سال 1395 تعداد آنها 37367 نفر بوده است. از این تعداد 375 نفر با روش خوشه‌ای انتخاب شدند. روایی پرسش‌نامه به‌صورت صوری از دیدگاه متخصصان برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی و پایایی آن از طریق ضریب آلفای کرونباخ (بیش از 7/0) تأیید و به‌منظور تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار spss استفاده شد. نتایج: نتایج پژوهش، حاکی از آن است که بین محلات شهر درچه ازنظر شاخص‌های شهر اکولوژیک وحدت و همگونی نسبی وجود دارد و بین شاخص‌های شهر درچه، شاخص زیست‌محیطی وضعیت بهتری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارد؛ همچنین بین شاخص تمایل شهروندان و وضع موجود اختلاف معناداری وجود دارد و شهروندان تمایل زیادی برای ایجاد شهر اکولوژیک از خود نشان داده‌اند.
نوآوری: مهم‌ترین نوآوری این پژوهش، این است که به مسئلۀ الگوی بومی شهر اکولوژیک توجه کرده و توجه خاصی به نقش مشارکت شهروندان در تحقق این رویکرد داشته است.

کلیدواژه‌ها

: شهر اکولوژیک؛ توسعۀ پایدار؛ تحلیل؛ شهر درچه

اصل مقاله

مقدمه

امروزه بحث از پایداری و توسعۀ پایدار بدون توجه به توانمندی‌های زیست‌محیطی شهر بی‌معنا خواهد بود؛ زیرا عامل اصلی ناپایداری در جهان، شهرها هستند؛ بنابراین پایداری زندگی بشری در گرو پایداری زیست‌محیطی شهرهاست. شاید گفته شود که اصلی‌ترین تهدید برای پایداری شهرها، آلودگی زیست‌بوم آن از طریق حضور، فعالیت و مدیریت غیر مسئولانۀ در آنهاست (رهنمایی و شاه حسینی، 1392). در تحلیل مسائل شهری توجه صرف به ساختار شهری کار درستی نیست؛ زیرا شهر موجودی زنده است، متابولیسم دارد، تولید می‌کند، مصرف دارد و با مناطق اطراف خود کنش و واکنش دارد (فرید، 1375). اگر این روند متناسب با توان اکولوژیک محیط همراه نباشد و مبتنی بر تفکر اقتصادی صرف و زیادی ‌خواهی باشد، به ناپایداری منجر خواهد شد و گسترش شهری و پراکندۀ روی شهری را به‌همراه خواهد داشت. در این نوع گسترش شهری، زمین‌های حاصلخیز شهری به زیر ساخت‌وساز می‌روند و درواقع اکوسیستم پیرامون شهرها دچار از‌هم‌گسیختگی و اعوجاج خواهد شد.

برنامه‌ریزی شهر اکولوژیک در پاسخ به دو چالش مهم جهانی یعنی رشد سریع شهرنشینی و تغییرات آب‌وهوایی به وجود آمده است (Joss et al, 2013). شهر اکولوژیک، شهری است که با اکوسیستم خود، کار می‌کند تا تأثیرات آن را به حداقل و توانایی خود را در حمایت از همۀ موجودات برای رشد به بیشترین برساند. (Hes& Bush, 2018) مطالعه و توجه به رویکرد اکولوژیک در کشور ایران اول، به توسعۀ علم برنامه‌ریزی شهری و دوم، به شناخت بهتر تأثیر این رویکرد بر ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی شهری کمک می‌کند؛ بنابراین نظام برنامه‌ریزی کشور رویکرد جدیدی را می‌طلبد تا با تأکید بر رابطۀ صحیح شهر و طبیعت به‌سمت توسعۀ پایدار و منطقی حرکت شود. توجه به مفاهیم اکولوژیک و تلفیق آن با برنامه‌ریزی شهری برای پیشگیری از پیامدهای زیست‌محیطی، بهبود کیفیت شرایط محیطی و رابطۀ پایدار انسان با طبیعت در چارچوب توسعۀ پایدار شهری امری ضروری است؛ همچنین راهبرد توسعۀ شهر اکولوژیک باید از ویژگی‌ها و شرایط محیطی و بومی هر منطقه پیروی کند. پیچیدن نسخۀ واحد این الگو نه‌تنها در سطح بین‌المللی کار درستی نیست، در سطح ملی، منطقه‌ای و محلی نیز باید با توجه به شرایط خاص خود انجام پذیرد. تحقق الگوی بومی شهر اکولوژیک که شهری سالم و پایدار همراه با توانمندی‌های اکولوژیک به دست دهد، نیازمند بازنگری و اصلاح روابط موجود بین اجزای سیستم‌های شهری و رابطۀ شهر با محیط‌زیست، شهرها و مناطق جهان است (یغفوری و همکاران، 1400)؛ از این رو، هدف اصلی پژوهش، شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک است. دغدغۀ اصلی این پژوهش، این است که وضعیت محلات شهر درچه ازلحاظ شاخص‌های شهر اکولوژیک چگونه است؟ کدام یک از شاخص‌ها وضعیت مناسب‌تری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارند و شهروندان برای ایجاد شهر اکولوژیک تا چه حد از خود تمایل نشان می‌دهند؟

مفهوم شهر اکولوژیک از سازمانی آغاز شد که تأکیدش بر توسعۀ شهر اکولوژیکی بود. این گروه از سوی ریچارد رجیستر در برکلی کالیفرنیا در سال 1975 با هدف بازسازی شهرها در تعادل با محیط‌زیست تأسیس شد؛ ازجمله گام‌هایی که از سوی آنها برداشته شده است، انتشار مجله (ایجاد محیط‌زیست شهری) در سال 1987بود. آنها اکولوژی شهری را به‌عنوان یک سازمان غیرانتفاعی تأسیس کردند که شهرها را در تعادل با طبیعت بازسازی می‌کرد. بر این اساس در زمینۀ موضوع پژوهش، مطالعاتی در سطح جهان و ایران انجام شده است که به‌طور خلاصه به برخی از آنها اشاره می‌شود. راپاپورت و ورنی^[1] (2011) در پژوهشی تحت عنوان تشریح شهر اکولوژیک رویکرد استدلالی، نتایج حاصل از اجرای شش پروژه از شهرهای اکولوژیک مختلف را در دنیا تجزیه‌وتحلیل و بررسی کرده‌اند. هدف این پژوهش، شناسایی کاربردهای گوناگون اصطلاح شهر اکولوژیک است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که میان پروژه‌های موردمطالعه، تنوع و تفاوت چشمگیری وجود دارد و در پایان بیان می‌شود که بهتر است، شهر اکولوژیک به‌عنوان یک آرمان و هدف موردتوجه قرار بگیرد که راه‌های مختلفی برای رسیدن به آن وجود دارد. لین^[2] (2018) در پژوهشی تحت عنوان شهرسازی زیست‌محیطی در شرق آسیا: ارزیابی مقایسه‌ای دو شهر اکولوژیک در ژاپن و چین، رشد شتابان شهرهای اکولوژیک را طی پانزده سال گذشته در شرق آسیا به‌خصوص ژاپن و چین بررسی کرده است. نتایج پژوهش، نشان‌دهندۀ آن است که بوم شهر اکولوژیک ژاپن به‌طور معمول با مشارکت فعال شهروندان همراه است، در آن به راه‌حل‌های تاکتیکی بهبود محیط‌زیست شامل کاهش، استفادۀ مجدد و بازیافت توجه دارد و این جنبه در شهرهای چین کمتر موردتوجه قرار گرفته است. چن و همکاران^[3] (2020) در پژوهشی تحت عنوان ارزیابی شهر اکولوژیک و تحلیل عوامل بازدارنده در پس‌زمینۀ توسعه با کیفیت زیاد: نمونه‌گرفتن شهرها در حوضۀ رودخانۀ زرد، از مدل آنتروپی و تاپسیس برای ارزیابی سطح اکولوژیک شهر استفاده کرده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که سطح اکولوژیک شهرها در امتداد رودخانۀ زرد به‌طور پیوسته در حال افزایش است، همبستگی چشمگیری با اندازۀ شهر و محل حوضۀ آبریز وجود دارد و فاصلۀ بین شهرها کاهش یافته است. آرخی و همکاران (1397) در پژوهشی تحت عنوان ارزیابی توان اکولوژیک شهر گرگان به‌منظور تعیین نقاط بالقوۀ توسعۀ شهری با روش توصیفی و تحلیلی و استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی به ارزیابی، تجزیه‌وتحلیل، جمع‌بندی و تلفیق لایه‌ها توجه کرده است. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که شهر گرگان توان متوسطی برای توسعۀ شهری دارد. سپهری و همکاران (1398). پژوهشی تحت عنوان ارزیابی شاخص‌های شهر اکولوژیک در شهر چناران با استفاده از روش Emergyتحلیل و در بررسی آن از شاخص‌هایی مانند منابع تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر، سوخت‌ها و تولیدات استفاده شده است. نتایج نشان از آن دارد که در محدودۀ موردمطالعه فشار زیست‌محیطی ناشی از استفاده از منابع تجدیدناپذیر و سوخت‌های فسیلی زیاد بوده و از طرفی، رشد و گسترش شهر و ساخت‌وسازهای صورت‌گرفته نیز باعث استفادۀ بیشتر از منابع محلی و کاهش پایداری شده است. جمعه پور و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان تبیین اصول، ابعاد و مؤلفه‌های رویکرد اکولوژیک، مطالعۀ موردی: شهر بجنورد با رویکرد توصیفی- تحلیلی و اکتشافی، مؤلفه‌های شهر اکولوژیک را ارزیابی کرده است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که مؤلفه‌هایی ازجمله بهبود وضعیت پسماند زباله و فاضلاب، هوشمندسازی شهری، بهره‌گیری از حمل‌ونقل عمومی و انرژی پاک و تدوین قوانین جامع نقش مهمی در دستیابی به شهر اکولوژیک دارند.

