۱- مقدمه

دو اصطلاح وضعیت گذار و حالت ایستا در مطالعة تغییر مسیر فرکانسی سازه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. حالت ایستا ناظر به ثبات نسبی مقادیر یک متغیر مانند سازه‌هاست و حالت گذار ناظر به عدم ثبات نسبی مقادیر است. ابتدای گذار منطبق بر آغازة واکه و انتهای گذار منطبق بر لحظه‌ای است که F2 به حالت ایستا می‌رسد؛ یعنی تغییرات F2 به حداقل می‌رسد و در صورتی که به سبب سرعت تولید گفتار و یا بی‌تکیه‌بودن هجا، واکه فاقد حالت ایستا باشد انتهای گذار لحظه‌ای است که F2 به حد بیشینه یا کمینه خود می‌رسد. وقتی واکه‌ها در حالت مجزا و فارغ از بافت و به صورت کشیده و یکنواخت تلفظ می‌شوند، مسیر تغییر مقادیر F1 و F2 شباهت زیادی به خط مستقیم دارد یعنی تغییر مقادیر سازه‌ها نزدیک به صفر است. در حالی که زنجیرة گفتار توالی‌ای از واکه‌هاست که در لحظاتی از زمان همخوان‌ها بر روی آنها سوار می‌شوند. آواها در زنجیرة گفتار همانند دانه‌های تسبیح نیستند که مستقل از یکدیگر پشت سر هم قرار گیرند بلکه در واحد زمان با یکدیگر همپوشی دارند که به همپوشی آواهای گفتار در واحد زمان، هم‌تولیدی گفته می‌شود. هم‌تولیدی یکی از مهم‌ترین عوامل به وجودآمدن تنوع و تغییر در کیفیت تولید یک واج است. واج‌های یک زبان تحت تاثیر بافت آوایی به صورت‌های متفاوت تولید می‌شوند و این تنوع در تولید منجربه تظاهر آکوستیکی متفاوت می‌شود (بی‌جن‌خان، ۱۳۹۲). از آنجایی  که شکل هندسی گذار سازه دوم تابعی از دو متغیر مسیر محل گرفتگی و میزان گرفتگی الگوی واکه‌ای مجاور است و مسیر حرکتی سازة دوم با توجه به الگوی واکه‌ای مجاور قابل تغییر است، این پژوهش بر آن است تا به بررسی و مقایسه الگوی مسیر حرکتی گذار سازه‌های اول و دوم هر یک از واکه‌های پیشین و پسین پس از همخوان‌های زبان آذری بپردازد تا تاثیر بافت آوایی همخوان‌های لبی، تیغه‌ای، بدنه‌ای را بر روی سازه‌های اول و دوم هر یک از واکه‌های آذری مورد بررسی قرار دهد.

۲- پیشینة تحقیق

بسیاری از مطالعات Baken & Orlikoff, 2000 ; Kishon-Rabin et al., 2003; Kerdpol, 2012)) اهمیت گذار سازة واکه‌ بعد از همخوان را در تشخیص محل تولید همخوان نشان داده‌اند. ژاچووا^[1] و همکاران (256:2021) معتقدند گذار سازه منعکس‌کننده تغییر کلی شکل مجرای گفتار در حین تولید گفتار است و گذار F2 سرنخ آکوستیکی بافت-مقید برای تشخیص محل تولید همخوان است. به عبارتی شکل مسیر حرکت گذار وابسته به همخوان مجاور است. آنها با تحلیل گذار سازه‌های اول و دوم واکه‌های مقدونی[2] در بافت همخوانی به این نتیجه رسیدند که گذار سازه F2 در بافت همخوان-واکه برای همخوان‌های کامی بیشترین و برای همخوان‌های لبی کمترین مقدار را دارد. همچنین مقادیر فرکانس دوم واکه‌ها در بافت سایشی بیشتر از مقادیر فرکانس دوم واکه‌ها در حالت مجزا و خارج از بافت است.

