مؤلفه‎‍های تاریخ‎‍نگاری محمد بن ‎‍اسحاق ‎‍حموی در کتاب انیس‎‍المؤمنین

مقدمه

یکی از فعالیت‎‍های اصلی شیعیان در حوزۀ تاریخ‎‍نگاری، نگارش شرح‌حال ائمه بوده‎‍ است. نخستین اثر جامع دربارۀ زندگانی ائمه(ع)، الارشادفی‎‍معرفه‎‍حجج‎‍الله‎‍علی‎‍العباد شیخ مفید (م413ق) است (نک به: ناجی و دیگران، 1393: 88). شرح‌حال‌نگاری ائمه(ع) در قرون بعدی نیز تداوم یافت. یکی از دوره‎‍هایی که ثبت تراجم ائمه(ع) در آن بسیار رونق گرفت، دورۀ صفویه بود که با وجود اهمیتش، دربارۀ آن تحقیق نشده ‎‍است. از نمونه‎‍‎‍های برجستۀ این آثار در اوان دورۀ صفویه، کتاب انیس‎‍المؤمنین است که در سال 938ق، به ‎‍قلم محمد بن ‎‍اسحاق حموی (زنده در 938ق)، ملقب به فاضل‎‍الدین، به رشتۀ تحریر درآمد. در نگاه اول، به نظر می‎‍رسد این متن نیز مانند فراوان کتاب‎‍هایی باشد که در زمینۀ زندگانی ائمۀ معصومین(ع) نگاشته شده بود و احتمالاً تفاوت چندانی با دیگر آثار مشابه گذشته نداشته باشد؛ اما مطالعۀ آن تفاوت‎‍های ویژۀ آن را با آثار گذشته آشکار می‎‍‌کند. براساس شناخت فعلی از عصر صفوی، اگرچه حموی در ساختار نهاد دینیِ دیوانی فعالیت داشته است، در گروه علمای نامدار و درجه‌یک قرار نداشته ‎‍‎‍است؛ با وجود این، مطالعۀ آثار او و ازجمله أنیس‎‍المؤمنین از چند جهت حائز اهمیت و ضرورت است.

نخست آنکه بررسی مؤلفه‎‍های متون شرح‌حال‌نگاری اهل‎‍بیت علیهم‎‍السلام در دوره‎‍های مختلف تاریخی، درنهایت به ما کمک می‎‍کند که در یک نگاه طولی و روندی، تأثیر شرایط زمانه و مکان را بر نوع اهل‎‍بیت‎‍نگاری شیعیان فهم کنیم. دوم آنکه در دورۀ شاه‌طهماسب یکم (حک:930-984ق)، برنامۀ تثبیت عقاید امامی و حذف گفتمان‎‍های دینی دیگر در رأس اهداف حکومت وقت بود؛ پس پژوهش دربارۀ هر کتاب نگاشته‌شده در این زمان، قسمتی از روند نحوۀ کوشش ساختار سیاسی و دینی را برای تحقق این هدف روشن می‌کند؛ امری که تاکنون دربارۀ تألیفات علمای درجه‌دوم عصر صفوی مغفول مانده است. سوم آنکه تودۀ مردم به‌ویژه در عصر پیشامدرن با متون صرفاً فقهی، کلامی و فلسفی ارتباط چندانی برقرار نمی‎‍کنند؛ از این ‎‍رو، کتب ادبی و تاریخی ازجمله یک متن شرح‌حال‎‍نگاری دربارۀ ائمۀ شیعی(ع)، که با حکایت، روایت و تاریخ درآمیخته است، فهم‎‍پذیری آسان‎‍تر، مقبولیت بیشتر و درنتیجه اثرگذاری بیشتری دارد. هرچند اطلاعات فعلی دربارۀ جایگاه دقیق اجتماعی حموی در بین تودۀ مردم روشن نیست، دانسته ‎‍است که او به‌عنوان یک عالم ایرانی فارسی‌زبان، حلقۀ اتصال میان نهاد دیوانیِ دینی و در رأس آنها علمای درجه‌اول با تودۀ مردم بوده ‎‍است. می‎‍توان حدس زد که حمایت حکومتی از او، داشتن تریبون مذهبی در مساجد (یک رسانۀ جمعی) و تولید آثار او چه نقش مهمی در افزایش شهرت و اثرگذاری او در عامه از یک‎‍سو و عملی‎‍‌کردن برنامه‎‍های دینی عصر شاه‌طهماسب از سوی دیگر ایفا می‎‍کرده است؛ بنابراین، مطالعۀ انیس‎‍المؤمنین به ما یاری می‎‍رساند تا بخشی از دغدغه‎‍ها و شیوه‎‍های نهاد دینی تازه تأسیس شیعی را در عصر صفوی، برای تثبیت و تغییر عقاید عامه، مبتنی بر عقاید ویژۀ آن نهاد آشکار کنیم؛ بنابراین فهم چرایی نگارش کتاب انیس‎‍المؤمنین ازطریق شناخت ویژگی‎‍های تاریخ‎‍نگاری اثر، مسئلۀ پژوهش حاضر است.

با وجود اهمیت متن انیس‎‍المؤمنین در دورۀ صفویه، چنان‌که عالمی همچون محقق کرکى (م940ق) در سال 939ق بر آن تقریظ‍‌ نوشته است (جعفریان، 1379: 3/1104)، اما این متن درخور توجه محققان معاصر واقع نشده و تاکنون هیچ پژوهشی دربارۀ مؤلفه‎‍های تاریخ‎‍نگاری آن صورت نگرفته ‎‍است؛ تنها در برخی پژوهش‎‍ها زمانی ‎‍که بحث از تقابل شریعت و تصوف به میان آمده است، به کتاب انیس‎‍المؤمنین استناد شده ‎‍است (نک به: جعفریان، 1379: 520 تا 521، 862 تا 866؛ ابی‎‍صعب، 1396: 119؛ ناصری و دیگران، 1399: 35 تا 52). در این آثار تلاشی در جهت فهم نگاه ویژۀ حموی به تاریخ ائمه و چرایی خوانش او از حیات ایشان صورت نگرفته ‎‍است؛ به‌دلیل آنکه موضوع پژوهش‎‍هایشان متن انیس‎‍المؤمنین نبوده است. این در حالی ‎‍است که مقالۀ حاضر قصد دارد چرایی خوانش ویژۀ صاحب انیس‎‍المؤمنین را از حیات ائمه(ع) استخراج و شیوۀ بازنمایی حموی را از تاریخ ائمه تبیین کند.

به‌منظور فهم تاریخ‎‍نگاری حموی، تلاش می‎‍شود ارتباط میان متن با نویسنده و اوضاع تاریخی-فرهنگی و سیاسی زمانه‎‍اش شناسایی شود؛ درک این ارتباط، مؤلفه‎‍های تاریخ‎‍نگاری او را روشن می‌کند. درواقع، هیچ اثری در خلأ نوشته نمی‎‍شود و در چرایی تولید یک متن، هم‎‍زمان سه عامل متن، نویسنده و بافت و زمانۀ او تأثیر دارد (ساسانی، 1389: 119، 189، 197،216)؛ از این ‎‍رو پس از معرفی اجمالی از زندگی حموی، ابتدا نحوۀ چینش و سازمان‎‍دهی انیس‎‍المؤمنین بررسی شده و در ادامه، با توجه به زمانۀ حموی، عناصر و مفاهیمی تحلیل شده ‎‍است که چینش متن، دربارۀ آنها انجام ‎‍یافته است. این تحلیل را فاضل‎‍الدین، ازطریق توضیح هم‎‍زمان ارتباط و تأثیر فضای سیاسی-فرهنگی بر نحوۀ گزارش زندگانی ائمه انجام می‌دهد. تحلیل متن، تمام مناسبات حموی را با بافت کلان سیاسی-فرهنگی زمانه‎‍اش روشن می‌کند. شناسایی این مناسبات نیز، مؤلفه‎‍های تاریخ‎‍نگاری متن انیس‎‍المؤمنین را آشکار می‌کند که این مؤلفه‎‍ها عبارتند از: تثبیت مؤلفۀ حقانیت امامت ائمه(ع)، غیریت‎‍سازی اهل تسنن با حاشیه‎‍رانی خلفا و غیریت‎‍سازی طریقت تصوف با حاشیه‎‍رانی شخصیت ابومسلم؛ این موارد در ادامه تحلیل می‎‍شود.

محمد بن ‎‍اسحاق حموی و محتوای کتاب  انیس‎‍المؤمنین او

محمد بن ‎‍اسحاق (زنده در 938ق)، ملقب به حموی، که گاهی از او با عنوان حموئی‎‍ خراسانی یا حموینی ‎‍خراسانی یاد می‎‍شود، به فاضل‎‍الدین یا فاضل‎‍الدین ‎‍ابهری نیز شهرت داشته است (حموی، 1389: 17، 46). تاریخ تولد و وفات او مشخص نیست؛ اما با توجه به اینکه تألیف دو اثر او سال 937ق و 938ق ذکر شده است (آقابزرگ تهرانى، 1430: 7/174؛ سبحانى تبریزى، 1424: 3/365)، می‎‍توان تخمین زد که در سال 938ق، به بلوغ علمی رسیده و عالمی صاحب تألیف بوده ‎‍است. روشن نیست که اهل کجاست، ولی با توجه به پسوند القابش، شاید بتوان او را اهل خراسان دانست؛ زیرا حموئی نام روستایی است از توابع نیشابور (بیهقى، 1361: 332) و ابهرشهر (ابرشهر) نیز نام قدیم منطقۀ نیشابور بوده است (یاقوت حموى، 1995: 5/331). هرچند که گفته شده است حموئی نام روستایی از توابع بوشهر (فسایی، 1382: 2/1340) و ابهر، نام شهری در میانۀ سه شهر قزوین، زنجان و همدان (یاقوت حموى، 1995: 1/82) و نیز نام شهرکی از شهرک‎‍های اطراف اصفهان بوده است (بروسوى، 1427: 129)، اما با پذیرش خراسانی‌بودن او، اطلاق سه عنوان حموئی، خراسانی و ابهری به ایشان صحیح‌تر به نظر می‌رسد.