بررسی و جمع‌بندی پژوهش‌های انجام‌شده در مقالات خارجی نشان از آن دارد که در مناطق و کشورهایی که شهر اکولوژیک انجام شده یا در حال انجام است، تأثیر مثبتی برای بهبودی و کارآیی اکولوژیک و پایداری داشته است. جمع‌بندی پژوهش‌های داخلی نیز نشان‌دهندۀ آن است که در بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده توان اکولوژیک، بررسی وضع موجود، معرفی مؤلفه‌ها و شاخص‌های شهر اکولوژیک ارزیابی شده است. از طرفی دیگر، به نقش مشارکت شهروندان و توجه به الگوی بومی شهر اکولوژیک کمتر توجه شده است؛ بنابراین وجه تمایز و تازگی پژوهش حاضر توجه به این موضوع است.

مبانی نظری پژوهش

توسعۀ پایدار در طول زمان و به‌تدریج رویکردهای متنوع را با اهداف متنوع مطرح کرد؛ ازجملۀ این رویکردها که موضوع محیط‌زیست در آن پررنگ‌تر و دارای تأکید بر روابط توسعۀ شهر و بستر طبیعت است، شهر اکولوژیک است. شهر اکولوژیک، شهری است که ساختارهای کالبدی و اقتصادی آن با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی یا به‌عبارتی سازگار با شرایط محیط طبیعی شکل گرفته باشد (کوخایی و مثنوی، 1393). این مفهوم در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به وجود آمد و رشد کرد. در آن زمان برنامه‌ریزان و مدیران شهری به‌دنبال مشکلات به‌وجودآمده برای شهرها به‌خصوص مسائل مربوط به بهداشت عمومی، ضرورت ایجاد محیط‌های جایگزین را مطرح کردند (Tang, 2011). با مروری بر کار پیشگامان برنامه‌ریزی شهری قرن نوزدهم مانند فردریک لاالمستد^[4]، پاتریک گدس^[5] و ابنزرهاوارد^[6] که دیدگاه‌هایی دربارۀ موجودیت زندگی، اهمیت محافظت از زیبایی‌های طبیعت و عملکردهای اکولوژیکی همراه با برنامه‌ریزی داشته‌، توجه کافی به این موضوع کرده‌اند (Wong &Yuen, 2011). نقطۀ عطف تئوری برنامه‌ریزی شهری مدرن با ایدۀ اکولوژیک در آمریکاست که تأثیر بسزایی بر نظریه و عملکرد برنامه‌ریزی شهری داشته است. مفهوم شهر اکولوژیک از سازمانی آغاز شد که تأکیدش بر توسعۀ شهر اکولوژیکی بود. این گروه از سوی ریچارد رجیستر در برکلی کالیفرنیا در سال 1975 با هدف بازسازی شهرها در تعادل با محیط‌زیست تأسیس شد. ریچارد ریجیستر سعی داشت، ورودی و خروجی شهرها را حفظ و کنترل کند. تنوع زیستی شهر اکولوژیک مدنظر او، با الگوبرداری از برکلی مدل‌سازی شده بود و از تعادل اکولوژیکی طولانی‌مدت محیط شهری پشتیبانی می‌کرد (Jiang, 2019). تحولات نشان‌دهندۀ آن است که مفاهیم و ابتکارات جدیدی از سال 2006 وارد ادبیات شهرهای بوم‌گردی شده است؛ ازجمله توجه خاص به شهرهای کم کربن یا کربن صفر است. البته این بدان معنا نیست که توجه به کم کربن‌کردن شهرهای بوم‌گردی به معنی نبودِ توجه به ابعاد دیگر این شهرهاست (Joss, 2013). از دیگر بحث‌هایی که در سال‌های اخیر موردتوجه خاص قرار گرفته است، تحقق شهر بوم‌گردی به‌عنوان سیستمی اجتماعی - فنی پیشرفته متشکل از مجموعه‌ای از انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های سبز از سوی فناوری‌های اطلاعات دیجیتال تحت عنوان شهر هوشمند است که نوعی طراحی مدرن و حکمران تحول‌آفرین محسوب می‌شود (Joss, 2018). پل داونتون شهرهای اکولوژیک ایدئال‌گرا را تعریف و شهرساز عصر حاضر را درمانگری معرفی می‌کند که باید به شهرهای مدرن به‌عنوان سلول‌های سرطانی زیست‌کرۀ مبتلا به سرطان ریه بنگرد و تا پیش از فراگیرشدن بیماری در تمامی پیکرۀ زیست‌کره تدبیری بیندیشد. او نظریۀ خود را مکمل نظریۀ رجیستر می‌داند (ِDownton, 2009). هری هس معتقد است، شهر اکولوژیک، شهری است که در تعامل با طبیعت است و محیط‌زیست و زیستگاه انسانی ساخته‌شده در آن در ارتباط با زندگی سیستم‌های شهری هستند (Hes & Bush, 2018). تای - چی وُنگ اعتقاد دارد، ایجاد شهرهای اکولوژیک هوسی زودگذر و کوتاه‌مدت نیست، بلکه آیندۀ زندگی ما وابسته به آن است (Wong & Yuen, 2011). کن یانگ به‌عنوان نظریه‌پردازی که رویکرد عمل‌گرایانه دارد، در کنار تعریف شهر اکولوژیک مفاهیم آن را در پروژه‌های مختلف به کار می‌گیرد، برنامه‌ریزی جامع اکولوژیک را مطرح می‌کند، آن را روش برنامه‌ریزی آینده می‌داند و تأکید وی بر این است که علم و تکنولوژی باید در هماهنگی کامل با محیط‌زیست باشند (Kibert, 2019). به‌طور خلاصه شاید بتوان گفت که شهر اکولوژیک درواقع پارادایم جدیدی از حکمروایی خوب شهری متناسب با طبیعت است (Deng et al, 2021). از شهر اکولوژیک تعاریف مختلفی شده است. درواقع گفته می‌شود، در رویکرد شهر اکولوژیک به تمام ابعاد شهر برای دستیابی به پایداری اکولوژیک توجه شده است. نظریه‌پردازان زیادی نیز در این زمینه وجود دارند که در جدول (1) مهم‌ترین شاخص‌های شهر اکولوژیک ازنظر آنها بررسی شده است.