دولاتره^[3] و همکاران (1995:770) معتقدند گذار سازه‌ای- تغییر فرکانس سازه‌های واکه در مجاورت همخوان- اطلاعات بسیاری را در مورد محل تولید همخوان دربردارد. آنها تأثیرپذیری سازه‌های هفت واکه [i, e, ɛ, ɑ, ɔ, o, u] از همخوان مجاور را به صورت شکل (۱) نشان دادند. گذار سازة اول واکه‌ها در مجاورت هر سه همخوان  [b, d, ɡ]از فرکانس کمتری نسبت به فرکانس میانة سازة اول هر واکه برخوردار است، زیرا سازة اول متأثر از میزان بازبودن مجرای دهان است و هر چه مجرای دهان در تولید یک آوا بسته‌تر باشد، فرکانس سازة اول کمتر است. از آنجا که همخوان‌های انسدادی با بست کامل مجرای گفتار همراهند، بدیهی است که سازة اول واکه‌ها در مجاورت آنها از کمترین حد شروع می‌شود تا به نهایت آن برای یک واکة واحد برسد. اما سازة دوم متأثر از جایگاه تولید است. فرکانس سازة دوم در مجاورت  [b]در کلیة بافت‌های واکه‌ای کمتر از میانة آن است، در حالی‌ که  فرکانس همین سازه در مجاورت  [ɡ] بیشتر از میانة واکه است. اما گذار سازه‌ای واکه در مجاورت  [d]بسته به نوع واکه متغیر است.

شکل ۱- الگوی سازه‌های اول و دوم واکه‌ها پس از همخوان‌های انسدادی واکدار (Delattre et al., 1955: 770 )

Fig 1- Pattern of the first and second Formants of vowels following voiced plosive consonants (Delattre et al., 1955: 770)

هیلن‌برند^[4] و همکاران (2001: 748-763) با اندازه‌گیری فرکانس سازه‌های F1 و  F2در هر ۵ میلی‌ثانیه به بررسی الگوهای تغییر طیفی فرکانس سازه در بافت‌های همخوانی متفاوت در هجاهای cvc پرداختند. نتایج حاکی از تاثیر بسیار زیاد بافت‌های آوایی بود. خصوصاً تغییر زیاد در الگوهای سازه‌‌ای برای واکه‌های گرد در بافت لثوی دیده شد. آنها معتقدند تاثیرگذاری محل تولید همخوان بر روی سازة اول واکه‌ها کم است و این تاثیر بر روی سازة دوم واکه‌ها با توجه به نوع واکه و محل تولید همخوان متفاوت است. وقتی /u/ قبل از همخوان دندانی‌لثوی تولید شود مقدار F2 به طور متوسط ۳۵۰ هرتز سیر صعودی دارد، اما وقتی واکه‌های پیشین به جز /i/ قبل همخوان‌های لبی و دندانی‌لثوی تولید شوند مقدار  F2 به طور متوسط ۱۰۰ تا ۲۰۰ هرتز سیر نزولی دارد و مقدار F2 به سمت واکه‌های مرکزی میل می‌کند اما تاثیر واکداری و نحوة تولید همخوان‌ها بر روی واکه نسبتاً کم است و نیز مقدار F1 در واکه‌هایی که بین همخوان‌های واکدار تولید می‌شوند قدری کمتر از مقدار F1 در همان واکه‌هاست که بین همخوان‌های بی‌واک تولید می‌شوند.

بی‌جن‌خان (۱۳۷۴) وضعیت هندسی گذار سازة دوم برای همپوشی همخوانی-واکه‌ای در زبان فارسی را به صورت جدول (۱) خلاصه می‌کند:

جدول ۱- وضعیت هندسی گذار سازة دوم برای همپوشی­های همخوانی-واکه­ای در زبان فارسی (بی‌جن‌خان،۲۸۸:۱۳۷۴)

Table 1- Geometric status of the second formant transition for consonant-vowel coarticulations in Persian (Bijankhan, 1995: 288)

بی‌جن‌خان (۱۳۷۴) معتقد است در نظام آوایی زبان فارسی، پارامتر محل گرفتگی برای الگوی ]بست‌ کامی] در جایگاه آغازة هجا با توجه به مقدار این پارامتر برای الگوهای واکه‌ای تعیین می‌شود. به این معنی که چنانچه آغازة ]بست‌ کامی[ همزمان با آغازة یک الگوی واکه‌ای پیشکامی فعال شود، در آن صورت پارامتر محل گرفتگی برای الگوی ]بست کامی] با مقدار پیشکامی تظاهر آوایی دارد، اما اگر آغازة بست ‌کامی همزمان با آغازة یک الگوی پس‌کامی فعال شود، متغیر محل تولید برای ]بست کامی[ با مقدار پس‌کامی تظاهر آوایی دارد براساس این محدودیت واج‌آرایی، فعالیت همزمان ]بست‌ پیشکامی] با آغازة یک الگو واکه‌ای پسکامی و یا ]بست پسکامی] با آغازة یک الگو واکه‌ای پیشکامی غیرممکن است.