حموی در زمرۀ واعظان، محدثان و مورخان شیعی‌مذهب در سدۀ دهم هجری است. دربارۀ استادان او نیز همین قدر می‎‍دانیم که حموی بنابر اذعان خودش از شاگردان فقیه مشهور شیعه، شیخ‎‍ على ‎‍بن ‎‍عبدالعالى مشهور به محقق ‎‍ثانی و محقق ‎‍کرکى (870-940ق) بوده است (حموی، 1363: 136)، همچنین گفته شده است که کرکی دیدگاه‎‍هایش را بیشتر ازطریق ترجمۀ آثارش از عربی به فارسی، توسط فاضل‎‍الدین، به فرهیختگان و جامعۀ ایرانی می‌داده است (ابی‎‍صعب، 1396: 119)؛ برای نمونه اصل رسالۀ «مطاعن المجرمیه» نوشتۀ کرکی، که تاکنون به دست ما نرسیده است، به همت حموی در بخش ابومسلم ِ کتاب انیس‎‍المؤمنین ترجمه شده است (نک به: حموی، 1363: 136و142و147و152و...).

سه اثر به فاضل‎‍الدین نسبت داده‎‍اند که عبارتند از: منهاج‎‍الفاضلین‎‍فی‎‍معرفه‎‍ائمه‎‍الکاملین، که مشتمل بر امامت امامان شیعه و بطلان امامت غیر آنان است و انیس‌المؤمنین که موضوع پژوهش حاضر است، در شرح‌حال دوازده امام است (افندی، 1389: 7/217؛ آقابزرگ طهرانی، 1403: 23/194-195؛ همو، 1430: 7/174؛ رفاعی، 1371: 9/357؛ جعفریان، 1379: 3/1104) و کتاب منهج‎‍النجاه که در فهارس معرفی نشده است؛ اما خود حموی آورده است که این کتاب دربارۀ معجزات ائمه است و در کتاب انیس‌المؤمنین بارها به آن اشاره کرده ‎‍است (نک به: حموی، 1363: 1، 25، 27، 50، 97، 140 و...).

فاضل‎‍الدین در کتاب انیس‌المؤمنین از منابع متعدد به‌ویژه منابع شیعی و نیز به‎‍طور گسترده از قرآن در بازنمایی تاریخ ائمه(ع) بهره گرفته ‎‍است. این اثر تحت ‎‍تأثیر مستقیم باورها و اعتقادات شیعی نویسندۀ آن فراهم شده ‎‍است. حموی ابتدا مقدمه‏‌ای مفصل و طولانی از زندگی پیامبر(ص) و وقایع مهم دوران ایشان نقل می‎‍کند و این بخش را با روایت خلقت نوری پیامبر(ص) و ائمه علیهم‎‍السلام آغاز می‎‍کند، سپس به‎‍ سراغ تاریخ دورۀ پیامبر(ص) می‎‍رود و حوادث را با تأکید بر نقش امام علی(ع) و رشادت‎‍ها و فداکاری‎‍های ایشان برای پیامبر(ص) و اسلام به نگارش درمی‌آورد و نقش خلفا را چون ابوبکر و عمر به حاشیه می‎‍برد. در این تصویرسازی، او تأکید می‎‍کند که خداوند علی(ع) را به جانشینی انتخاب کرده و پیامبر(ص) این را در غدیر اعلام کرده ‎‍است (همان: 31-34). می‎‍توان گفت چینش این فصل نشانه‎‍ای بر اعتقاد مؤلف به حقانیت جانشینی امام علی(ع) است.

سپس مؤلف در دوازده باب، زندگی و شرح‌حال ائمۀ معصومین(ع) را بررسی کرده و در ضمن آن به اخبار قیام‎‍ها و شورش‎‍های هم‎‍زمان با دورۀ زندگانی ایشان نیز توجه داشته‎‍ است. حجم مطالب هر باب تقریباً یکی است، به‌جز باب اول و ششم. حموی باب اول را که دربارۀ امام علی(ع) است، با تفصیل بیشتری بیان کرده است‎‍ تا حقانیت امام علی(ع) را اثبات کند (حموی، 1363: 41تا85)؛ زیرا در آن جامعۀ تسنن، اگر مؤلف می‎‍توانست حقانیت و افضل‎‍بودن امام علی(ع) را بر بقیۀ رقبا و صحابه اثبات کند، دیگر پذیرش دیگر ائمه علیهم‎‍السلام در نظر مخاطبانش کار دشواری نبوده است. حموی در این باب به حقانیت امام علی(ع) در جانشینی پیامبر با «دلایل عقلیه» (عبارتند از: عصمت، علم، نص و افضل‌بودن امام) و «ادلّه عقلیّه مؤکّد به براهین نقلیّه‏» تأکید کرده ‎‍است. نکتۀ درخور ‎‍تأمل این است که فاضل‎‍الدین از همان دلایل برای رد خلافت خلفای سه‎‍گانه و غاصب‎‍بودن آنها استفاده می‎‍کند (همان: 45تا64). حموی همچنین در باب ششم، به‎‍صورت مبسوط ابومسلم‎‍ خراسانی و ابومسلم‎‍نامه‎‍ها را بررسی کرده ‎‍است. پاسخ به چراییِ این موضوع و پرداختن به طرح اخباری غیرمرتبط با سازمان کلی کتاب چون ابومسلم و ‎‍قصه‎‍خوانی، نیازمند واکاوی و تحلیل دقیق‎‍تر انیس‎‍المؤمنین از یک‎‍سو و یافتن نحوۀ ارتباط آن با بافت کلان سیاسی-فرهنگی زمانۀ حموی است. در ادامه، مؤلفه‎‍های تاریخ‎‍نگاری حموی ازطریق روشن‌شدن این ارتباط، معرفی و تحلیل می‎‍شود.

تثبیت مؤلفۀ حقانیت امامت ائمه(ع) در متن انیس‎‍المؤمنین

توجه به نحوۀ کاربست واژگان و جملات و چگونگی چیدمان آ‎‍نها در گزار‎‍ش‎‍های متن انیس‎‍المؤمنین، برجسته‎‍سازی‎‍ها و حاشیه‎‍رانی‎‍های کتاب را روشن می‌کند که ازطریق این موارد می‎‍توان به مؤلفه‎‍های محوری متن پی برد و سپس در مقایسه با بافت سیاسی-فرهنگی زمانۀ تألیف کتاب، به هدف نگارش آن نزدیک شد. براساس این شیوه، نخستین مؤلفه‎‍ای که در متن انیس‎‍المؤمینین آشکار می‎‍شود، مفهوم حقانیت ائمه(ع)، به‎‍ویژه امام علی(ع) است. فاضل‎‍الدین در سراسر متن بر پایۀ این مفهوم، دست به انتخاب واژگان، عبارات و گزینش روایت‎‍ها زده و با ادغام آ‎‍نها، قسمت عمده‎‍ای از متن را سازمان‎‍دهی کرده ‎‍است. چرایی توجه ویژۀ نویسنده به این مؤلفه با بافت سیاسی-فرهنگی حاکم بر جامعۀ ایران در آغاز سدۀ دهم هجری در پیوند است.

حموی کتاب خود را در 938ق به رشتۀ تحریر درآورد. در این زمان شاه‌طهماسب (حک:930-984ق) بر تخت سلطنت تکیه داشت و در فضای جامعۀ آن زمان دست به اقدامات مختلفی در راستای حاکمیت نگرش شیعی در جامعۀ ایرانی زد. همان‎‍طور که می‎‍دانیم رسمیت‌یافتن تشیع در 907ق در پی غلبۀ صفویان بر ایران، به رهبری شاه‌اسماعیل (حک:906-930) تحقق یافت. هرچند شاه اسماعیل در آغاز برای گسترش تشیع به قدرت نظامی متوسل شد (خواندمیر، 1370: 126؛ والۀ اصفهانی، 1372: 122 تا 123؛ میچل، 1397: 47)، اما پس از مدتی شاه‌اسماعیل و به‌ویژه شاه‌طهماسب فهمیدند برای نفوذ مذهب شیعه در تاروپود جامعۀ اغلب سنی ایران[1]، به اقدامات گستردۀ فرهنگی و تشکیلاتی نیاز است؛ ازجمله این اقدامات تشکیل یک ساختار دینی شیعی با همکاری علما و فقهای شیعه بود (نک به: صفت‎‍گل: 1381: 143تا151). از دلایل داخلی این اقدام می‎‍توان به همکاری علمای شیعه برای واداشتن اهل تسنن به پذیرش تشیع، مقابله با خودمحوری و طغیان سران صوفیان قزلباشان و تعدیل عقاید و باورهای غالیانۀ آنان، تقویت مبانی فقهی مذهب تشیع برای پاسخگویی و مقاومت در برابر علمای اهل تسنن، ادارۀ امور شرعی قلمروِ خویش و نیز کسب مشروعیت سیاسی و دینی اشاره کرد. از دلایل خارجی نیز می‎‍توان به وجود همسایگان سنی مذهب اشاره کرد که در رویارویی مذهبی با صفویان از تشکیلات مذهبی خود بهره می‎‍جستند؛ از این رو یک نهاد رسمی شیعی که توانایی پاسخ به اتهامات مذهبی رقیبان را داشته باشد، برای حکومت صفوی بسیار مهم بود (برای اطلاعات بیشتر نک به: لاپیدوس، 1376: 396-397؛ آقاجری، 1380: 21؛ شیخ ‎‍نوری و پرغو، 1389: 22).

بنابر دلایل پیشین، واردکردن عالمان شیعه در حاکمیت، به‎‍ویژه علمای جبل عامل در دورۀ حکومت طهماسب اول شدت بیشتری به خود گرفت. شاه با واگذاری مناصب و تخصیص منابع مالی، بهره‌بردن از دانش فقهی و ارتقای منزلت علمای شیعی را توسعه داد و موجبات تثبیت موقعیت و هویت نهاد دینی را در دورۀ طولانی خود فراهم آورد (نک به: آقاجری، 1389: 108، 163 و 605). از علمایی که نقش برجسته‎‍ای در ساختار جدید دینی صفوی داشت، محقق کرکی (865-940ق) است. او به دعوت شاه اسماعیل اول به ایران آمد؛ اما چندان در قلمروِ صفویان نماند و به عتبات برگشت (صفت‎‍گل، 1381: 153تا154). در دورۀ حکومت شاه‌طهماسب، به تقاضای او دوباره به ایران آمد. شاه صفوی مقام شیخ‎‍الاسلامی را به او داد که بالاترین مقام دینی به ‎‍شمار می‌رفت و دستش را در امور مملکت باز گذاشت (برای اطلاعات بیشتر نک به: صفت‎‍گل، 1381: 153 تا 168)؛ به‎‍طوری ‎‍که توضیحات روملو از اقدامات او، نشان می‌دهد اختیارات او اختیاراتی فراتر از منصب شیخ‎‍الاسلام در قرن دهم قمری بوده است (روملو، ۱۳۵۷: 249؛ برای اطلاعات بیشتر دربارۀ کرکی نک به: منشی قمی، 1383: ج1/ ص236-237؛ افندی، 1389: 3/519تا544).