جدول (1) شاخص‌های شهر اکولوژیک از دیدگاه نظریه‌پردازان

Table (1) Indicators of the ecological city from the perspective of theorists

نظریه‌پرداز	شاخص‌ها
ریچارد رجیستر^[7]	کاربری مختلط و اختلاطی، بافت فشرده و مرکز محور، شاخص‌بودن شبکۀ حمل‌ونقل پیاده، دوچرخه و حمل‌ونقل عمومی در تمامی نقاط شهر، برداشتن آسفالت از فضاهای عمومی، استفاده از شیوه‌های کاشت گونه‌های گیاهی بومی، باغ‌سازی ارگانیک و کشاورزی شهری، کف‌سازی نفوذناپذیر، استفاده بهینۀ از آب، بازیافت و استفاده مجدد از مواد، استفاده از انرژی‌های تجدید پذیر، وجود بازارهای محلی برای کشاورزان، احیای آداب‌ورسوم بومی، حسن تعلق به مکان، حفاظت از تنوع زیستی، وجود باغ‌های شهری، مسیرهای کاشت شهر و دیوار سبز، وجود بازارهای خوداشتغالی هنری، فروش کتاب، موسیقی و صنایع‌دستی
فیلین گافرون^[8] و همکاران	احیای ارزش‌های سنتی شهرهای کوچک و متوسط، رشد شهر برای اسکان چندمنظوره جمع‌وجور و مناسب برای عابران پیاده، توسعۀ کاربری مختلط، ترکیبی از کاربری‌ها با فضاهای عمومی مبتنی بر خیابان و مجاورت، تحرک پایدار، افزایش تراکم در مرکز و بازیابی مناظر طبیعی و کشاورزی میان فضا
پل داونتون^[9]	پاکسازی زمین‌های آلوده‌شده، التیام‌بخشیدن به مناطق روستایی تخریب‌شده، احیای مجدد پوشش گیاهی، ایجاد راهروهای سبز پوشش گیاهی بومی، حفظ چرخۀ طبیعی آب و مواد مغذی، بازیافت پساب، استفاده از مصالح ساختمانی محلی، باغ‌های شهری، ایجاد ذخایر حیات‌وحش، ایجاد شهرهای قابل‌پیاده‌روی و تفریح و حمل‌ونقل غیر موتوری، استفاده از انرژی خورشیدی و بادی، کاهش مصرف سوخت، توسعۀ فناوری‌ها و خدمات سبز، تهیۀ مسکن ارزان‌قیمت، مرمت و نگهداری آثار و نشانه‌های محلی، پشتیبانی از هنر و صنایع‌دستی
ژیفینگ یانگ^[10]	سیستم حمایت از انسان سالم و پایدار، کاهش انتشار مواد و بهر‌ه‌وری زیاد، توسعۀ فناوری پیشرفته، ایجاد مشاغل جدید و کمک به استانداردهای بالای زندگی، نفوذ تمدن اکولوژیکی در تمامی سطوح جامعه، امنیت زیست‌محیطی شهر، نظم اجتماعی و سازگاری با تغییرات محیطی، جهت‌گیری کم کربن
کن یانگ^[11]	اختلاط کاربری، اصلاح ارتباطات عمودی و افقی در فرم ساخته‌شده، تطابق شاکلۀ شهر با وضعیت آب‌وهوا، اولویت‌بخشیدن به شبکۀ دوچرخه و حمل‌ونقل عمومی، برقراری ارتباط اکولوژی از داخل تا بام در ساختمان‌های چند طبقه، نمود تبلیغات زیست‌محیطی، صرفه‌جویی اقتصادی در محیط‌زیست، حفاظت از چشم‌انداز میراث طبیعی و تنوع گونه‌های زمین شهری، احیا و تقویت فضای سبز، حفظ جریان ماده و انرژی
رادنی آر وایت^[12]	متمایل به پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، ایجاد کیفیت محیط‌زیست سالم، تخریب‌نشدن چرخه‌های بیولوژیک، کاهش آلودگی، به حداقل رساندن ضایعات، تأمین نیازها به‌صورت محلی، توانمندسازی جامعه ازنظر مشارکت و تصمیم‌گیری، ایجاد اقتصاد محلی پرجنب‌وجوش، افزایش دسترسی آسان و رایگان به حمل‌ونقل عمومی
الیاس بیبری و جان کروجستی^[13]	اقتصاد محلی مستقل، صرفه‌جویی در آب و انرژی، بازیافت و استفادۀ مجدد مواد، سیستم زباله صفر، ازنظر کربن خنثی، سیستم حمل‌ونقل عمومی و مبتنی بر دوچرخه‌سواری، تضمین مسکن مناسب برای گروه‌های مختلف اجتماعی، پشتیبانی از کشاورزی شهری و محلی.

منبع: نگارندگان با استفاده از دیدگاه‌های ارائه‌شده

Source: Authors using the views provided

محدودۀ موردمطالعه

محدودۀ موردمطالعۀ این پژوهش، شهر درچه است. این شهر ازلحاظ موقعیت در 45، 26 و 32 عرض جغرافیای و 20، 33 و 51 طول شرقی واقع شده است. شهر درچه، یکی از چهار شهر شهرستان خمینی‌شهر از توابع استان اصفهان است. این شهر از طرف شمال به جادۀ اصفهان نجف‌آباد، از طرف شرق به محدودۀ شهر اصفهان (منطقۀ 13) از طرف جنوب با اتوبان ذوب‌آهن و محدودۀ شهرستان فلاورجان و از طرف غرب با روستاهای تیرانچی و جلال‌آباد محدود می‌شود. جمعیت این شهر براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 برابر با 47800 نفر و تعداد خانوار آن 15411 بوده است. مساحت این شهر 805 هکتار است و رودخانۀ زاینده‌رود از سمت شرق این شهر عبور می‌کند. وجود باغات و اراضی کشاورزی باعث شده است، شبیه به شکل باغ شهر باشد. فرم ابتدایی و تاریخی شهر در ارتباط تنگاتنگ با شرایط اکولوژیک شکل‌گرفته به صورتی که راسته‌های شبکه حمل‌و‌نقل شهر به تبعیت از مادی‌ها و انهار شکل گرفته است و به مرور طی سال‌های اخیر روستاهای اطراف در آن ادغام شده‌اند؛ ازجمله مشکلات زیست‌محیطی پیش روی این شهر، این است که در حال حاضر بار ترافیک غرب اصفهان را تحمل می‌کند که این خود باعث آلودگی هوا، صوتی و آلودگی بصری شده است، به جهت هم‌جواری با کلان‌شهر اصفهان نوعی خزش شهری و مهاجرپذیری سرریز جمعیت شهر اصفهان در آن دیده می‌شود. توسعۀ شهری و ساخت‌وسازها در آن نشان‌دهندۀ توسعۀ گسسته همراه با بلعیدن روستاهای اطراف شهر است که این خود با از بین رفتن بیشتر اراضی کشاورزی، کاهش فضای سبز، تغییر کاربری اراضی و رشد ناموزون شهری همراه بوده است (براتی، 1381). تمامی موارد پیش‌گفته دلایلی بر این است که با وجود اینکه این شهر توانمندی‌های زیادی از جهت اکولوژیک دارد، در حال تبدیل‌شدن به شهری ناپایدار است؛ بنابراین توجه به توانمند‌های بومی اکولوژیک شهر، شناسایی عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک و برنامه‌ریزی برای آن ضروری است.