صادقی (۱۳۸۵) معتقد است یکی از پیچیدگی‌های توصیف صوت‌شناختی واج‌ها، تغییر شکل طیف فرکانسی واج‌ها با توجه به همپوشی الگوهای تولیدی واکه‌ای و همخوانی با یکدیگر است. از نظر آوایی همپوشی الگوی ناظر بر فرایند هم‌تولیدی در دستگاه گفتار است. همپوشی الگوهای تولیدی (الگوهای همخوانی با الگوهای واکه‌ای) در محدودة زمانی گذار آغازه یا پایانه واج موجب می‌شود تا گذار سازه‌های فرکانسی اول، دوم و سوم در حوزة فرکانس و شدت انرژی موج صوتی تغییر شکل دهند. به عبارتی پیامد تغییر شکل گذار سازه‌ها، تغییر میزان نسبی شدت انرژی در فرکانس‌های سازه‌های مؤثر واج است. یعنی توزیع نسبی انرژی بر روی فرکانس‌های مؤثر همخوان‌ها در هر بافت آوایی قابل‌تغییر است که این تغییر ناشی از تغییر شکل هندسی دستگاه گفتار (حفره‌های بازخوانی) در اثر فعالیت همزمان الگوهای واکه‌ای در آغازه یا پایانه فعالیت الگوهای همخوانی است. بنابراین وضعیت هندسی گذار سازه‌های مؤثر فرکانسی در فضای صوت‌شناختی، یکی از پارامترهای مهم در توصیف آواشناختی واج‌های زبان است. وی برای این منظور، الگوی صوت‌شناختی گذار آغازه و پایانه همخوان‌ها را از رهگذار تعیین وضعیت هندسی گذار فرکانس و انرژی سازه‌های اول، دوم و سوم مشخص می‌کند. او با بررسی طیف فرکانسی و طیف‌نگاشت زنجیره‌های واجی مربوطه، وضعیت هندسی گذار فرکانسی سازه‌هایF1 ، F2 و F3 را برای همپوشی درون الگوی همخوان‌ها و الگوهای واکه‌های در دو بافت  CVو  VCبه دست آورده است. به طوری که الگوی گذار سازة فرکانس اول را تابعی از متغیر مسیر (فضای هندسی دستگاه گفتار) سطح مقطع گرفتگی حفره‌های بازخوانی یا الگو همخوانی می‌داند. بنابراین صرف‌نظر از آن که الگوی ]بست] با کدام یک از الگوهای واکه‌ای به طور همزمان فعال می‌شود، با کاهش سطح مقطع گرفتگی دستگاه گفتار در لحظة بست، سازة فرکانس اول نزول کرده و با افزایش آن در لحظة رهش صعود می‌کند. از طرفی دیگر، الگوی شیب گذار سازة فرکانس دوم در لحظة بست و رهش همخوان‌های لبی با توجه به متغیر مسیر محل تولید الگو واکه‌ای قابل تغییر است که این تغییر به هنگام بست، سیر نزولی و به هنگام رهش، سیر صعودی دارد. از آنجایی که انسدادی‌های لبی و سایشی‌های لب و دندانی و خیشومی لبی (هر سه طبقة همخوانی) از رهگذار دینامیک الگوی لب تولید می‌شوند و گرفتگی آنها در حفره‌ای مشترک (حفرة لب‌ها) ایجاد می‌شود، بنابراین شکل هندسی گذار سازه‌های فرکانسی برای همپوشی الگوی همخوانی با الگوهای واکه‌ای به یکدیگر شبیه است و تنها مقدار شیب در سایشی‌ها کمتر از انسدادی‌هاست، زیرا حفره‌های بازخوانی جهاز صوتی به طور کامل در وضعیت انسداد قرار نمی‌گیرند، بلکه یک گرفتگی باریک در سطح آنها ایجاد می‌شود. الگوی شیب گذار سازة فرکانسی دوم به هنگام بست و رهش همخوان‌های انسدادی، سایشی و انسدادی‌سایشی و خیشومی تیغه‌ای، تابعی از متغیر مسیر محل گرفتگی الگو همخوانی و میزان گرفتگی (الگوی واکه‌ای مجاور) الگو تولیدی بدنة زبان است. متغیر مسیر محل تولید الگو همخوانی در هر چهار طبقه واجی یکسان است یعنی هر چهار طبقه از همخوان‌ها از رهگذار فعالیت یک الگوی تولیدی مشترک که تیغه زبان است، تولید می‌شوند. متغیر مسیر محل گرفتگی الگو تیغة زبان در زبان فارسی دارای ارزش واجی است به این ترتیب که نگاشت این الگوی تولیدی به ناحیة لثه منجر به تولید سایشی‌های لثوی و به ناحیه لثه–کام موجب تولید سایشی‌های لثوی-کامی می‌شود. همچنین وضعیت هندسی گذار فرکانس سازه‌های فرکانسی برای سایشی‌های لثوی و سایشی‌های لثوی–کامی از بسیاری جهات شبیه به یکدیگر است که علت آن فعالیت یک الگوی تولیدی مشترک هنگام تولید آنهاست.