از اقدامات مهمی که محقق کرکی در راستای گسترش تشیع در ایران انجام داد، شاگردان بسیاری بود که او تربیت کرد (جعفریان، 1379: 2/520؛ جعفری ‎‍هرندی، 1368: 227-226)؛ ازجملۀ این شاگردان فاضل‎‍الدین‎‍‎‍ حموی است. همان‎‍طور که از متن کتاب انیس‎‍المؤمنین پیداست، محقق‎‍کرکی جایگاه بالایی در اندیشه و زیست ‎‍جهان حموی داشته ‎‍است. متأثر از این بستر رشد، حموی از استادش، با عبارت باشکوهی چون «نوّاب مستطاب مرتضى ممالک‎‍الاسلام، خاتمةالمجتهدین- خلّداللّه ظلّه‎‍العالى على مفارق المسلمین الى یوم‎‍الدّین-» یاد می‎‍کند (حموی، 1363: 152).

با توجه به توضیحاتی که در بالا داده شد، حموی نیز باید همچون دیگر علما و فقهای شیعه به‎‍عنوان مبلغان تشیع در گسترۀ جغرافیایی ایرانِ غالباً سنی، تشیع را در جامعه ترویج و نشر می‌کرد. او مسیری را که برای تحقق این هدف انتخاب کرد، نگارش تاریخ ائمه علیهم‎‍السلام بود. فاضل‎‍الدین درصدد بود با برجسته‎‍سازی باورهای شیعی به‎‍ویژه حقانیت ائمه در امامت و به‌طور خاص حقانیت جانشینی امام علی(ع)، با توجه به سابقۀ ذهنی مردمِ سنی جامعۀ ایران در آن زمان و جایگاه ویژۀ خلفای راشدین در نزد آنان، هم به حاشیه‎‍رانی باورها و اعتقادات اهل تسنن بپردازد و هم با تأکید بر اینکه شیعه دین حق است، ائمه حق‎‍اند و پیروان آنان سعادتمند می‎‍شوند، باعث تقویت و گسترش اندیشۀ شیعه در بطن جامعه شود؛ چنان‌که نویسنده «شیعیان» را با عناوین «فرقۀ ناجیه» (همان: 144)، «مؤمن پاکیزه‌اعتقاد» (همان: 182)، «سعادتمند» (همان: 7) و «مؤمن» (همان: 160) تمجید می‌کند. تلاش فاضل‎‍الدین در این زمینه، با تأکید و برجسته‎‍سازی موارد زیر دسته‎‍بندی می‌شود: خلقت نوری ائمه(ع)، برجسته‎‍سازی نقش امام علی(ع) در ضمن بیان زندگانی پیامبر(ص)، قرابت و نزدیکی با پیامبر(ص)، عصمت ائمه(ع)، علم ائمه(ع)، نص و وصایت ائمه(ع)، معجزات و کرامات ائمه(ع) و نیز فضایل و مناقب ائمۀ معصومین(ع). در ادامه شیوه‎‍های او را در تثبیت حقانیت ائمه، با آوردن مصادیق و مثال‎‍ها شرح می‌دهیم.

1- استناد به آیات و روایات خلقت نوری

فاضل‎‍الدین از همان مقدمۀ کتاب با یادکرد از روایت خلقت نوری پیامبر(ص) و ائمه(ع) با استناد به آیات و احادیث، برتری ائمه(ع) را اثبات می‌کند (حموی، 1363: 3-4). همچنین او با اشاره به انتقال نور ولایت و حصر امامت در عدد دوازده، به‌دنبال اثبات حقانیّت تشیع امامیه نسبت‌به دیگر فرق شیعه و درواقع، به حاشیه‎‍رانی غیرهای داخلی‎‍ همچون زیدیه و اسماعیلیه است. حموی با این جملات «این دلیلى است از دلایل نبوّت احمد مختار و امامت دوازده امام عالى‎‍مقدار» (همان: 4)، این مبحث را خاتمه می‎‍دهد. این‎‍چنین فاضل‎‍الدین با گزینش آگاهانۀ گزارش‎‍‎‍های مرتبط با «خلقت نوری» بین نبوت پیامبر و امامت ائمه پیوند برقرار می‌کند و در بازنمایی مؤلفۀ حقانیت امامت ائمه و تأیید الهی ایشان می‌کوشد. واژۀ نور (امامت) دربارۀ ائمه(ع) در انیس‎‍المؤمنین «9بار» تکرار شده است (همان: 18، 31، 79، 86، 91، 127، 131، 222 و 230) که نشان از تأکید مؤلف بر برتری خلقت ائمه(ع) دارد.

2- برجسته‎‍سازی جایگاه امام علی(ع) در رویدادهای زمان پیامبر(ص)

برجسته‎‍سازی نقش امام ‎‍علی(ع) در روایات مربوط به دورۀ حیات پیامبر اسلام(ص) از دیگر مواردی است که حموی برای اثبات حقانیت ایشان بهره می‎‍برد؛ چنان‌که با یادکرد از روایاتی چون شکستن بت‎‍ها (همان: 7)، پیشی‌گرفتن امام علی(ع) در ایمان‌آوردن به دین اسلام، خواندن اولین نماز پیامبر(ص) با ایشان (همان: 9 و 10؛ برای دیدن نمونه‎‍های بیشتر نک به: همان: 13، 14، 18، 22، 24، 25، 26، 28 و 29) به برجسته‎‍سازی نقش اولین امام شیعیان می‎‍پردازد.

3- قرابت با پیامبر(ص)

تأکید بر نزدیکی با پیامبر(ص)، عنصر دیگری است که حموی از آن در جهت نشان‌دادن حقانیت جانشینی امام(ع) و دیگر معصومین استفاده می‎‍کند. فاضل‎‍الدین با یادکرد از حدیث پیامبر(ص) «أنا و علىّ من نور واحد» (همان: 3 و 127) در آغاز و میانۀ متن خود، قرابت علی (ع) را با پیامبر(ص) از همان آغاز خلقت به رخ می‎‍کشد. می‎‍توان گفت که حموی با ذکر حدیث مذکور، این خلقت را تنها به قرابت جسمی یعنی بحث نَسَب ارتباط نمی‎‍دهد، به امر ماورائی نیز پیوند می‎‍دهد؛ موضوعی که فقط خاص ائمه(ع) می‎‍شود و هیچ رقیب دیگری از صحابه نمی‎‍تواند این خلأ را پُر کند. مؤلف همچنین ضمن بهره‎‍بردن از آیات قرآنی (همان: 50 و 53) و احادیث پیامبر(ص) (همان: 8، 16، 49، 50، 51 و 127)، با کاربست مداوم واژه‎‍ها و عبارات «یابن رسول‎‍الله» (15مرتبه) (همان: 97، 100، 113، 124، 205 و...)، «اهل‎‍البیت» (32مرتبه) (همان: 136، 139، 179، 182، 184 و...)، «سبط رسول‎‍الله» (5مرتبه) (همان: 89، 95، 96، 98 و 99) و «اولاد پیامبر» (همان: 19-20) بر نزدیکی امامان شیعه با پیامبر(ص) تأکید دارد.

4- عصمت

 عصمت از عناصر دیگری است که حموی در جهت اثبات حقانیت ائمه(ع) از آن بهره برده و در کلام او بیشترین تأکید را برای برجسته‎‍سازی به خود اختصاص داده ‎‍است. حموی زمانی ‎‍که به ولادت حضرت فاطمه(س) به کمک فرستادگان خداوند اشاره کرده است، بر پاکی نسل ایشان با این جملات «حق‌تعالی برکت فرموده در نسل او و اولاد او را پاک و پاکیزه گردانیده است از جمیع معایب‏» (همان: 12)، تأکید کرده ‎‍است؛ همچنین آورده است «اهل‎‍بیت آن سرور که برده ‎‍است خداى تعالى از ایشان رجس را و پاک گردانیده ‎‍است ایشان را پاک گردانیدنى» (همان: 160). از سوی دیگر، نویسنده اولین دلیل از دلایل عقلی امامت حضرت علی(ع) را به موضوع عصمت تخصیص می‌دهد و نبود آن را در سه خلیفۀ اول از عوامل اصلی زیر سؤال بردن جانشینی آنها می‎‍داند (همان: 47)؛ افزون بر این از واژۀ «معصوم» و «ائمّۀ معصومین‏» دربارۀ ائمه(ع) بارها استفاده کرده ‎‍است (نک به: همان: 4، 29، 38، 43، 126، 138، 132، 141، 147، 159، 165، 189، 200 و 213).

5- علم امام

تأکید بر «علم امام» و توجه‌دادن مخاطبان به این موضوع با استفاده از کلام و مستندات تاریخی از دیگر عناصر مورد استفادۀ حموی در جهت اثبات حقانیت ائمه است؛ چنان‌که آورده است: «...واجب است که امام اعلم اهل زمان خود و حافظ شریعت باشد. از براى آنکه وحى به سبب فوت پیغمبر- صلّى‎‍اللّه ‎‍علیه‎‍ و آله ‎‍و سلّم- منقطع شد و کتاب و سنّت از تفاصیل احکام جزئیّه که تا روز قیامت واقع مى‏شود قاصر است..» (همان: 47). حموی از روایت‎‍های مختلفی در متن انیس‎‍المؤمنین برای برجسته‎‍سازی علم امامان استفاده می‌کند. گاهی این روایات به‌نوعی اعترافاتی شگفت‎‍انگیز از زبان دشمنان اهل‎‍بیت است که در کنار برجسته‎‍سازی ائمۀ معصومین باعث طرد و حاشیه‎‍رانی مخالفان و خلفای زمانه‎‍شان هم می‎‍شود؛ ازجمله روایت مأمون به نقل از پدرش هارون‎‍الرّشید که «موسى ‎‍بن ‎‍جعفر وارث علوم جمیع انبیا و خازن علم خداست، اگر علم صحیح خواهى، از او بخواه» (همان: 197؛ برای دیدن نمونه‎‍های بیشتر نک به: همان: 31، 59، 86، 125، 193 و 238).