شکل (1) منطقۀ پژوهش

Fig (1) Study area

منبع: نگارندگان

Source: Authors

روش پژوهش

روش پژوهش حاضر ازنظر پارادایمی، کمی، ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت، توصیفی - تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات به‌صورت اسنادی و میدانی از طریق پرسش‌نامه بوده است. جامعۀ آماری این پژوهش، کل شهروندان بالای 15 سال ساکن شهر درچه بوده‌اند که براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن (1395) از جمعیت 47800 نفری شهر درچه، جمعیت بالای 15 سال، 37367 نفر است. نمونۀ آماری نیز براساس فرمول کوکران 375 نفر برآورد شده است. از آنجا که موضوع به محدودۀ خاصی اشاره دارد، از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای استفاده شده است و برای کسب داده‌های موردنیاز به شیوۀ پیمایش میدانی از شهروندان ساکن در محلات هفتگانۀ شهر درچۀ شامل احمدآباد، دینان، ولاشان، فودان، اسلام‌آباد، شمس‌آباد و درچه استفاده شد و برای بیشترشدن دقت با توجه به سهم جمعیتی هر محله تعداد افراد شرکت‌کننده در پرسش‌نامه از طریق فرمول تناسب انتخاب شدند. با توجه به اهداف پژوهش، تعداد 73 گویه در قالب 5 شاخص زیست‌محیطی، کالبدی، اقتصادی، مدیریتی و اجتماعی و با توجه به فرضیات پژوهش طراحی شد. برای تدوین پرسش‌نامه از طیف لیکرت پنج گزینه‌ای برای طیف‌بندی استفاده شده است. روایی پرسش‌نامه به‌صورت صوری از طریق 8 متخصص دانشگاهی تأیید و برای اندازه‌گیری پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. میزان آلفای کرونباخ برای تمامی شاخص‌ها بالای 7/0 است و نشان از ارتباط و سازگاری درونی شاخص‌ها و قابلیت اعتماد گویه‌ها برای سنجش مفهوم مورد پژوهش دارد که مقادیر حاصل از آن به‌صورت جداگانه برای هر شاخص در جدول (2) ارائه شده است. برای تحلیل پرسش‌نامه از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه، آزمون T تک نمونه‌ای و آزمون T وابسته (جفتی) با بهره‌گیری از نرم‌افزار spss استفاده شده است .

جدول (2) بررسی میزان پایایی شاخص‌های موردمطالعه

Table (2) Assessing the reliability of the studied indicators

	ردیف	شاخص	زیر شاخص	تعدادگویه‌ها	میزان آلفای کرونباخ	رفرنس شاخص
1		زیست‌محیطی	کاهش آلودگی هوا، کاهش مصرف انرژی و مواد، احیای محیط‌زیست تخریب‌شده، افزایش بازیافت و تفکیک زباله، تقارن و نزدیکی طبیعت با زیستگاه انسانی	13	763/0	(Register, 2006) ,( Downton, 2009) (Yu, 2021), (Gunawansa, 2011), (Bibri & Krogstie, 2020), (طبیبیان و همکاران، 1394)، (مرصوصی و همکاران، 1394)، (فنی و همکاران، 1397)
2		کالبدی	تنوع و اختلاط کاربری، شبکۀ حمل‌ونقل پیاده و دوچرخه، کاهش وابستگی به اتومبیل و استفاده از حمل‌ونقل عمومی، تهیۀ مسکن شایسته و ارزان‌قیمت، حفظ زمین‌های کشاورزی شهر	20	734/0	(Kibert, 2016) , (White, 2002) (lin, 2016), (Jabareen, 2006) ,(Joss, 2015) , (Ma, 2018) ,(Kenworthy, 2006) , (صابری و میرقائد، 1398), (سجادزاده و معتقد، 1399)
3		اقتصادی	ایجاد مشاغل سبز، اقتصاد محلی و خودکفامحور، وجود بازارهای محلی برای تولیدات محلی و کشاورزان، پایداری گردشگری	12	714/0	(Register, 1987)، ( Bibri & Krogstie, 2020)، (Yang, 2012) , (Joss, 2015) , (Mehta et al, 2015) (liu et at, 2017)
4		مدیریتی	تهیه و تدوین قوانین و مقررات اکولوژیک، ایجاد و تقویت فضای سبز و باغات شهری، توجه به تصفیۀ فاضلاب، هوشمندسازی با IT	13	769/0	(White, 2002), ( Yang, 2012), (Sarkar, 2016) ,(Premalatha et at, 2013) ,(Eryildiz & Xhexhe, 2012), (Wang et al, 2020) (نظم فر و همکاران، 1397) (کریمی، 1393)
5		اجتماعی	حس تعلق مکانی به محل سکونت، بیشترین دسترسی همگانی به امکانات شهری، ارزشمندشمردن احترام به طبیعت، ایجاد عدالت و سرمایۀ اجتماعی، آموزش و توسعۀ فرهنگ برای تولید کمتر زباله و صرفه‌جویی در مصرف	15	738/0	(Gaffron et al, 2005),( Rosland, 2012),(حیدری، 1396) ,(رزاقیان، 1395)

منبع: نگارندگان با استفاده از دیدگاه‌های ارائه‌شده

Source: Authors using the views provided

شکل (2) مدل مفهومی پژوهش

Fig (2) Conceptual model of study

منبع: نگارندگان

Source: Authors

بررسی ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخگویان

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از میان پاسخگویان (375 نفر) 1/50 درصد مرد و 9/49 درصد زن بوده‌اند. میانگین سن پاسخگویان 27 سال بوده است. به صورتی که 7/54 درصد در گروه سنی 20-15 سال، 3/9 درصد در گروه سنی 29-21 سال، 7/14 درصد در گروه سنی 39-30 سال، 1/13 درصد در گروه سنی 49-40 سال، 5/7 درصد در گروه سنی 50-49 سال و 8/0 درصد بالای 60 سال سن داشته‌اند؛ همچنین تحصیلات 3/1 درصد ابتدایی، 4/46 درصد متوسطه، 3/20 درصد دیپلم، 1/21 درصد کارشناسی و 9/10 درصد کارشناسی ارشد و بالاتر بوده‌اند. ازنظر محل سکونت 9/6 درصد ساکن محلۀ احمدآباد، 9/13 درصد محلۀ دینان، 9/10 درصد محلۀ ولاشان، 4/2 درصد محلۀ فودان، 3/4 درصد محلۀ اسلام‌آباد، 4/6 درصد محلۀ شمس‌آباد و 2/55 درصد ساکن محلۀ درچه بوده‌اند؛ بنابراین محلاتی که جمعیت بیشتری داشته‌اند، تعداد پاسخگویان به گویه‌های پرسش‌نامه نیز متناسب با سهم جمعیتی آن، بیشتر بوده است.

جدول (3) توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب ویژگی‌های فردی

Table (3) Frequency distribution of respondents by individual characteristics

پاسخگویان	ویژگی	فراوانی	درصد	پاسخگویان	ویژگی	فراوانی	درصد
جنس	مرد	188	1/50		40-49	49	1/13
جنس	زن	187	9/49		50-59	28	5/7
تحصیلات	ابتدایی	5	3/1		60+	3	8/0
	متوسطه	174	4/46	محل سکونت	احمدآباد	26	9/6
	دیپلم	76	3/20		دینان	52	9/13
	کارشناسی	79	1/21		ولاشان	41	9/10
	کارشناسی ارشد و بالاتر	41	9/10		فودان	9	4/2
سن	15-20	205	7/54		اسلام آباد	16	4/3
	20-29	35	3/9		شمس‌آباد	24	4/6
	30-39	55	7/14		درچه	207	2/55

یافته‌های پژوهش

در این بخش، پس از جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات حاصل از پرسش‌نامه، تحلیل داده‌های گردآوری‌شده شامل یافته‌های توصیفی و استنباطی بررسی شد.