وضعیت آکوستیکی واکه‌های ترکی

نظام واکه‌ای زبان آذری شامل ۹ واکه ساده است که براساس سه ارزش سطح ارتفاع زبان، پیشین-پسین و گردی لب‌ها از یکدیگر متمایز می‌شوند. از نظر پارامتر سطح ارتفاع زبان، واکه‌ها به سه سطح افراشته (i، u، y، ɯ)، نیمه‌افراشته (e، ø، o)، و افتاده (a، ɑ)، تقسیم می‌شوند. از نظر پارامتر پیشین-پسین‌، واکه‌ها به دو طبقه پیشین (i، y،e ، ø، a) و پسین (ɯ، u، ɑ،o ) و از نظر پارامتر گردی، واکه‌ها به دو دسته گرد (ø، o، u، y) و گسترده (a، ɑ، ɯ، i، e) دسته‌بندی می‌شوند. این واکه‌ها در فضای آکوستیکی از طریق فرکانس سازه‌هایF1 و  F2از یکدیگر متمایز می‌شوند. فرکانس F1همبستة آکوستیکی سطح ارتفاع زبان و فرکانس F2 همبستة آکوستیکی پیشین و پسین‌بودن است.

اندازه‌گیری فرکانس سازه‌ها یکی از عناصر تحلیل آکوستیکی واکه‌هاست و سازه‌های اول و دوم مهمترین سازه‌ها در تشخیص واکه هستند (Raina et al., 2014). سازه، تمرکز انرژی صوتی حول یک فرکانس خاص در موج صوتی است و بازخوان فرکانس پایه در مجرای گفتار است. سازه‌ها در طیف‌نگاشت باند پهن به صورت نوارهای سیاه رنگ افقی مشاهده می‌شوند که به صورت F1،F2 ،F3 ،F4  نامگذاری شده‌اند و از کمترین فرکانس شروع می‌شوند (Gunasekar et al., 2017). F2 که عمدتاً با پیش‌آمدگی زبان مرتبط است مقادیرش در واکه‌های پسین کم و در واکه‌های پیشین زیاد می‌شود (Ludlow et al., 2019).

غفاروندمُکاری^[5] و ورنر[6] (2016) جهت یافتن فضای ۹ واکة آذری، با بهنجارسازی آکوستیکی واکه‌ها با رویکرد درونی، فرکانس سه سازة اول، فرکانس پایه و دیرش واکه‌ها را در دو گروه مردان و زنان مورد بررسی قرار دادند و نشان دادند که واکه‌های [ɯ] و [ø] در فضای واکه‌ای کاملاً با هم همپوشی دارند اما تفاوت دیرشی۳۰ میلی‌ثانیه‌ای سازه‌های اول و دوم دو واکه و نتایج آزمون تشخیص خطی (الگریتم ال.دی.ای^[7]) از فرکانس سازة سوم آنها است که مهمترین سرنخ برای تمایز این دو واکه از سوی شنوندگان می‌شود. به عبارتی مقادیر فرکانس سازة سوم این دو واکه تفاوت اساسی دارند. از طرفی دیگر اختلاف فرکانس سازة دوم بین دو واکة [i] و [o] بسیار کم است.