6- نص و وصایت

 حموی همچنین با تأکید بر نص و وصایت، حقانیت امامت ائمه را اثبات می‌کند و «منصوص‌بودن» امام را بنابر دلایل عقلی واجب می‎‍داند (همان: 46 تا 47). مؤلف در متن خود به‎‍طور گسترده منصوص‌بودن امامت همۀ ائمه و تعیین هر امام توسط امام پیش از خود را ازطریق اشاره و وصایت، با استناد به آیات قرآنی و روایات متنوع تأکید می‌کند؛ ازجمله مصداق‎‍های این امر می‎‍توان به این موارد اشاره کرد: قادربودن خدا بر نصب امام معصوم (همان: 47)، بیان حدیث یوم‎‍الدار، منزلت و ثقلین (همان: 29)، بیان واقعۀ غدیر خم و تفویض‌کردن امامت به حضرت علی(ع) (همان: 31 تا 34) و حدیث جابر و اسامی دوازده امام(ع) (همان: 30؛ برای دیدن مثال‎‍های بیشتر نک به: همان: 46 تا 47 و 78 تا 79، 112 و 238).

7- معجزات و کرامات

عنصر مهم دیگر، که حموی برای شناساندن و نشان‌دادن برتری امامان معصوم(ع) به‎‍وفور از آن استفاده کرده است، بیان معجزات و کرامات ایشان است. حموی درمجموع 61 معجزه و کرامت را برای ایشان ذکر (نک به: همان: 25-26، 35، 69-70، 79، 88، 96، 97، 110 و...) و تأکید می‌کند که تعداد این معجزات و کرامات بیشمار است و او به شرح مختصری بسنده می‌کند‎‍ و خواننده را برای تفصیل بیشتر به کتاب «منهج‎‍النّجات» ارجاع می‎‍دهد (همان: 97). شایان توجه است که مؤلف با ذکر معجزات پیامبر(ص) و معجزات ائمه(ع) درصدد است تأیید الهی امامان را همانند پیامبر(ص) نشان دهد.

8- برشمردن فضائل امامان

یادکرد از فضائل ائمۀ معصومین(ع)، به‎‍ویژه امام علی(ع)، روش دیگر حموی در جهت اثبات حقانیت ایشان است؛ چنان‎‍که در این ‌باره آورده است: «کتاب‎‍هاى هفتاد و سه مذهب، جملۀ مملو است از فضایل و مناقب امیرالمؤمنین- علیه‎‍السلام- و اولاد آن حضرت- علیهم‎‍السلام...» (همان: 48). او با گزینش و نقل روایاتی دربارۀ فضایل ائمه در کنار آیات قرآن، فضایل و مناقب ایشان را نمایان می‌کند. از فضائل دیگری که حموی بسیار به آن توجه داشته است، گنجاندن موضوع جایگاه زیارت قبور ائمه و اجر آن برای برجسته‎‍سازی منزلت ائمه(ع) است؛ برای نمونه آورده‎‍اند که حضرت رسول(ص) بشارت داده‎‍اند در روز قیامت از کسانی‎‍ دیدار می‌کنند که قبور ائمه را زیارت کرده‎‍اند و آ‎‍نها را از سختی‎‍های آن روز نجات ‎‍می‎‍دهند (همان: 93؛ برای دیدن نمونه‎‍های بیشتر نک به: همان: 81، 105، 106، 113، 107، 115، 191، 192، 200، 201، 212 و 211). نقل روایاتی از این دست به‎‍خوبی نشان می‎‍دهد که چگونه حموی با گنجاندن روایاتی دربارۀ فضایل و مناقب ائمه در متن خود، کوشیده ‎‍است تا به تثبیت حقانیت ائمه یاری برساند.

مؤلفۀ‎‍ غیریت‎‍سازی اهل تسنن با حاشیه‎‍رانی خلفا

بیشتر نویسندگان متون برای امر هویت‎‍سازی، دست به غیریت‎‍سازی می‎‍زنند. روایت این اثر همانند دیگر متون، میان دو قطب مرزبندی می‎‍شود، قطب ما (خودی) و آنها (غیرخودی) (هوراث، 1377: 165 تا 166؛ ضمیران، 1370: 104)؛ به‌گونه‎‍ای که برخی از نظریه‎‍پردازان تحلیل گفتمان نشان داده‎‍اند این امر به تشکیل سازه‎‍ای مفهومی می‎‍انجامد و چهار وجه دارد که عبارتند از: 1- بیان و تأکید بر اطلاعات مثبت مربوط به ما؛ 2- بیان و تأکید بر اطلاعات منفی مربوط به آ‎‍نها؛ 3- سرپوش‌گذاشتن و تأکیدنکردن بر اطلاعات مثبت مربوط به آ‎‍نها و 4- سرپوش‌گذاشتن و تأکیدنکردن بر اطلاعات منفی مربوط به ما (Van Dijk, 2003: 44). به تعبیر ساده‎‍تر این سازۀ مفهومی مبتنی بر برجسته‎‍سازی نکته‎‍های مثبت خود و نکته‌های منفی دیگری و نیز به حاشیه‎‍رانی نکته‎‍های منفی خود و نکته‎‍های مثبت دیگری است.

در متن انیس‎‍المؤمنین، غیریت‎‍سازی اهل تسنن در دو زاویۀ هم‎‍جهت دنبال می‎‍شود؛ یکی غیریت‎‍سازی خودِ اهل تسنن و دیگری غیریت‎‍سازی خلفاست. هرچند حموی، «اهل‎‍تسنن» را با کاربست واژگان و عبارت‎‍هایی چون «نواصب» (همان: 142، 182 و 185)، «ملعون» (همان: 185 تا 186)، «جهنمی» (همان: 125تا 126) و «اهل نار و دور از رحمت پروردگار» (همان: 144) به حاشیه می‌راند و بدون هیچ تسامحی غیر شیعۀ امامیه را کافر دانسته است (همان: 151 و 186)، اما غیریت‎‍سازی اصلیِ اهل تسنن ازطریق اثبات بی‎‍کفایتی خلفا و حاشیه‎‍رانی آنان انجام می‎‍شود؛ چنان‌که تضعیف و تردید در اعتقادات اهل تسنن ازطریق طرد و حاشیه‎‍رانی خلفا و در رأس آن خلفای سه‎‍گانه به‎‍عنوان مرکز گفتمان تسنن صورت می‎‍گیرد. درواقع حموی با غیریت‎‍سازی خلفا، هویت‎‍ اهل تسنن را خدشه‎‍دار می‌کند و با برجسته‎‍سازی حقانیت امامان، امکانِ هویت‎‍یابی جدیدِ اهل‎‍سنت با باورها و اعتقادات شیعیان را فراهم می‎‍آورد.

شایان ذکر است که در قیاس با متون اهل‎‍بیت‎‍نگاری پیشاصفوی، این غیریت‎‍سازی در متن حموی تفاوت آشکاری با متون پیشین دارد؛ به‎‍طوری که طرد و حاشیه‎‍رانی خلفا و بزرگان اهل سنت از متون قبلی با شدت بیشتر ابراز شده است. برای درک این موضوع برخی از تفاوت‎‍های سه اثر مهم و سترگ شرح‎‍حال‎‍نگاری ائمه، یعنی الارشاد فی‎‍معرفه‎‍ حجج‎‍ الله‎‍ علی‎‍العباد تألیف شیخ‎‍ مفید (م413)، إعلام‎‍الوری بأعلام‎‍الهدى تألیف امین‎‍الاسلام‎‍ طبرسی (م548) و کشف‎‍الغمه‎‍فی‎‍معرفه‎‍الأئمه تألیف على ‎‍بن‎‍ عیسى اربلى (م693)، که در قرون پنجم، ششم و هفتم هجری به رشته تحریر درآمدند، در اینجا بیان می‌شود؛ شیخ مفید به‌صراحت به بزرگان اهل سنت، ازجمله شیخین و اصحاب جمل می‎‍تازد و مکرر بر حقانیت ائمه(ع) و غاصب‌بودن دشمنانشان تأکید می‎‍کند (نک به: مفید، 1413: 1/84، 122، 123، 15 و 154)؛ زیرا او در دوره‎‍ای اثر خویش را نگارش کرد که دولت شیعی‌مذهب آل‎‍بویه در قدرت بود؛ به عبارت دیگر استیلای یک دولت شیعی بر امور، بی‌گمان بر نوع نگارش او مؤثر بوده است. این در حالی است که امین‎‍الاسلام و علی ‎‍بن ‎‍عیسی چون در دوره‎‍ای زندگی می‎‍کنند که شیعیان قدرت را در دست ندارند، از توهین و طعنه به مخالفان خودداری کرده‎‍اند و شیوۀ اعتدالی را در کتاب‎‍هایشان پیش می‎‍گیرند؛ درواقع آنان برای اثبات جایگاه اهل‎‍بیت(ع) در بین اهل سنت بسیار محتاط‌اند. این احتیاط در کتاب طبرسی نمود بیشتری دارد و زندگی در توس تحت سیطرۀ سلجوقیان سنی مذهب، چنین شرایطی را برای او رقم زده است؛ چنان‎‍که او از پرداختن به وقایع تاریخی مرتبط با فدک و ناراحتی‎‍های حضرت فاطمه(س) از برخورد خلفا اجتناب کرده است (نک به: طبرسی، 1390: 147-153). در حالی ‎‍که صاحب کشف‎‍الغمه با توجه به بستر مناسبی که پس از سقوط عباسیان و در پناه تساهل دینی مغولان در بغداد فراهم شده است، در کتاب خود مسئلۀ فدک را طرح و با جملاتی نرم و به دور از طعنه، رفتار خلفا را نقد می‌کند (اربلی، 1381: 1/475 و 477-479). هرچند او از ذکر شدت عمل خلفا در بیعت‌گرفتن از امام علی(ع) و یورش آنان به خانۀ حضرت زهرا(س) خودداری کرده است (نک به: همان، 1/506). همان‌طور که در ادامه خواهیم دید، این موضوع در متن حموی شدت و حدت بیشتری پیدا می‎‍کند. در ذیل برای درک چرایی این تفاوت‎‍ها به بافت و زمانۀ تولید متن حموی می‎‍پردازیم.