از آنجایی که برنامه‌ریزی شهری بدون دخالت، مشارکت و تمایل شهروندان راه به جایی نخواهد برد، برای شناسایی و تحلیل نقش شهروندان در تحقق شهر اکولوژیک در این قسمت شاخص‌ها و تمایل شهروندان برای دستیابی به شهر اکولوژیک بررسی شد. در جدول (4) درصد و فراوانی پاسخ‌ها و میانگین هر شاخص آمده است. بررسی شاخص‌های زیست‌محیطی شهر اکولوژیک درچه شامل شاخص کیفیت هوا، محیط‌زیست تخریب‌شده، توجه به بازیافت و احساس نزدیکی طبیعت با محل سکونت، در وضع موجود با میانگین 29/3 وضعیت به‌نسبت مطلوبی در شهر درچه دارد؛ اما همچنان تمایل شهروندان به این شاخص با میانگین 59/3 زیاد است. بررسی شاخص‌های کالبدی شهر اکولوژیک درچه شامل تنوع و اختلاط کاربری، حمل‌ونقل پیاده و دوچرخه، حمل‌ونقل عمومی و به زیر ساخت‌وسازرفتن اراضی کشاورزی و باغات در وضع موجود با میانگین 57/2 وضعیت چندان مطلوبی ندارند؛ اما تمایل شهروندان به این شاخص‌ها با میانگین 24/3 به‌نسبت زیاد است. بررسی شاخص‌های اقتصادی شهر اکولوژیک درچه شامل مشاغل سبز و اقتصاد خودکفامحور و وجود بازارهای محلی نشان‌دهندۀ آن است که این شاخص‌ها در وضع موجود با میانگین 38/2 وضعیت چندان مطلوبی ندارند؛ اما تمایل شهروندان به این شاخص‌ها با میانگین 81/3 نسبت‌به دیگر شاخص‌های شهر بیشتر است. بررسی شاخص‌های مدیریتی شهر اکولوژیک درچه شامل تهیه و تدوین قوانین اکولوژیک و توجه به زیرساخت فاضلاب شهری نشان از آن دارد که این شاخص‌ها در وضع موجود با میانگین 64/2 وضعیت چندان مطلوبی ندارند؛ اما تمایل شهروندان به این شاخص‌ها با میانگین 2/3 به‌نسبت زیاد است. بررسی شاخص‌های اجتماعی شهر اکولوژیک درچه شامل حس تعلق مکانی به محل سکونت و آموزش و توسعۀ فرهنگ برای دستیابی به شهر اکولوژیک حاکی از آن است که این شاخص‌ها در وضع موجود با میانگین 04/3 در حد متوسط قرار دارند؛ اما تمایل شهروندان به این شاخص‌ها با میانگین 62/3 زیاد است؛ همچنین شهروندان در گویه‌های تمایل به احیای محیط‌زیست تخریب‌شده (18/4)، تمایل به استفاده از دوچرخه و پیاده (18/4)، تمایل به اقدام برای حفظ اراضی کشاورزی و باغات (07/4)، تمایل به استفاده و به‌کارگیری مشاغل سبز (09/4)، تمایل به جداسازی آب شرب از سایر مصارف (4) بالاترین میانگین را نشان داده‌اند.

جدول (4) بررسی میانگین و درصد فراوانی شاخص وضع موجود و شاخص تمایل شهروندان

Table (4) Examining the average and frequency percentage of the current status index and the citizens' willingness index

شاخص

گویه‌ها

میانگین

درصد فراوانی

خیلی کم

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

زیست ‌محیطی

تا چه حد وضع محل شما ازلحاظ آلودگی هوا در طول سال مطلوب است؟ (موجود)

در زمینۀ کاهش آلودگی هوای محل خود تا چه حد تمایل دارید، کمتر از اتومبیل شخصی استفاده کنید؟ (تمایل)

شما تا چه حد در منزل خود از گیاهان آپارتمانی برای احیای محیط‌زیست تخریب‌شدۀ خود استفاده کنید؟ (موجود)

شما تا چه حد علاقه‌مند به حفظ و احیای مادی‌ها و منابع طبیعی محل زندگی خود هستید؟ (تمایل)

تا چه حد در محل شما به مسئلۀ بازیافت و تفکیک زباله توجه می‌شود؟ (موجود)

تا چه حد در زمینۀ بازیافت و تفکیک زباله تمایل دارید، با شهرداری همکاری کنید؟ (تمایل)

شما تا چه حد احساس نزدیکی طبیعت با محل سکونت خود دارید؟ (موجود)

در زمینۀ نزدیکی طبیعت با محل سکونت خود تا چه حد تمایل به کاشت گونه‌های گیاهی بومی و کم‌آب هستید؟ (تمایل)

86/2

12/3

63/3

18/4

1/3

62/3

6/3

47/3

9/5

6/9

5/7

1/1

7/10

1/5

3/5

7/10

5/19

3/8

7/2

2/19

2/7

3/10

7/10

5/59

9/38

8/24

4/18

1/33

5/32

2/27

3/24

1/13

1/33

3/33

2/23

7/30

1/33

6/29

1/2

5/11

4/26

5/44

9/13

5/22

8/24

کالبدی

تا چه حد در محل شما تنوع و اختلاط کاربری (مسکونی، تجاری، آموزشی، درمانی، فضای سبز و ....) وجود دارد؟ (موجود)

تا چه حد تمایل به ایجاد کاربری متنوع و مختلط هستید؟ (تمایل)

تا چه حد شبکۀ عبور دوچرخه منسجم و به‌هم‌پیوسته در شهر درچه وجود دارد؟ (موجود)

تا چه حد تمایل دارید، برای خرید روزانه، تحصیل، کار و تفریح با پای پیاده یا دوچرخه عمل کنید؟ (تمایل)

تا چه حد در شهر درچه شبکۀ حمل‌ونقل عمومی (اتوبوس و تاکسی) مناسبی وجود دارد؟ (موجود)

تا چه حد تمایل دارید، برای خرید، تحصیل، کار و تفریح از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کنید؟ (تمایل)

در ده سال گذشته چه مقدار از زمین‌های کشاورزی و باغی محلۀ شما به زیر ساخت‌وساز رفته است؟ (موجود)

تا چه حد تمایل دارید، زمین‌های کشاورزی برای بهبود کیفیت محیط‌زیست شهر حفظ شود؟ (تمایل)

16/2

3/2

7/1

18/4

69/2

42/2

76/3

07/4

3/24

6/25

7/51

4/2

5/16

1/30

8/4

6/1

7/42

2/31

9/26

2/3

1/21

6/21

4/6

8/4

2/27

5/32

3/16

7/15

7/42

1/30

7/27

5/20

5/4

5/8

2/3

7/31

1/30

7/30

3/1

2/1

9/1

9/46

7/3

1/6

9/30

4/42

اقتصادی

تا چه حد در محل شما به‌کارگیری مشاغل سبز فعال است؟ (موجود)

شما تا چه حد تمایل به استفاده و به‌کارگیری مشاغل سبز دارید (شاخص تمایل)

تا چه حد تولیدات کشاورزی و محلی باعث خودکفایی اقتصادی خانوار می‌شود؟ (موجود)

شما تا چه حد تمایل دارید، از بازارهای محلی خرید کنید؟ (تمایل)

93/1

09/4

83/2

53/3

5/47

7/3

9/17

9/6

1/22

7/3

1/18

7/6

2/23

7/18

3/36

1/33

3/4

7/18

1/33

9/2

9/45

1/9

3/20

مدیریتی

تا چه حد قوانین و ضوابط اکولوژیک سخت‌گیرانه از سوی مدیریت شهری برای شهر تدوین شده است؟ (وضع موجود)

تا چه حد شما تمایل دارید، قوانین اکولوژیک را رعایت کنید؟ (تمایل)

تا چه حد توسط مدیریت شهری به زیرساخت فاضلاب شهری توجه می‌شود؟ (موجود)

تا چه حد علاقه‌مند هستید، آب شرب از سایر مصارف جداسازی شود؟ (تمایل)

17/2

4/2

11/3

5/8

7/3

6/17

1/14

9/5

5/8

6/9

1/42

2/23

3/21

8/28

3/28

1/22

1/29

5/16

9/6

3/45

1/33

5/27

اجتماعی

تا چه حد به محل سکونت خود حس تعلق مکانی دارید؟ (وضع موجود)

تا چه حد تمایل دارید، برای بهبود محل سکونت خود هزینۀ زمانی و مالی انجام دهید؟ (تمایل)

تا چه حد وضعیت آموزش در زمینۀ صرفه‌جویی در مصرف مواد و تولید کمتر زباله در محل شما مطلوب است؟ (موجود)

تا چه حد تمایل به شرکت در کارگاه‌های آموزشی ایجاد تمدن اکولوژیک دارید؟ (شاخص تمایل)

71/3

27/3

38/2

99/3

6/17

9/22

7/2

5/8

6/9

7/27

7/3

3/21

8/28

1/25

1/29

5/16

7/6

8/28

1/33

5/27

7/2

7/39

آمار استنباطی و آزمون فرضیه‌های پژوهش

برای پاسخ به سؤال اصلی پژوهش، مبنی بر اینکه وضعیت محلات شهر درچه ازلحاظ شاخص‌های شهر اکولوژیک چگونه است، از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه (Anova) استفاده شد؛ همان‌طور که در جدول (5) مشخص است، براساس آمارۀ آزمون لون از آنجا که سطح معناداری محاسبه شده، در همۀ شاخص‌های محلات هفتگانه شهر درچه بزرگ‌تر از الفا 05/0 است. فرض برابری واریانس‌ها پذیرفته و آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه برای محلات هفتگانۀ شهر درچه اجرا می‌شود.