نتایج بررسی مظفرزاده‌پیوستی (2012) از واکه‌های آذری با ارائه مقادیر میانگین واحدی از فرکانس اول و دوم برای هر واکه از کل شرکت‌کنندگان زن و مرد نشان داد که مقادیر فرکانس سازة دوم واکه‌های [u] و [o] یکسان است.

منصوری و همکاران (2018) در بررسی ساختار سازه‌ای ۹ واکة آذری نشان دادند فرکانس پایة واکه‌های /ɑ/ و /i/ در زنان، به طور معناداری بالاتر از مردان است. اما فرکانس پایه در هر دو جنس در زبان آذری کمتر از زبان فارسی است یعنی واکه‌ها در زبان آذری بم‌تر تولید می‌شوند. واکه‌های  /a/و  /i/در هر دو جنس، به ترتیب، دارای بیشترین و کمترین F1 هستند. بیشترین  F2در هر دو جنس /i/ و کمترین F2 در مردان / /aو در زنان /o/ می‌باشد. همچنین، در هر دو جنس بیشترینi/ F3 / و کمترین /ø/ می‌باشد. واکه‌های  /a/و  /i/در هر دو جنس به ترتیب، بازترین و بسته‌ترین واکه‌ها هستند. واکة  /i/در هر دو جنس و واکة / /aدر مردان و / /oدر زنان به ترتیب پیشین‌ترین و پسین‌ترین واکه‌ها هستند. گردترین واکة آذری /ø/ و گسترده‌ترین آن‌ها واکة / /iمی‌باشد.

نتایج به‌دست آمده از تحقیقات صادقی و محمودی (1400) نشان داد نظام واکه‌ای زبان آذری شامل ۹ واکة ساده است که براساس سه ارزش سطح ارتفاع زبان، پیشین-پسین و گردی لب‌ها از یکدیگر متمایز می‌شوند. از نظر پارامتر سطح ارتفاع زبان، واکه‌ها به سه سطح افراشته (i، u، y، ɯ)، نیمه‌افراشته (e، ø، o)، و افتاده (a، ɑ)، تقسیم می‌شوند. از نظر پارامتر پیشین-پسین‌، واکه‌ها به دو طبقة پیشین (i، y،e ، ø، a) و پسین (ɯ، u، ɑ،o ) و از نظر پارامتر گردی، واکه‌ها به دو دستة گرد (ø، o، u، y) و گسترده (a، ɑ، ɯ، i، e) دسته‌بندی می‌شوند. بین واکه­های عضو هر یک از جفت‌­واکه‌های [i]-[y]، [e]-[ø] و [ɯ]-[ø] یک تقابل آکوستیکی از نظر ویژگی گردی برقرار است. آنها فضای واکه‌ایِ ترکی آذری را در دو موضع تکیه‌بر و بی‌تکیه (چپ) و دو جایگاه هجایی باز و بسته (راست) بدست دادند. همان­طور که شکل‌های (۱) و (۲) نشان می‌دهد، F1 در بُعد عمودی فضای واکه­ای به سه ناحیة آوایی قابل تفکیک است. واکه‌‌های [i]، [u]، [y] با مقادیر حداقلی فرکانس  F1به‌‌ صورت ]+افراشته [تولید شده‌اند؛ واکه‌های [a] و [ɑ] با مقادیر حداکثری فرکانس  F1به‌ صورت [+افتاده] تولید شده‌اند و واکه‌های‌ [e]، [ɯ]، [ø]، [o] با مقادیر متوسط F1 به ‌صورت [-افراشته] و [-افتاده] تولید شده‌اند؛ البته در هر طبقه بین واکه‌ها برحسب پارامتر F1 تفاوت‌های آوایی مدرج وجود دارد؛ مثلاً در بین واکه‌های افراشته مقدار افراشتگی [y] از [i] و [i] از [u] تا حدی بیشتر است. در بین واکه‌های اُفتاده، مقدار اُفتادگی [a] از [ɑ] بیشتر است؛ یعنی میزان پایین‌‌بودن بدنة زبان در واکة افتادة پیشین بیشتر از واکة افتادة پسین است. از سوی دیگر، فضای واکه‌ای زبان ترکی در هر دو موضع تکیه‌بر و بی‌تکیه و هر دو جایگاه هجای باز و بسته برحسب فرکانس F1 یک فضای نامتقارن است، به این معنی که فاصلة فرکانسی (از نظر فرکانس F1) واکه‌ها در بخش پیشین و پسین فضای واکه­ای به یک اندازه نیست: اختلاف فرکانسF1  واکه‌ها در بخش پیشین نسبت به بخش پسین بیشتر است. به طور مشخص، اختلاف فرکانس F1 واکه‌های نیمه‌افراشته و افتاده در بخش پیشین نسبت به واکه‌های نیمه‌افراشته و افتاده به طور چشمگیری بیشتر است. این مسئله باعث فشردگی بیشتر واکه‌ها در بخش پسین نسبت به بخش پیشین در بُعد عمودی فضای واکه‌ای (سطح ارتفاع بدنة زبان) شده‌ است. نکتة بسیار مهم دیگر در رابطه با توزیع واکه­ها در بُعد عمودی فضای واکه‌ای این است که فاصلة واکه­های سه ناحیة آوایی افراشته، نیمه‌افراشته و افتاده نسبت به یکدیگر در هر دو بخش پیشین و پسین به یک اندازه نیست: چهار واکة‌‌ نیمه‌افراشته [e]، [ɯ]، [ø]، [o] به واکه‌‌های افراشته [i]، [u]، [y] نسبت به واکه‌های افتاده [a] و [ɑ] بسیار نزدیکترند.^[8]