ابتدا لازم است گفته شود صاحب انیس‎‍المؤمنین بر این باور بود که تثبیت باورهای تشیع در جامعۀ در حال گذار ایرانی در قرن دهم هجری میسر نیست، مگر با عقب‌زدن و طرد و حاشیه‎‍رانی شاخصه‎‍های مذهب تسنن و در رأس آن رهبران اعتقادی این مذهب در ذهن مردم سنی که با رسمیت‌یافتن مذهب تشیع توسط حاکمان جدید سرزمینشان، خودشان را در برابر چالشی بزرگ می‎‍دیدند. حموی با درک این موضوع در کنار برجسته‎‍سازی ائمۀ معصومین(ع) و تقویت گفتمان تشیع امامیه به روش‎‍های مختلف به طرد و حاشیه‎‍‎‍رانی خلفای سه‎‍گانۀ اهل سنت می‎‍پردازد و قصد دارد موجبات تضعیف و تردید در باورهای اهل تسنن را فراهم آورد. او به‌خوبی می‎‍داند برای این تغییر سخت و بزرگ مذهبی در بین مردم سنی ایران، به پیروزی باورهای تشیع در ذهن و قلب آنها نیاز دارد و این زمانی محقق می‎‍شود که تقدس و مقبولیت رهبران سه‎‍گانه‌‎‍یشان و نیز دیگر خلفا مورد تردید واقع شود. حتی حموی در جهت طرد و حاشیه‎‍رانی خلفا، مستقیم اهل سنت را مخاطب خود قرار می‌دهد و از اهل سنت می‎‍خواهد تا با رعایت انصاف و دوری از تعصب مذهبی و تقلید کورکورانه از آموزش‎‍های مذهبی والدین و معلمانشان، در پیروی از خلفای سه‎‍گانه دست بردارند (همان: 49).

به نظر می‎‍رسد که یکی از دلایل اصلی نگارش انیس‎‍المؤمنین این بوده است که مؤلف، تحت تأثیر تعالیم محقق کرکی قرار داشته و رویکرد فرهنگی را برای تثبیت تشیع در ایران کارآمدتر از مواجهۀ سیاسی و نظامی دانسته ‎‍است؛ برای نمونه، محقق‎‍کرکی به قتل شیخ‎‍الاسلام هراتی توسط قزلباش‎‍ها در حملۀ شاه‌اسماعیل به هرات اعتراض می‎‍کند؛ چون می‎‍خواست با مناظرۀ علمی باعث پذیرش تشیع او و به تبع آن اهالی سنی ماورءالنهر شود (نک به: ابی‎‍صعب، 1396: 35 تا 36؛ صفت‎‍گل، 1381: 151). همچنین محقق ‎‍کرکی تألیفات زیادی برای تثبیت تشیع در ایران انجام می‎‍دهد و شاگردانش را تشویق می‎‍کند که به زبان فارسی این آثار را به جامعۀ ایرانی انتقال دهند (ابی‎‍صعب، 1396: 119)؛ از این رو یکی از اهداف محقق‎‍ کرکی را فاضل‎‍الدین در کتاب انیس‎‍المؤمنین دنبال می‎‍کند و در این کتاب در راستای تثبیت تشیع و اقناع‌کردن ایرانیان گام برمی‎‍دارد.

همان‌گونه که آمد، حموی برای تثبیت تشیع و حقانیت امامت ائمه(ع)، به حاشیه‎‍رانی دیگری/غیر/دشمن، یعنی اهل سنت ازطریق حاشیه‎‍رانی خلفا به‌ویژه خلفای سه‎‍گانه می‎‍پردازد. این تلاش او را می‎‍توان در این موارد تقسیم‎‍بندی کرد: حاشیه‎‍رانی خلفا در دورۀ رسول‎‍الله(ص)، مردوددانستن شایستگی خلفا در جانشینی پیامبر، تأکید بر ضعف علمی خلفا، نشان‎‍دادن ظلم‎‍ خلفا در حق اهل‌بیت، استفاده از واژه‎‍ها و عبارت‎‍هایی با بار معنایی منفی دربارۀ خلفا. در ادامه برای درک روشن‎‍تر از چگونگی حاشیه‎‍رانی و غیریت‎‍سازی، با ذکر مثال‎‍هایی از متن انیس‎‍المؤمنین، این موارد شرح داده می‎‍شود.

1- حاشیه‎‍رانی خلفای سه‎‍گانه در دورۀ حیات پیامبر(ص)

یکی از مواردی که حموی به‌منظور غیریت‎‍سازی خلفا و حاشیه‎‍رانی آنان در زمان پیامبر(ص) تأکید می‌کند، برشمردن اقدامات منفی و ضعف‎‍های خلفا در دورۀ رسول‎‍الله(ص) است؛ برای نمونه می‎‍توان به این رویدادها اشاره کرد: گریختن ابوبکر و عمر در فتح قلعۀ قموص از قلاع خیبر (حموی، 1363: 24)، گریختن از جنگ اُحد (همان: 19)[2]، اجتناب عمر از آوردن «دوات و کاغذ» برای پیامبر(ص) (همان: 37). حموی حتی در بازنمایی‎‍اش، نقش ابوبکر را در همراهی پیامبر(ص) در زمان هجرت، که با عبارت «یار غار» مورد تأکید اهل سنت است، به حاشیه می‎‍برد و این‎‍گونه بیان می‎‍کند که پیامبر(ص) «به جهت آنکه سرّ آن حضرت را ظاهر نکند، او را با خود ببرد» (همان: 13).

2- مردوددانستن شایستگی خلفا در جانشینی پیامبر(ص)

یکی دیگر از عناصر غیریت‎‍سازی حموی، تأکید بر شایستگی‌نداشتن جانشینی خلفای سه‎‍گانه است. از روش‎‍های او برای اثبات این امر، بیان دلایل امامت امام علی(ع)، بــرای بـهتـر نـمـودیـافـتن ارزش‎‍هـای منفـی خلفای نخستین است؛ درواقع با دو قطبی کردن ذهن مخاطب، بر صلاحیت‌نداشتن خلفای مورد قبول اهل سنت تأکید می‎‍کند. او زمانی که دلایل عقلی امامت امام علی(ع) را بیان می‎‍کند (همان: 46 تا 47)، در ذیل همین دلایل هر دفعه با ذکر جملاتی نظیرِ «و غیر از على و اولاد على- علیهم‌السلام- بعد از پیغمبر- صلّى‎‍اللّه‎‍ علیه ‎‍و ‎‍آله‎‍ و ‎‍سلّم- هیچ‏کس به این صفت که مذکور شد، متّصف نبود» (همان: 47)؛ «أبوبکر و عمر و عثمان معصوم نبوده‏اند» (همان: 46)، به مخاطب یادآور می‎‍شود که خلفای سه‎‍گانه فاقد این ویژگی بودند؛ سپس در بخش «ادلّۀ عقلیّۀ مؤکّد به براهین نقلیّه»، با بیان آیات قرآنی و احادیث پیامبر(ص) به رد خلافت خلفای راشدین و وجودنداشتن شرایط لازم امامت آنان برای جانشینی پیامبر(ص) می‎‍پردازد (نک به: همان: 45-64) و به این‎‍‌گونه با تأکید بر غاصب‎‍بودن خلفا، به طرد و حاشیه‌‍رانی کانون باورهای اهل‎‍سنت اقدام می‎‍کند.

3- تأکید بر ضعف علمی خلفا

تأکید بر آشنایی‌نداشتن خلفا به‎‍ویژه خلفای سه‎‍گانه با علوم دینی و اشتباهات آنان در اجرای احکام شرع در جامعه به‎‍عنوان جانشینان پیامبر(ص)، از دیگر شیوه‎‍های حموی برای طرد آ‎‍نهاست؛ چنان‌که حموی در ابتدا با اشاره و استناد به روایات تاریخی مبنی بر چند حکم شرعی اشتباه از سوی ابوبکر و عمر تلاش می‎‍کند تا معنای ارائه‎‍شده توسط اهل تسنن را به حاشیه براند و ضعف آنها را به‌عنوان خلفای مسلمین آشکار کند. در مقابل با نشان‌دادن اعلمیت امام علی(ع) و احاطۀ کامل ایشان به احکام شرع، به‎‍واسطۀ داشتن علم امامت این ضعف را با اصلاحی نمایان‎‍تر می‎کند که از سوی امام علی(ع) انجام می‎‍گیرد (همان: 59). مؤلف بارها به این ضعف علمی خلفا تأکید می‎‍کند، برای نمونه با جملات و عبارات «اکثر احکام شریعت بر وى پوشیده بود» و «اخبار بسیار است که دالّ است بر آنکه ابى‎‍بکر در علم قاصر بوده‏»، ضعف علمی خلیفه را نخست برملا کرده است تا با این شیوه به طرد و حاشیه‎‍رانی کانون گفتمان رقیب (اهل تسنن) در اذهان مخاطبان اثر خود بپردازد (همان: 56؛ برای دیدن نمونه‎‍های بیشتر نک به: همان: 37، 56، 57، 58، 59، 60 و 63). فاضل‎‍الدین با این روش، علاوه بر طرد و حاشیه‎‍رانی خلفا، باورهای شیعی را تقویت می‌کند.