جدول (5) خروجی تحلیل واریانس یک‌طرفه براساس واریانس درون و بین گروه‌ها

Table (5) One-way analysis of variance output based on variance within and among groups

شاخص	آزمون لون	سطح معنا‌داری	گروه‌ها	مجموع مربع	درجۀ آزادی	میانگین مربع	درجۀ آزادی	سطح معناداری
زیست‌محیطی	137/1	340/0	بین گروه‌ها	319/5	6	887	715/3	001/0
			درون گروه‌ها	818/87	368	239/0
			جمع	138/93	374
کالبدی	002/2	650/0	بین گروه‌ها	100/2	6	350/0	080/2	055/0
			درون گروه‌ها	928/61	368	168/0
			جمع	029/64	374	738/0
اقتصادی	162/1	326/0	بین گروه‌ها	425/4	6	738/0	314/2	033/0
			درون گروه‌ها	276/117	368	319/0
			جمع	702/121	374
مدیریتی	911/0	478/0	بین گروه‌ها	700/1	6	238/0	671/0	674/0
			درون گروه‌ها	536/155	398	423/0
			جمع	236/157	374
اجتماعی	223/1	294/0	بین گروه‌ها	206/16	6	701/2	695/5	000/0
			درون گروه‌ها	526/174	368	/474/0
			جمع	732/190	374
کل شهر			بین گروه‌ها	310/1	6	218/0	464/1	189/0
			درون گروه‌ها	872/54	368	149/0
			جمع	182/56	374

با توجه به نتایج جدول (5) سطح معناداری بین شاخص‌های شهر اکولوژیک در محلات شهر درچه متفاوت است و شاخص اجتماعی با سطح معناداری (000/0) شاخص زیست‌محیطی با سطح معناداری (001/0) و شاخص اقتصادی با سطح معناداری (033/0) کمتر از سطح خطای 05/0قرار دارند؛ ولی شاخص کالبدی با سطح معناداری (55/0) و مدیریتی با سطح معناداری (674/0) بالای سطح خطای 05/0 قرار گرفته‌اند. از طرف دیگر، میانگین کل شاخص‌ها دارای سطح معناداری 189/0 و بالای سطح خطای 05/0 است؛ بنابراین گفته می‌شود، با وجود اینکه در برخی شاخص‌های شهر اکولوژیک در محلات شهر تفاوت وجود دارد، با توجه به سطح معناداری میانگین کل شهر، بین محلات شهر درچه ازلحاظ شاخص‌های شهر اکولوژیک همگونی نسبی وجود دارد و محلات با یکدیگر تفاوت معناداری ندارند؛ درنتیجه فرضیۀ شمارۀ یک تأیید می‌شود.

برای پاسخ به سؤال دوم پژوهش، مبنی بر اینکه کدام شاخص‌ها وضعیت مناسب‌تری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارند، از آزمون T تک نمونه‌ای استفاده شد تا نشان دهد، بین شاخص‌های شهر درچه کدام شاخص وضعیت بهتری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارد. براساس جدول (6) با توجه به اینکه سطح معناداری در تمامی شاخص‌ها 000/0 و این مقدار کمتر از 05/0 است، فرض برابربودن میانگین با مقدار مورد آزمون (عدد 3) رد می‌شود و مقدار T برای شاخص زیست‌محیطی (714/15) است و حد پایین (354/0) و حد بالای آن (455/0) هر دو مثبت هستند؛ همچنین با توجه به اینکه میانگین شاخص زیست‌محیطی برابر با 405/3 و بیشتر از 3 (مقدار مورد آزمون) است و با مقایسۀ میانگین کل شهر (75/2) با شاخص زیست‌محیطی مشخص می‌شود، این شاخص هم از میانگین مورد آزمون و هم از میانگین کل شهر بیشتر است. این وضعیت در هیچ‌یک از شاخص‌های دیگر شهر وجود ندارد؛ بنابراین نتیجه گرفته می‌شود، شاخص زیست‌محیطی شهر درچه وضعیت به‌نسبت مناسب‌تری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارد و فرضیۀ دوم تأیید می‌شود.

جدول (6) آزمون فرضیۀ دوم با استفاده از آزمون T تک نمونه‌ای و میانگین مفروض 3

Table (6) Testing the second hypothesis using a single-sample t-test and a given mean of 3

شاخص	میانگین	مقدار T	درجه آزادی	سطح معناداری	اختلاف میانگین	اختلاف میانگین در فاصلۀ اطمینان 95 درصد
شاخص	میانگین	مقدار T	درجه آزادی	سطح معناداری	اختلاف میانگین	حد پایین	حد بالا
زیست‌محیطی	405/3	714/15	374	000/0	404/0	354/0	455/0
کالبدی	803/2	194/9-	374	000/0	196/0-	238/0-	154/0-
اقتصادی	464/2	196/18-	374	000/0	536/0-	539/0-	478/0-
مدیریتی	390/2	198/18-	374	000/0	609/0-	675/0-	543/0-
اجتماعی	731/2	275/7-	374	000/0	268/0-	340/0-	195/0-
کل شهر	759/2	042/12-	374	000/0	241/0-	280/0-	201/0-

برای پاسخ به سؤال سوم پژوهش، مبنی بر اینکه شهروندان برای ایجاد شهر اکولوژیک تا چه حد از خود تمایل نشان می‌دهند، از آزمون T برای دو گروه وابسته (جفتی) استفاده شده است. در این آزمون، شکاف بین تمایلات شهروندان با وضع موجود بررسی می‌شود. با توجه به جدول (7) سطح معناداری برابر با 000/0 کمتر از سطح خطای 05/0 است. مقدارT برای شاخص تمایل 58/25 است و حد پایین (589/0) و حد بالا (687/0) هر دو مثبت هستند. پس گفته می‌شود، بین وضع موجود و مورد تمایل و مطلوب شهروندان اختلاف معناداری وجود دارد. برای قضاوت دربارۀ بیشتر یا کمتربودن وضع مورد تمایل از وضع موجود به مقدار میانگین توجه شد. از آنجایی که مقدار میانگین شاخص تمایل 47/3 و از میانگین وضع موجود 83/2 بیشتر است، نتیجه گرفته می‌شود که شهروندان تمایل زیادی برای دستیابی به شهر اکولوژیک از خود نشان داده‌اند؛ بنابراین گفته می‌شود، شهروندان تمایل زیادی برای ایجاد شهر اکولوژیک از خود نشان داده‌اند و فرضیۀ شمارۀ سه تأیید می‌شود.