نمودار۱- فضای واکه‌ای ترکی به صورت تابعی از مقادیر فرکانس  F1و  F2در دو موضع تکیه‌بر و بی‌تکیه (چپ) در دو جایگاه هجای باز و بسته (راست) (صادقی و محمودی، ۲۴۴:۱۴۰۰)

Fig 1- Turkish vowel space as a function of frequency values F1 and F2 in two positions of stressed and unstressed (left) in both open and closed syllable positions (right) (Sadeghi and Mahmoodi, 244: 2021)

آنچه از بررسی مقادیر فرکانس F2 بدست می‌آید این است که مقادیر  F2برای واکه‌های پیشین (i، e، a، y) بیشتر از واکه‌های مرکزی (ø، ɯ) و نیز مقادیر فرکانس F2 برای واکه‌های مرکزی بیشتر از واکه‌های پسین (o، u، ɑ) است. در ناحیة پیشین فضای واکه‌ای با کاهش سطح ارتفاع بدنة زبان از میزان پیشین‌بودن واکه‌ها تا حدی کاسته شده است.^[9] در ناحیة پسین نیز با کاهش سطح ارتفاع بدنة زبان، واکة [ɑ] نسبت به دو واکة [o] و [u] مرکزی­تر تولید شده است.^[10]  براین اساس، با توجه به الگوی توزیع واکه‌ها بر حسب فرکانس دوم می‌توان این‌گونه نتیجه­گیری کرد که به لحاظ معیارهای آکوستیکی، دو واکة [i] و [e] پیشین، واکه‌های [o] و [u] پسین و واکه‌های [a] و [ɑ] مرکزی­اند. هرچند میزان مرکزی‌بودن [a] از [ɑ] بیشتر است.^[11]