4- نشان‌دادن ظلم خلفا در حق اهل‌بیت

یکی دیگر از روش‎‍های حموی در غیریت‎‍سازی خلفا، نشان‎‍دادن ظلم‎‍های آنان در حق اهل‌بیت و یارانشان است و با کاربست عبارت «ارباب جور و جفا» (همان: 54)، به حاشیه‎‍رانی آنان می‎‍‎‍پردازد. در این بخش نیز امری که بیشتر بر آن تأکید می‎‍شود، باز در دورۀ خلفای نخستین است و این امر مرتبط با حیات دختر پیامبر(ص)، یعنی حضرت فاطمه(س) است. حموی با یادکرد از اقدام ابوبکر برای باز پس گرفتن فدک، در حالی‎‍ که فدک را پیامبر(ص) به امرِ خداوند به فاطمه(س) داده بود (همان: 25)؛ یادکرد از آتش‌زدن در خانۀ حضرت فاطمه(س) توسط عمر؛ سخن‌نگفتن فاطمه(س) با ابوبکر و عمر تا پایان عمر و شکایت آنان به پیامبر(ص)[3] (نک به: همان: 54 تا 57 و 59 و 92)، بر این امر تأکید دارد که دختر پیامبر(ص) تا پایان عمر از دو خلیفۀ محوری اهل تسنن ناراضی بوده است (همان). حال با توجه به اینکه شرط مسلمان‌شدن شهادتین است و یکی از ارکان شهادتین اقرار به پیامبری حضرت محمد(ص) است، اهمیت محوری پیامبر نزد همۀ مسلمانان آشکار می‎‍شود؛ درنتیجه، اگر حموی بتواند نشان بدهد که کسی عزیزان پیامبر(ص) را آزرده است، همین اقدام او برای طرد و حاشیه‎‍رانی‎‍اش کافی است. حموی احادیث و آیات مختلف را برای اثبات حرفش آورده است، برای نمونه آورده است که «فاطمه پاره‏اى است از من، هرکه او را برنجاند، پس به تحقیق که مرا رنجانیده و هرکه مرا برنجاند، پس به تحقیق که خداى تعالى را رنجانیده» (همان: 55). می‎‍توان گفت اگر حموی ‎‍بتواند ظلم به دختر رسول‎‍الله(ص) را در اذهان مخاطبان تثبیت کند، نه‌تنها نشان می‎‍دهد که خلفا حائز احراز مقام خلافت پیامبر(ص) نیستند، در مسلمان بودنشان هم تردید ایجاد می‎‍کند.

همچنین نویسنده با معرفی دیگر خلفای معاصر با هر امام، ظلم‎‍های آنان و طرد و حاشیه‎‍رانی آنان را بیان می‌کند. می‎‍توان گفت حموی با برملاکردن ظلم و ستمگری‌های امویان و عباسیان، قصد دارد آنان را غاصبان‌ حقیقی حقوق و حکومت علویان معرفی کند (نک به: همان: 19-20، 98، 122، 124، 184، 185، 191، 206 و 227).

5- استفاده از عبارات و واژگان منفی دربارۀ خلفا

استفاده از عبارات و واژگان منفی یکی دیگر از شیوه‎‍های غیرت‎‍سازی حموی است. حموی در گزینش روایات خود با استفاده از واژگانی با بار معنایی منفی و بیان جملاتی هدفمند، ذهنیت مخاطبان اثر خویش را دوقطبی و با شیوه‎‍ی تاریخ‎‍نگاری خود، باورهای شیعه را در زمانۀ خود تثبیت می‌کند. کاربست واژگان و عبارات منفی چون: «اصحاب شقاوت و ارباب غوایت‏» (همان: 128)، «ملعون» (همان:62، 63، 70، 74، 77، 78، 85 و...)، «لعین» (همان: 65، 68، 74، 78، 79، 98، 103، 112 و 227 و...)، «پلید» (همان: 98، 116، 199، 205 و 227) و «حرامزاده» (همان: 120 و 206) در کنار نام خلفای عباسی و اموی به‌خوبی نشان از این امر دارد (برای اطلاع از دیگر موارد واژگان و روایات حاشیه‎‍رانی موجود در کتاب، نک به: همان: 63، 116، 126، 197، 198، 206 و 226).

 از نکات بارز دیگر در متن انیس‎‍المؤمنین در زمینۀ حاشیه‎‍رانی خلفا، به‌ کار بردن جملات منفی در هنگام وفات آنان است که در این بخش نیز تمرکز نویسنده بر خلفای سه‎‍گانه است؛ چنان‌که در گزارش مرگ خلفای نخستین، اهل تسنن با کاربست واژگان و جملات تحقیرآمیزی از زبان خودشان و ماننددانستن گفتار آنان با گفتار «کافران» در هنگام مرگ، به طرد و حاشیه‎‍رانی اعتقادات تسنن پرداخته است (نک به: 56-57 و 61-62)؛ این در حالی ‎‍است که این روایت‎‍ها و واژگان منفی در متون اصلی شرح‎‍‎‍حال‎‍نگاری ائمه همچون الارشاد، اعلام‎‍‎‍الوری و کشف‎‍الغمه ذکر نشده است (نک به: مفید، 1413؛ طبرسی، 1390؛ اربلی، 1381).

مؤلفۀ تثبیت غیریت‎‍سازی طریقت تصوف با حاشیه‎‍رانی شخصیت ابومسلم

یکی دیگر از مرزبندی‎‍های فاضل‎‍الدین میان خودی و غیرخودی، که بر پایۀ منظومۀ عقیدتی او پدید آمده است، تقابل با صوفیان است. حموی، یکی از مهم‌ترین ابزار صوفیان یعنی ابومسلم‎‍نامه‎‍ها و قهرمان قصۀ آن ابومسلم را هدف قرار می‎‍دهد و در متن خود به شیوه‎‍های گوناگون آ‎‍نها را غیریت‎‍سازی می‌کند. پـیش از بیان و تحلیل این شیوه‎‍ها، ضروری است دربارۀ روند داستان‎‍سرایی ابومسلم و ارتباط آن با صوفیان توضیحاتی بـه‎‍طــور ‌‌مـختصـر داده ‎‍شـود تـا چارچوب تاریخی بحث واضح‎‍تر شود‌.

قصه و داستان ابومسلم‎‍ از زمان تکوین، یعنی دورۀ غـزنوی ‌تـا پایان دورۀ صفوی، صحنۀ رویارویی گروه‎‍ها و جریان‌های مذهبی، فکری، فرهنگی و سیاسی بوده است. مـی‎‍تـوان گفت کـه‌ عصر غزنوی سرآغاز شکوفایی ابومسلم‌نامه بوده اسـت. از دلایـل این ادعا، تعداد درخور ‎‍توجهی از نسخه‎‍های این داستان اسـت که نام سلطان محمود غزنوی در آ‎‍نها‌ ذکر شده است که ازجملۀ آنان نسخۀ ابومسلم‎‍نامۀ طرسوسی است (طرسوسی، 1380: 36-39). در این قصه، ابومسلم یک شیعۀ متعصب و وفادار به امام پنجم شیعیان معرفی می‎‍شود که ارادت و وفاداری خود را به امامان بارها اعلام می‎‍کند (طرسوسی، 1380: 1/43، 4/259، 261، 262، 264 و...)

در دورۀ سلجوقی یعنی قرن 5 و 6 هجری این داستان مشهور بوده است و شیعیان به‌دلیل نقش ابومسلم در نابودی امویان دشمن امامان و برداشتن لعن امام علی(ع)، به‌عنوان یک قهرمان شیعه، از آن تمجید می‌کنند (قزوینی رازی، 1358: ص ٢١٥‌-٢١٦ و ١٥٩؛ حسنی رازی، ١٣١٣: ١٠١). در سدۀ هفتم تا دهم هجری، یعنی دورۀ مغولان و تیموریان، که تشیع عامیانه در ایران در حال رشد و گسترش است، براساس شواهدی که در متون این دوره انعکاس یافته است، قصۀ ابومسلم همچنان در بین مردم محبوبیت داشته است (نک به: نخجـوانی، 1313‌: ص ٧٩، ٨٤ و 86؛ واصفی، 1961: 626 و 632).

در دورۀ صفویه نیز، نقالی و قصه‌خوانی ابومسلم در ابتدای حکومت صفوی همچنان در بین عموم مردم ایران و به‎‍ویژه صوفیان قزلباش رواج داشته است (جعفریان، 1379: 1176تا 1177). گفته شده است که سلطان حیدر و نیز شاه‌اسماعیل از این قصه‎‍خوانان در اردبیل استفاده می‎‍کردند تا قصۀ ابومسلم را برای مردم بخوانند و همانندی‎‍های روشنی میان طریقت صفوی و خاطرۀ تاریخی آن رهبر شجاع، یعنی ابومسلم برقرار کنند (میچل، 1397: 58)؛ به‌طوری‎‍ که با توجه به رویکرد انتقام‎‍جویانۀ ابومسلم نسبت‌به دشمنان اهل‎‍بیت، قصه‎‍خوانی سرگذشت ابومسلم خراسانی، موجب تقویت روحیۀ شجاعت و انتقام‎‍جویی می‎‍شد. صوفیان وابسته به طریقت صفوی، برای تحریک مردم، قصۀ ابومسلم را با شور و هیجان می‌خواندند؛ زیرا دشمنی انکارناشدنی او با امویان و نیز حیات جاویدش برای توده‎‍های مردم خوشایند بود (زرین‎‍کوب، 1362: 228 تا 229). درواقع، خوانش جدید از قصه‎‍های کهن و متناسب‎‍سازی آنان با نیازهای زمانه، یکی از مسائل مهمی بود که حکومت صفوی در تکوین سلسلۀ خود و برای پیشبرد اهدافشان از آن استفاده کردند (همان)؛ اما با تثبیت سلسلۀ صفویه این قصه با بی‎‍مهری مواجه شد.

ورود علما و فقهای شیعه به دربار صفوی از دلایل این بی‎‍مهری بود؛ زیرا آنان توانسـتند صـوفیان را از کانون و مرکز قدرت به حاشیه برانند و خود ادارۀ امور را‌ بر عهده گیرند. با ورود علما به دربار صفوی، تغییرات مهمی در فضای فرهنگی جامعۀ ایران نیز رخ داد. از مهم‎‍ترین این تغییرات این بود که تشیع فقاهتی جایِ عقاید و مفاهیم شیعۀ عامیانه را گرفت و علما با باورهایی مبارزه کردند که با معیارها و ملاک‎‍های شریعت همخوانی نداشت. این رویارویی را می‎‍توان تقابل تشیع فقاهتی و رسمی با تشیع عامیانه یا تقابل علما و صوفیان دانست. به ‎‍سخن دیگر، علما به‌عنوان رقیب باورهای تندروانۀ صوفیان قزلباش، علاوه بر کوشش برای گرواندن تعداد زیادی از ایرانیان از تسنن به تشیع، می‎‍بایست مفاهیم عامیانۀ شیعی و شعائر صوفیانه را بی‎‍اعتبار می‌کردند؛ مفاهیمی که در بین ایرانیان و صوفیان ریشه داشت (ابی‎‍صعب، 1396: 118 تا 119)؛ از این ‎‍رو، قصه‎‍خوانی و نقالی، به‎‍ویژه ابومسلم‎‍نامه به‌عنوان ابزار مهم صوفیان و جایگاه برتر آن در بین عامه مردم، مورد انکار جدی علمای شیعه قرار گرفت. پادشاهان صفوی نیز که این زمان دیگر نیازی به تصوف نداشتند، از صوفیه حمایت نکردند، بلکه در سرکوب آنان،  با عالمان شریعت هم‌داستان شدند (جعفریان، 1379: 2/860 تا 861).