جدول (7) آزمون فرضیۀ سوم با استفاده از آزمون T برای دو گروه وابسته (جفتی)

Table (7) Testing the third hypothesis using T-test for two dependent groups (pairs)

شاخص

میانگین

انحراف معیار

همبستگی

سطح معناداری

مقدار T

اختلاف میانگین در فاصلۀ اطمینان 95 درصد

حد پایین

حد بالا

تمایل شهروندان

وضع موجود

475/3

835/2

475/0

401/0

403/0

000/0

58/25

589/0

687/0

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در این پژوهش به تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعۀ موردی: شهر درچه) توجه شد. نتایج حاکی از این است که براساس آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه شاخص کل در محلات هفتگانۀ شهر دارای سطح معناداری 189/0 و بالای خطای 05/0 است؛ درنتیجه بین محلات شهر درچه ازنظر شاخص‌های شهر اکولوژیک وحدت و همگونی نسبی وجود دارد و با یک مدل مشخص دستیابی به توسعۀ شهر اکولوژیک امکان‌پذیر است؛ همچنین بین شاخص‌های شهر درچه شاخص زیست‌محیطی با میانگین 405/3 بیش از میانگین فرضی 3 و بیشتر از میانگین کل شاخص‌های شهر 75/2 است که نشان از آن دارد که شاخص زیست‌محیطی نسبت به دیگر شاخص‌ها وضعیت بهتری برای دستیابی به شهر اکولوژیک دارد و باید در برنامه‌ریزی شهر اکولوژیک در اولویت قرار گیرد. از طرف دیگر، از آنجایی که برای دستیابی به شهر اکولوژیک وضعیت اجتماعی، مشارکت و تمایل شهروندان نقش بسزایی دارد، بین شاخص تمایل شهروندان و شاخص وضع موجود اختلاف معناداری هست و میانگین تمایل شهروندان برای دستیابی به شهر اکولوژیک با 47/3 از میانگین وضع موجود 83/2 بیشتر است. این نشان‌دهندۀ آن است که شهروندان شهر درچه تمایل زیادی برای دستابی به ایجاد شهر اکولوژیک از خود نشان داده‌اند، بستر اجتماعی برای امکان ایجاد شهر اکولوژیک در این شهر وجود دارد و به‌طور کامل با مطالعات مبانی نظری، پیشینۀ پژوهش و ساختار طبیعی شهر همخوانی دارد؛ بنابراین با توجه به مشارکت و تمایل زیاد شهروندان برای ایجاد شهر اکولوژیک، تنها راه رسیدن به این اهداف، داشتن چشم‌انداز مشترک است. برای تدوین چشم‌انداز مشترک نیاز است، در برنامۀ توسعۀ سالانه و ده‌سالۀ شهر درچه چشم‌انداز اکولوژیک به‌عنوان مهم‌ترین قسمت بیانیۀ چشم‌انداز نگاشته شود تا بر مبنای این چشم‌انداز اهداف، سیاست‌ها و راهبردهای دستیابی به شهر اکولوژیک تدوین شود. برای دستیابی به اهداف شهر اکولوژیک پیشنهادهای عملیاتی در قالب دو رویکرد حفاظتی و رویکرد بازسازی در شاخص‌های مختلف موردمطالعه ارائه می‌شود.

پیشنهادهای بهبود شرایط زیست‌محیطی شهر درچه:

تقویت و بازسازی فضای سبز در اطراف زاینده‌رود و جادۀ سلامت برای بهبود کیفیت محیط‌زیست و کنترل آلودگی هوا، احیا و بازسازی مادی‌ها، قنوات و انهار سطح محلات شهر، برای کاهش مصرف مواد و انرژی و توجه ویژه به سه فاکتور مهم (کاهش مصرف، استفادۀ مجدد و چرخۀ مواد) در بخش‌های مختلف مصرف آب، برق، گاز و مواد غذایی، حفاظت و ایجاد موانع برای جلوگیری از تخریب باغات، اراضی کشاورزی و حریم رودخانۀ زاینده‌رود در محدودۀ شهر درچه، برای تقارن و نزدیکی طبیعت با محیط‌زیست، استراتژی بام سبز و کاشت گیاهان آپارتمانی و خشکی پسند با توجه به ویژگی‌های اقلیمی منطقه با مشارکت گروه‌های مردم نهاد و مشارکت هیئت‌های مذهبی.

پیشنهادهای بهبود شرایط کالبدی شهر درچه

بازنگری اولویت کاربری اراضی به‌منظور ایجاد محله‌های فشرده، متنوع و سبز، بهبود و بسترسازی لاین‌های ویژۀ دوچرخه و پیاده‌روهای مناسب در معابر اصلی شهر (خیابان نواب صفوی، امام، بسیج و امام رضا)، توسعۀ متوازن و متناسب زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و تأمین سوخت پاک، حفاظت از اراضی کشاورزی و باغات در تهیه و تصویب طرح تفصیلی شهر درچه، توجه ویژه به تصفیۀ پساب و استفاده در فضای سبز شهر با توجه به بحران آب در منطقه.

پیشنهادهای بهبود شرایط اقتصادی شهر درچه

حفاظت و تقویت مراکز بوم‌گردی و بازارهای محلی برای تقویت اقتصاد خودکفامحور با مشارکت بخش خصوصی، توجه ویژه به کشاورزی شهری و پتانسیل بازار گل و گیاه با توجه به توانمندی موجود در این زمینه.

پیشنهادهای بهبود وضعیت مدیریتی شهر درچه.

معافیت و مشوق‌های ویژه برای طراحی و اجرای مساکن اکولوژیک از سوی مدیریت شهری، تهیه و تدوین قوانین حفاظتی از ویژگی‌های اکولوژیک شهر به‌خصوص محدودۀ زاینده‌رود و اراضی کشاورزی حریم شهر، تدوین راهکار‌های قانونی برای بازیافت و تفکیک زباله در مبدأ تولید.

پیشنهادهای بهبود وضعیت اجتماعی

برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای تفکیک و بازیافت زباله با مدیریت شهری و جلب مشارکت مردمی، ترویج ساده‌زیستی و کاهش مصرف مواد و انرژی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی شناخت اصول و ابعاد شهر اکولوژیک برای دستیابی به تمدن اکولوژیک با مدیریت شهری، همیاری آموزش‌وپرورش و گروه‌های مردمی دوستدار محیط‌زیست فعال در سطح شهر.

[1]. Rapoport & Vernay

[2]. Lin

[3]. Chen et al

[4]. Fredrick Law Olmsted

[5]. Patrick Geddes

[6]. Ebenzer Howard

[7]. Richard Register

[8]. Philine Gaffron et al

[9]. Paull F Downton

[10]. Zhifeng Yang

[11]. Kan Yeang

[12]. R White Rodney

[13]. Elias Bibre & John Krogsti

مراجع

منابع و مآخذ

آرخی، صالح، نجفی کانی، علی‌اکبر و باباییان، طاهره (1397). ارزیابی توان اکولوژیک شهر گرگان به‌منظور تعیین نقاط بالقوۀ توسعۀ شهری، مجلۀ جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، 27، 224-205.

براتی، ابراهیم (1381). تحلیلی بر برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهر درچه، رسالۀ کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه اصفهان.

حیدری، اکبر (1396). تحلیل تحول فضایی محیط‌زیست شهری در کلان‌شهر مشهد با استفاده از رویکرد آینده‌پژوهی گام طبیعی، رسالۀ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد.

رهنمایی، محمدتقی و شاه حسینی، پروانه (1392). فرایند برنامه‌ریزی شهری در ایران، سمت، 234.

رزاقیان، فرزانه (1395). تحلیل ساختمان‌های بلندمرتبۀ مسکونی با تأکید بر نظریۀ شهر اکولوژیک در حوزۀ جنوب غرب کلان‌شهر مشهد، رسالۀ دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد.

سجادزاده، حسن و معتقد، محمد (1399). تحلیل عوامل مؤثر در کیفیت منظر پیاده‌راه‌های شهری از دیدگاه شهروندان (مطالعۀ موردی :پیاده‌راه بوعلی شهر همدان)، مجلۀ پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 3، 596-577.

سپهری، ندا و رهنما، محمد رحیم (1398). ارزیابی شاخص‌های شهر اکولوژیک در شهر چناران در راستای توسعۀ پایدار با روشEMERGY ، مجلۀ جغرافیا و مخاطرات محیطی، 29، 236-219.