۳- روش‌ پژوهش

روش‌شناسی پژوهشی به‌کار رفته در این تحقیق، روش واج‌شناسی آزمایشگاهی است. به ازای هر یک از واکه‌های ترکی آذری ([a،ɑ ،e ،ø ،o ، y،ɯ ،i ، u]) ۴ واژه بسیطِ (بدون پسوند) دو هجایی با ساخت cv(c).cv(c)، از کلمات طبیعی زبان آذری انتخاب ‌شدند. به طوری که واکه‌های هدف علاوه بر دو جایگاه هجای باز و هجای بسته، یک بار در بافت تکیه‌بر[12] (به طور مشخص در جایگاه تکیه زیروبمی هسته) و بار دیگر در موضع بی‌تکیه قرار گرفتند تا اثر احتمالی بافت نوایی بر کیفیت واکه کنترل گردد. بافت آوایی هر واکه در هر دو جایگاه یکسان در نظر گرفته شد (مانندxɯr.dɑ ، nɑ.xɯr و rɯ.zɑ،sɑ.rɯ ) تا از این رهگذار بتوان شکل گذار مربوط به هر همخوان را بدست آورد. در بررسی تمامی واکه‌ها رفتار گذار سازة مربوط به هر همخوان بدون در نظرگرفتن جایگاه هجا و بافت تکیه‌ای مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. بدین منظور همخوان‌ها را در شش طبقه دسته‌بندی می‌کنیم: لبی (m،b ،p ،f ، v)، تیغه‌ای/پیش‌بسته ((دندانی-لثویz ، s، d، t،n ، l)، (لثوی‌کامی ʃ، ʒ، ʣ، ʦ،r ))، بدنه‌ای((پیشین c، ɟ  و j)، (پسین/نرم‌کامیɡ )، (ملازی ɣ،x )). شایان ذکر است که گذر سازه دوم را در مورد همه همخوان‌ها از جمله همخوان‌های خیشومی (m و n) بدست آوردیم؛ مقدار فرکانس سازه خیشوم را بر مبنای معیارهای شدت انرژی و معیارهای فرکانسی تشخیص دادیم. بررسی داده‌ها نشان داد که مقادیر شدت انرژی و فرکانس سازة خیشومی‌ها کمتر از مقدار F2 واکه است. علاوه بر این تحلیل گذر سازه‌ها ابتدا با استفاده از نرم‌افزار Formant Pro به صورت خودکار بدست آمد. در آنالیزی که نرم‌افزار Formant Pro انجام می‌دهد فرکانس گذر خود واکه بدست می‌آید زیرا نرم‌افزار، فرکانس حفرة خیشوم را با شدت انرژی بسیار کم به صورت سازة فرکانسی تشخیص نمی‌دهد و در محاسبات کمّی نرم‌افزار دیده نمی‌شود. با این وجود به دلیل وجود سازة خیشوم در آن بافت‌ها برای حصول اطمینان از درستی تحلیل‌های نرم‌افزار، بار دیگر تحلیل به صورت دستی انجام شد.

در مرحله بعد خواهیم دیدکه آیا رفتار آکوستیکی هر یک از دو گروه تیغه‌ای و بدنه‌ای از نظر الگوی گذار سازه F2 با هم متفاوت هستند یا خیر. لازم به ذکر است که از توالی همخوان‌های پسین /ɡ، x، ɣ/ با واکه‌های پیشین /ø، y/ (در هر دو جایگاه قبل و بعد از واکه) واژه‌ای در آذری یافت نشد، همچنین حضور واکه /e/ پیش از این همخوان‌ها در واژه‌ای دیده نشد. توالی همخوان‌های پیشین /c، ɟ/ با واکه‌های پسین /u، ɯ، o/ (در هر دو جایگاه قبل و بعد از واکه) واژه‌ای یافت نشد. به عنوان مثال در واژه‌ای مانند xorac «خوراک» فرایند واجی هماهنگی واکه‌ای در جهت پیشین‌شدن واکه‌ o// رخ نمی‌دهد.

از ۱۰ گویشوراز آذری زبانِ متولد و ساکن شهر تبریز در بازة سنی۲۰ تا ۴۵ سال که همگی تحصیلات دانشگاهی داشتند و تنها به دو زبان ترکی (زبان مادری) و زبان فارسی تسلط داشتند خواسته شد تا ۱۴۴ واژه‌ هدف پژوهش را در محیط آزمایشگاهی ۲ بار تولید کنند. به این ترتیب تعداد ۲۸۸۰=۴ (واژه)×۲(تکیه)×۲(هجا)×۲(تکرار)×۹(واکه)×۱۰(گویشور) واژه ضبط شد. چون محاسبات آماری اولیه نشان داد هیچ تعاملی بین جنسیت و متغیرهای واجی تحقیق یعنی تکیة واژگانی، جایگاه هجا وجود ندارد جنسیت شرکت‌کنندگان در طراحی آزمون‌های آماری در نظر گرفته نشد. در واقع اثر عامل جنسیت بر مقادیر فرکانس سازه‌ها اغلب قابل پیش‌بینی است (به این معنی که با توجه به فرکانس پایه (F0) بالاتر زنان نسبت به مردان، مقادیر فرکانس تمامی سازه‌های فرکانسی در زنان نسبت به مردان بیشتر است). در محاسبات آماری پژوهش‌های آواشناختی وقتی مشخص شود اثر عامل جنسیت به عنوان یک متغیر اجتماعی بر توزیع مقادیر فرکانس سازه‌ها در گروه­های مختلف داده­های واجی پژوهش ثابت و قابل پیش‌بینی است و شکل گذر سازه‌ها هیچ وقت متفاوت نیست، یعنی جنسیت بر الگوی گذر سازه‌ها تاثیرگذار نیست. از این رو در این پژوهش، الگوی گذر سازه‌ها را بر تمامی داده‌ها فارغ از عامل جنسیت بررسی کردیم.