ازجمله علمایی که به‌جِد، تلاش می‎‍کنند که ابومسلم‎‍نامه‎‍ها را حذف کنند، فاضل‎‍الدین‎‍حموی است؛ به‎‍طوری‎‍ که بیش از یک‌چهارم حجم کتاب انیس‎‍المؤمنین را به ابومسلم اختصاص داده است. تحلیل گزارش‎‍های متن کتاب ما را به فهم چگونگی روش حموی برای غیریت‎‍سازی و حاشیه‎‍رانی ابومسلم نزدیک می‎‍کند. این تلاش فاضل‎‍الدین را می‎‍توان در پنج دسته تقسیم‎‍بندی کرد: خارج‌کردن ابومسلم از دایرۀ تشیع؛ به‎‍کارگیری صفات توهین‎‍آمیز و منفی برای ابومسلم، قصه‎‍خوان‌ها و مخاطبان آنها؛ حاشیه‎‍رانی با ذکر فتوای تحریم قصه‎‍خوانی و جایزبودن لعن ابومسلم؛ حاشیه‎‍رانی با ذکر مبارزات شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب علیه قصه‎‍خوانی و ابومسلم‎‍خوانی؛ موثق‌دانستن منابع خودی. در ادامه برای درک انضمامی‎‍تر از چگونگی غیریت‎‍سازی ابومسلم‎‍نامه‎‍ها، با آوردن مثال‎‍هایی از متن در چند دستۀ مذکور، روش‎‍های او را شرح و تحلیل می‌کنیم.

1- تأکید بر شیعه‌نبودن ابومسلم

فاضل‎‍الدین برای تخریب قهرمان صوفیان قزلباش و تضعیف جایگاه ابومسلم در بین مردم، به شیوه‎‍های مختلف ابومسلم را فردی غیرشیعی معرفی کرده است؛ چنان‌که مستقیم دربارۀ او آورده است: «ابومسلم مردى بود فاجر، نبود از شیعۀ امامان ما، اعتراف نکرد به امامت ایشان و از سخت‏ترین‏ مخالفان ایشان بود» (حموی، 1363: 143-144). همچنین بارها ابومسلم را طرفدار عباسیان نشان می‌دهد و به اقدامات او در جهت به خلافت رسیدن عباسیان اشاره می‎‍کند تا او را فردی خارج از دایرۀ تشیع نشان دهد (برای نمونه نک: همان: 156). حموی برای تأکید بیشتر بر این امر، او را فردی دمدمی‌مزاج نشان داده است که هیچ‎‍گاه در عقیده‎‍اش استوار نبوده و نه‌تنها هیچ‌وقت شیعه و طرفدار اهل‎‍بیت نبوده است، حامی دشمنان اهل‎‍بیت، مشرک و مدعی حلول نیز بوده ‎‍است (همان: 139؛ برای دیدن مصداق‎‍های بیشتر نک به: همان: 138-139و 145-147 و 159-160 و 165- 166 و 171). حموی قصۀ ابومسلم را به‌دلیل دروغ‎‍هایی که بر امامان نسبت داده و تلاشی که برای تطهیر ابومسلم انجام داده است، چیزی جز پاره‎‍ای افترا و تهمت علیه مذهب شیعه ندانسته است. به نظر او مطالبی مانند اجازۀ ابومسلم از امام باقر(ع) برای قیام و خروج علیه حکومت اموی یا امام علی(ع) «از در خیبر آهن از براى تبر او (ابومسلم) مفروز ساخت»، تهمت و افترا به ائمه است (حموی، 1363: 159).

2- به‎‍کارگیری صفات توهین‎‍آمیز و منفی برای ابومسلم، قصه‌خوان‌ها و مخاطبان آنها

از روش‌های متداول در حاشیه‎‍رانی و طرد مخالفان، استفاده از واژگان و جملات منفی است. در متن انیس‎‍المؤمنین، واژگان و عبارات منفی به کار گرفته شده برای طرد و حاشیه‌رانی ابومسلم و طرفدارنش، گستردگی زیادی دارد. برخلاف ابومسلم‎‍نامه‌ها که ابومسلم را یک اَبَرقهرمان و یک شیعۀ کامل معرفی می‎‍کنند و حتی با نسبت‎‍دادن معجزات و کرامات، او را به یک انسان ماورائی تبدیل می‎‍کنند (نک به: طرسوسی، 1380: 1/101 و 558؛ 2/29، 65، 241 و 277؛ 4/252، 259، 261 و...)، حموی با استفادۀ فراوان از واژگان و عبارات منفی دربارۀ ابومسلم، نه‌تنها او را به مقام یک انسان عادی، به یک نامسلمان و کافر در جامعۀ مسلمان تبدیل می‎‍کند. این واژگان نشان می‎‍دهد حاشیه‎‍رانی ابومسلم در سه جهت اجتماعی، اخلاقی و اعتقادی انجام می‎‍شود.

به‌لحاظ اجتماعی، حموی با زیر سؤال بردن اصل و نسب ابومسلم، قصد دارد قهرمان ﻗﺼﮥ محبوب قزلباش‌ها و طریقت صوفیان را فردی بی‎‍هویت و بی‎‍ریشه نشان ‌دهد؛ چنان‌که با اشاره به پدر ابومسلم به نام «احمد» که در ملازمت معقل حداد و مادر او که کنیزک معقل حداد بوده است، در نشان‌دادن مرتبۀ پایین اجتماعی خانوادۀ ابومسلم و فرومایه‌بودن آنان می‌کوشد (حموی، 1363: 152 تا 153). همچنین با کاربرد واژگانی چون «هجینی»[4] (حموی، 1363: 152)، «لقیط» و سر راهی و بنده (برده) خواندن ابومسلم (همان: 153 و 154)، «مولود مردود» ،«غلام»، «ابن‎‍الخبیثه»، «ابن‎‍اللخناء»^[5]، «جثه خبیثه» به تضعیف و اصالت‌زدایی و بی‎‍هویت‎‍سازی ابومسلم می‎‍پردازد (نک به: همان: 140 تا 190). فاضل‎‍الدین برای هویت‎‍زدایی از خراسانی و ایرانی‎‍بودن ابومسلم، با قطعیت از کوفی‎‍بودن ابومسلم سخن می‎‍گوید (همان: 152). حموی ابومسلم را به یک بردۀ فرومایه تنزل می‎‍دهد که در زمرۀ «ارازل و اوباش» و پایین‎‍ترین طبقات اجتماعی است که هیچ خیری به مردم نمی‎‍رسانند. درواقع حموی می‌کوشد دو عامل ثروت و نسب را، که باعث منزلت اجتماعی افراد می‌شدند، از پیرامون شخصیت ابومسلم بِزُداید.

 ازلحاظ اخلاقی نیز نویسنده با به‎‍کارگیری واژه‎‍هایی چون حیله‎‍گر، سر دفتر نفاق، خبیث، فاجر، ظالم و فرومایه نشان می‎‍دهد ابومسلم به هیچ مبانی اخلاقی پایبند نبوده است (نک به: همان: 140 تا 190). حتی فاضل‎‍الدین، ابومسلم را خائنِ فرصت‎‍طبی معرفی می‎‍کند که موقتاً با علویان روابط دوستانه برقرار می‎‍کند تا حمایت آنان را در مبارزۀ عباسیان علیه امویان جلب کند (همان: 136، 142-143). به این ترتیب در روایت حموی، شخصیت ابومسلم نه‌تنها به‌عنوان قهرمان حماسی حفظ نمی‌شود، به پست‎‍ترین انسان‎‍ها نیز تبدیل می‎‍شود.

ازلحاظ اعتقادی، فاضل‎‍الدین با به‎‍کارگیری واژه‎‍هایی چون کافر، ملحد، ناصبی، دشمن خدا، اهل جهنم، اهل نار، مدعی الوهیت، ملعون، لعین، خارجی پرکین به حاشیه‎‍رانی او می‎‍پردازد. همچنین از قرآن کریم و احادیث برای حاشیه‎‍رانی طرد ابومسلم و ابومسلم‎‍نامه کمک گرفته شده ‎‍است؛ چنان‌که با استناد به آیۀ «إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ»^[6]، ابومسلم را در زمرۀ «کافرین» و «منافقین» و «اصحاب نار» قرار داده ‎‍است (همان: 147).

حموی پس از آنکه ابومسلم را به‌لحاظ اعتقادی و دینی «کافر» قلمداد کرده است، با دروغ و کذب‌خواندن ابومسلم‎‍نامه، با کاربست واژگان و عبارات منفی چون: «ارباب شقاوت»، «افسانه‏خوانان سنّى سیرت و یاوه‏گویان ناصبى سریرت»، دروغ‎‍پیشه، دروغ‌گو، بدبختان، فریبندۀ گروهی، زیانکاران گمراه‎‍کنندۀ طایفه، شیطان‎‍صفتان، بادپیمایان کج‎‍اندیش، افسانه‎‍خوانان بی‎‍حیای یاوه‎‍گو... (همان: 140-190)، به حاشه‎‍رانی قصه‎‍خوانان ابومسلم می‎‍پردازد. حموی تلاش دارد آنان را نماد تزویر و فریب نشان دهد و اعتبار آنان را به‌عنوان عناصر طریقت تصوف از بین ببرد. حموی همچنین از گوش‎‍دهندگان ابومسلم‎‍نامه با عبارات توهین‎‍آمیز یاد می‎‍کند؛ چنان‌که از آنان با عناوینی چون: عوام کالانعام، زیانکاران گمراه، مستضعفان متفکر و حیران، کوته‎‍نظران، پرستندۀ قصه‎‍خوانان، بندگان شیطان، جهّال، ملاحده، اهل جهنم، جایز لعن یاد می‎‍کند (همان: 140-190). حموی تلاش دارد که آنان را نیز مانند قهرمان حماسی گفتما‌نشان به حاشیه براند. استفاده از کلمات و جملات منفی فوق از سوی حموی برای ابومسلم و یاران و دوستدارانش، سعیِ او برای باطل و گمراه نشان‌ دادن و بی‎‍هویت‌کردن و نهایتاً تضعیف و به حاشیه‎‍ راندن گفتمان صوفیان است.