جمعه‌پور، محمد، اتحاد، شبناز و نوریان، فرشاد (1399). تبیین اصول، ابعاد و مؤلفه‌های شهر اکولوژیک (مطالعۀ موردی: شهر بجنورد، 1399)، مجلۀ پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، 2، 413-391

صابری، حمید و طاهری میرقائد، الهه (1398). امکان‌سنجی توسعۀ فضاهای سبز عمودی (بام سبز) به‌منظور دستیابی به شهر اکولوژیک، (مورد مطالعاتی: منطقۀ 5 شهر اصفهان)، مجلۀ معماری و شهرسازی آرمان شهر، 35، 298-285.

طبیبیان، منوچهر، افشار، یاسمین و شهابی شهمیری، مجتبی (1394). ارزیابی تطبیقی جایگاه زیست‌محیطی شهر تهران با 22 شهر آسیایی بر مبنای شاخص‌های شهر سبز، مجلۀ معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 15، 343 -329.

فنی، زهره، هونکنزهی، محمد امین و قهرودی، منیژه (1397). ارزیابی راهبردی محیطی در توسعۀ شهری (مطالعۀ موردی: شهر زاهدان)، مجلۀ علوم محیطی، 1،190-173.

فرید، یدالله (1375). جغرافیا و شهرشناسی، دانشگاه تبریز،620.

کریمی، الهه (1393). مدل‌سازی مدیریت مطلوب فضای سبز در شهر مشهد به روش سیستمی و با تأکید بر نظریۀ شهر اکولوژیک، رسالۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.

کوخایی، طاهره و مثنوی، محمدرضا (1393). طراحی محیطی زیرساخت‌های اکولوژیکی منظر شهری با استفاده از اصل پیوستگی با انشعابات (AWOP) به‌منظور افزایش کیفیت زندگی شهری (مطالعۀ موردی: منطقه دو شهر تهران)، مجلۀ محیط‌شناسی، 3، 572 -559.

مرصوصی، نفیسه، حسین‌زاده، رباب و علی‌زاده، اسماعیل صفر (1394). ارزیابی پتانسیل‌های مناطق شهری برای توسعۀ الگوی بوم‌شهر نمونۀ موردمطالعه: مناطق شهر اصفهان، مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 21، 174 – 157.

نظم‌فر، حسین، علوی، سعیده و چهار برج، علی عشقی (1397). ارزیابی کیفیت محیط‌زیست شهری (نمونۀ موردی: سکونتگاه‌های شهری استان اردبیل)، فصلنامۀ علمی پژوهشی فضای جغرافیایی، 63، 23-21.

یغفوری، حسین، کاشف دوست، دیمن، سرگلزایی، صدیقه و قاسمی، سجاد (1400). ارزیابی پایداری زیست‌محیطی شهری، (نمونۀ پژوهش: شهر زاهدان)، فصلنامۀ علمی برنامه‌ریزی فضایی، سال یازدهم، 1، 66-47.

‏ Bibri, S. E., & Krogstie, J. (2020). Smart Eco-City Strategies and Solutions for Sustainability: The Cases of Royal Seaport, Stockholm and Western Harbor, Malmö, Sweden. Urban Science, 4(1), 11,1-42

. Chen, Y., Zhu, M., Lu, J., Zhou, Q., & Ma, W. (2020). Evaluation of ecological city and analysis of obstacle factors under the background of high-quality development: Taking cities in the Yellow River Basin as examples. Ecological Indicators, 118, 106771.

Downton, P. F. (2008). Ecopolis: Architecture and cities for a changing climate (Vol. 1). Springer Science & Business Media.

Eryildiz, S., & Xhexhi̇, K. (2012). “Eco cities” under construction. Gazi University Journal of Science, 25(1), 257-261.

Gaffron, P., Huismans, G., Skala, F., Messerschmidt, R., Verdaguer, C., & Koren, C. (2005). Ecocity. Book I. Facultas Verlags-und Buchhandels AG.

Gunawansa, A. (2011). Contractual and Policy Challenges to Developing Ecocities. Sustainable aDevelopment, 19, 382–390.

‏‏Hes, D., & Bush, J. (Eds.). (2018). Enabling Eco-Cities: Defining, Planning and Creating a Thriving Future. Springer. https://doi.org/10.1007/978-981-10-7320-5

Jabareen, Y. R. (2006). Sustainable urban forms: their typologies, models and concepts. Journal of Planning Education and Research, 26, 38–52. http//doi:10.1177/0739456x05285119

Jiang, B. (2019). Hope for Chinese ecocities ,Doctoral dissertation, University of British Columbia.

Joss, S., Cowley, R., & Tomozeiu, D. (2013). Towards the ‘ubiquitous eco-city’: an analysis of the internationalisation of eco-city policy and practice. Urban Research & Practice, 6(1), 54-74.

‏Joss, S. (2015). Eco-cities and sustainable urbanism. in: Wright James, D. (ed.) International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2nd edition, Vol 6. Oxford Elsevier, 829-837

Joss, S. (2015). Eco-cities and sustainable urbanism. Int Encycl Soc Behav Sci 6: 829–837.‏

Joss, s. (2018).Future cities: asserting public governance. Palgrave Communications,4(1), 1-4

‏Kenworthy, J. R. (2006). The eco-city: ten key transport and planning dimensions for sustainable city development. Environment and urbanization, 18(1), 67-85.‏

Kibert, C. J. (2016). Sustainable construction: green building design and delivery. John Wiley & Sons.

Lin, Z. (2018). Ecological urbanism in East Asia: A comparative assessment of two eco-cities in Japan and China. Landscape and Urban Planning, 179, 90-102.

Liu, H., Zhou, G., Wennersten, R., & Frostell, B. (2014). Analysis of sustainable urban development approaches in China. Habitat international, 41, 24-32.‏

Liu, J., Sun, W., & Hu, W. (Eds). (2016). The Development of Eco Cities in China. Springer.htpp// dOI: 10.1007/978-981-10-2287-6

Ma, C., Deng, J., Zhao, X., & Zhang, Y. (2018). Theory and practice of ecological city construction. In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science,Vol. 186, No. 3, 012058. IOP Publishing.

Ma, L. (2018). Eco-city Objectives: A Framework for Formulation and Examination Based on the Planning Perspective. Advances in Social Science, Education and Humanities Research, 176, 1024-1211.

‏Premalatha, M., Tauseef, S. M., Abbasi, T., & Abbasi, S. A. (2013). The promise and the performance of the world's first two zero carbon eco-cities. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 25, 660-669.‏

‏Rapoport, E., & Vernay, A. L. (2011). Defining the eco-city: a discursive approach. In management and innovation for a sustainable built environment conference, international eco-cities initiative, Amsterdam, The Netherlands, 1-15 http://www.estudislocals.cat/wpcontent

Regiser, R. (2006). Ecocities: Rebuilding Cities in Balance with Nature. Cabriola Island, BC: New Society Publishers.

Roseland, M. (2012). Toward sustainable communities: Solutions for citizens and their governments. New Society Publishers.

Roseland, M. (1997). Dimension of the eco city, cities, 14(4), 197-202

Sarkar, A. N. (2016). Eco-Innovations in Designing Ecocity, Ecotown and Aerotropolis. Journal of Architectural Engineering Technology, March, 30.‏1-15

Tang, Z. (2011). Eco-city and green community: The evolution of planning theory and practice. Nova Science Publishers.

Wang, C., Zhan, J., & Xin, Z. (2020). Comparative analysis of urban ecological management models incorporating low-carbon transformation. Technological Forecasting and Social Change, 159, 120190.

‏‏White, R. R. (2002). Building the ecological city. Woodhead Publishing.

White, R. R. (2004). Financial incentives for behavioral change in the ecological city. Ekistics, 63-67.

‏‏Wong, T. C., & Yuen, B. (2011). Eco-City Planning. Policies, practice and design: Springer Science+ Business Media BV.

Yang, Z. (Ed). (2012). Eco-cities: a planning guide. CRC Press.

Yeang, K. (2009). Eco Master Planning. New York: John Wiley & Sons Ltd.

Yu, B. (2021). Ecological effects of new-type urbanization in China. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 135, 110239.‏

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 1,630

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 617

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعۀ موردی: شهر دُرچه)