3- حاشیه‎‍رانی با ذکر فتوای تحریم قصه‎‍خوانی و جایزبودن لعن ابومسلم

حموی با دروغ و کذب‌خواندن ابومسلم‎‍نامه، قصه‎‍خوانان را سرزنش می‎‍کند که وقایع تاریخی را دستکاری کرده‎‍اند و با استناد به برخورد ائمه با قصه‎‍‎‍خوانان، با آنان مقابله می‌کند؛ چنان‌که به نقل از امام صادق(ع)، مؤمنان را از گوش‌دادن به قصه‎‍خوانان بر حذر می‌دارد و گوش‎‍دهندگان این قصه‎‍ها را بندگان شیطان معرفی می‎‍کند (همان: 142 تا 143). همچنین حموی با تفسیر آیۀ 113 سورۀ هود، خواندن و شنیدن قصّۀ ابومسلم را سبب گرفتاری در آتش جهنم می‎‍داند (همان: 186)؛ درواقع او می‎‍خواهد بگوید که گوش‌دادن به قصۀ فردی که ازلحاظ اخلاقی و اجتماعی و دینی مطرود است، نه‌تنها عمرش را تلف می‎‍کند و فایده‎‍ای به او نمی‎‍رساند، حرام است. به بیان دیگر بعد از اینکه حموی با کمک واژه‎‍ها و عبارت‎‍ها ابومسلم را کافر نشان می‌دهد، با کمک احادیث و آیات قرآن جایگاه او را در آتش می‎‍داند و کسی را که به داستان زندگی او گوش دهد، در زمرۀ مرتکبین فعل حرام قلمداد می‌کند (نک به: همان: 143، 145، 147، 148، 149، 150، 179، 186 و 187-188).

یادکرد از فتوای کرکی، بزرگ‌ترین شخصیت مذهبی زمانه‎‍اش، در حرام‌دانستن قصه‎‍خوانی و گوش‎‍دادن به آن و نیز جایزبودن لعن ابومسلم از دیگر شیوه‎‍‎‍‎‍های حاشیه‎‍رانی صوفیان است و درواقع با این شیوه تیر خلاص را بر پیکرۀ باورهای اهل تصوف می‌زند (همان: 188-189). همچنین حموی برای مقبولیت این فتوای کرکی قبل از بیان فتوای او، با صفات برجسته‎‍ای چون «وارث علوم الأنبیاء والمرسلین» و «أستاد أهل‎‍الحقّ ‎‍والیقین» (همان: 188) از او یاد می‎‍کند؛ درواقع به عالم‌بودن او گواهی می‎‍دهد تا سخنان او از سوی همه پذیرفته شود.

4- حاشیه‎‍رانی با ذکر مبارزات شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب علیه قصه‎‍خوانی و ابومسلم‎‍خوانی

یادکرد از مبارزه و اقدامات شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب با قصه‎‍خوانی و ابومسلم‎‍خوانی از دیگر روش‎‍های غیریت‎‍سازی بنیاد اندیشه‎‍ای صوفیان است. حموی با یادکرد صفات برجسته‎‍ای چون «تنفیذ احکام شریعت و اعلاى اعلام ملّت و ترویج مذهب حقّ امامیّه و استمالت قلوب طایفه ناجیه» (همان: 140)، دربارۀ شاه‌اسماعیل و صفات «حضرت شاه شیعه‏پرور، ناصب رایات ائمّۀ اثنى‎‍عشر، مؤیّد دین مبین...» دربارۀ شاه‌طهماسب، از اقدام آنان در تخریب آرامگاه ابومسلم و منع قصه‎‍خوانان آن تقدیر می‎‍کند (همان: 141). به نظر می‎‍رسد حموی با تأیید شاهان صفوی با صفات برجسته، درواقع آنان را معیار حق و راستی معرفی می‎‍کند و می‎‍خواهد بگوید اگر ابومسلم و قصه‎‍خوانان آنان حق بودند، این‎‍چنین شاهان آرامگاه را نابود و قصه‎‍خوانان آن را مجازات نمی‌کردند. شایان ذکر است که در متون شرح‎‍حال‎‍نگاری پیشین، نویسندگان به دورۀ معاصر با خودشان نمی‎‍پردازند؛ از این نظر کار حموی را می‌توان متفاوت و نوآورانه دانست (نک به: مفید، 1413؛ طبرسی، 1390؛ اربلی، 1381). توجه به زمانۀ خویش که از سوی صاحب انیس‌المؤمنین انجام شده است، حتی از سوی نویسندۀ بزرگ شیعی یعنی شیخ مفید، که تا حدی با سیاست‎‍های آل‎‍بویه هم‌گرایی داشت، انجام نشده است. او در کتاب خود اسمی از سلاطین آل‎‍بویه به میان نمی‎‍آورد و یا حتی از مراسم عزاداری محرم، که سلاطین آل‎‍بویه از آن حمایت می‎‍کردند، سخنی به میان نمی‌آورد (نک به: مفید، 1413).

5- موثق‌دانستن منابع خودی

حموی برای حاشیه‎‍رانی ابومسلم‎‍نامه ادعا دارد که اخبار خود را مستند به منابع درست آورده است و بر درستی اخباری تأکید می‌کند که آورده‌ شده است؛ مثلاً می‎‍گوید: «به دلایل قاطعه و اخبار متواتره» (همان: 187-188)، «امّا آنچه نزد اصحاب ما امامیّه به صحّت رسیده‏ ...» (همان: 152). همچنین، برای تأیید درستی منابع خود از نویسندگان آن با صفات برجسته یاد می‎‍کند؛ برای مثال دربارۀ سید مرتضی آورده است: «سندالمجتهدین، علّامة‎‍الورى، السیّدالمرتضى علم‎‍الهدى» (همان: 151؛ برای دیدن مثال‎‍های بیشتر نک به: همان: 137، 138، 142 و 151).

نتیجه‌گیری

همان‌طور که در متن مقاله گفته شد،‌ حموی کتاب انیس‎‍المؤمنین خود را در 938ق، یعنی در زمان شاه‌طهماسب نگاشت. این شاه صفوی در جهت حاکمیت نگرش شیعی در جامعۀ ایرانی، به تشکیل یک ساختار دینی شیعی با همکاری علما و فقهای شیعه اقدام کرد. از علمایی که نقش برجسته‎‍ای در این ساختار جدید و یکپارچه‎‍سازی مذهب تشیع در جامعۀ ایران و حاکمیت نگرش شیعۀ شریعتی داشت، محقق کرکی بود که برای تثبیت تشیع در ایران، رویکرد فرهنگی را کارآمدتر از مواجهۀ سیاسی و نظامی می‎‍‎‍دانست. در این روند فرهنگی برای تغییر مذهب در ایران، شاگردان کرکی ازجمله فاضل‎‍الدین حموی به او یاری رساندند. در راستای این هدف فرهنگی است که حموی، متن انیس‎‍المؤمنین را می‎‍نویسد. اولین مؤلفۀ محوری متن، اثبات حقانیت امامت دوازده امام شیعه است؛ درواقع این اثبات، اثبات حقانیت تشیع را به دنبال دارد. حموی برای اثبات حقانیت امامت ائمه(ع) از مؤلفۀ دوم متن، یعنی غیریت‎‍سازی اهل تسنن نیز کمک می‎‍گیرد. در تثبیت مؤلفۀ امامت، تمرکز بر حقانیت امام علی(ع) بوده و در تثبیت مؤلفۀ غیریت‎‍سازی اهل تسنن نیز تمرکز بر طرد و حاشیه‎‍رانی سه خلیفۀ نخست بوده است. با توجه به زمانۀ مؤلف، در متن انیس‎‍‎‍المؤمنین بحث حاشیه‎‍رانی خلفا در مقایسه با متون اهل‎‍بیت‎‍نگاری کسانی چون شیخ ‎‍مفید، طبرسی و اربلی نمود بیشتری پیدا می‎‍کند.

مؤلفۀ سوم متن، غیریت‎‍سازی اهل تصوف است که با حاشیه‎‍رانی ابومسلم صورت می‎‍گیرد؛ زیرا هدف دیگری که حموی در متن خود دنبال می‎‍کند، بی‎‍اعتبارکردن مفاهیم عامیانۀ شیعی و شعائر صوفیانه است؛ از این رو در متن انیس‎‍المؤمنین، ابومسلم به‌عنوان قهرمان صوفیان و ابومسلم‎‍نامه به‌عنوان ابزار مهم آنان به شیوه‎‍های گوناگون طرد و حاشیه‎‍رانی می‌شوند. این امر نیز در متون اهل‎‍بیت‎‍نگاری سابقه‎‍ای ندارد و برای اولین‌بار است که در این متون وارد می‎‍شود.

درواقع هدف اصلی تألیف کتاب انیس‎‍المؤمنین، اثبات حقانیت امامت شیعی براساس خوانش شیعۀ فقاهتی است، نه شیعۀ صوفیانه و عامیانه؛ از این رو حموی در این متن با رقبا و اندیشه‎‍های رقیب مبارزه می‌کند. خلاصه اینکه این اندیشه‌های رقیب خود را در دو ساحت نشان می‎‍دهد: مؤلفۀ طرد تسنن با تأکید بر حاشیه‎‍رانی خلفا و مؤلفۀ خیلی مهم طرد تصوف براساس حاشیه‎‍رانی ابومسلم. پس می‎‍توان گفت، حموی از این دو مؤلفۀ اخیر در جهت اثبات حقانیت امامت شیعی کمک می‎‍گیرد.

[1] . با این ‎‍حال، با توجه به تحولات قرون گذشته، باید به این نکته توجه داشت که در جامعۀ ایرانی اواخر قرن نهم، آمادگی برای پذیرش تشیع وجود داشت (نک به: صفت‎‍گل، 1381: 136-139).

[2] . شیخ مفید این خبر را نقل کرده است (مفید، 1413: 1/84 و 63)؛ اما طبرسی و اربلی این خبر را ذکر نکرده‌اند.

[3] . این موضوع را طبرسی و اربلی به‌دلیل شرایط زمانه نقل نکرده‎‍اند (طبرسی، 1390؛ اربلی، 1381).

[4] . هجین در لغت به کسی گفته می‌شود که پدرش آزاد و مادرش کنیز بوده باشد.

^* پسر کنیز بدبوی کثیف و متعفن.

^* صدر آیۀ 145 سورۀ مبارکۀ نساء.