برای ضبط دیجیتالی داده‌های آزمایش از میکروفون حرفه­ای بیبرداینامیک مدل TGL55C و کارت صوتی اکسترنال ساند بلاستر مدل X-F1 استفاده ‌شد. ضبط داده­ها با نرخ نمونه‌برداری ۱۱۰۵۰ هرتز ضبط شدند. تحلیل صوت‌شناختی داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار پرت ویرایش ۰۸/۱/۶ (Boersma &Weenink, 2019) روی طیف‌نگاشت با پهنای نوار متوسط انجام شد. علت استفاده از این نرم‌افزار، دقت زمانی بالا و امکان تحلیل همزمان موج صوتی و طیف‌نگاشت و نیز در دسترس‌بودن آن است. حداکثر فرکانس سازه‌ها برای مشاهدة الگوهای طیفی، ۵ کیلوهرتز انتخاب شد.

در اینجا، فرمنت سازه‌ها را در طول زمان برای هر محل تولید همخوان به طور جدا به‌دست ‌آوردیم. شبکة متنی توسط برنامة فرمنت‌پرو به اجرا در آمده است. بعد از انجام انسمبل و حصول نرمالیزد فرمنت‌ها در ۶ نقطه، به کمک نرم‌افزار اکسل، شکل‌های مسیر حرکتی فرمنت‌های دوم برای هر واکه ترسیم کردیم. در واقع شبکه‌های متنی ۲۸۸۰ واژه در محیط پرت  Praatو در مسیر sound>annotate>to text gride ساخته شدند و در پوشه هر واژه، واکه هدف کلمات برچسب‌گذاری شدند. برای استخراج سازه‌ها، از برنامه نرم‌افزاری پرت با عنوان Formant pro ویرایش ۱/۴/۱ (Xu, 1999) استفاده شد. در این برنامه برای محاسبة فرکانس سازه‌ها از مسیر interactive label>run>apply استفاده شد. این برنامه علاوه ‌بر محاسبة پارامترهای حوزة فرکانس و زمان موج صوتی در (محدودة زمانی برچسب‌گذاری‌شدۀ) هر یک از محرک‌های تولیدی (در اینجا هر کلمۀ تولیدشده توسط یک گویندۀ خاص) هدف آزمایش، متوسط مقادیر پارامترهای آکوستیکی و مقادیر بهنجارشدۀ فرکانس سازه‌ها را در سطح تمامی محرک‌ها به‌دست می­دهد. برای اطمینان از صحت اندازه‌گیری‌های انجام‌شده، تمام اندازه‌گیری‌ها یک‌بار به صورت دستی کنترل شد و موارد اشتباه ناشی از خطاهای اندازه‌گیری خودکار در نرم‌افزار، در تحلیل‌های بعدی کنار گذاشته شد.

برای تقطیع آغاز و پایان واکه و اندازه‌گیری فرکانس سازه‌ها، طول کل واکه از زمانی که سازة دوم قوی آغاز می‌شود تا زمانی که سازة دوم قوی پایان می‌یابد توسط نرم‌افزار پرت تحدید و محاسبه شد. از آنجایی که ناحیة گذار تابع نحوة تولید همخوان‌هایی است که در دو طرف واکه قرار دارند، برای تحدید ناحیة فرکانسی گذار از همخوان به واکه، مطابق تحلیل بی‌جن‌خان (۱۳۹۲) ابتدای گذار را منطبق بر آغازة واکه (اولین دورة تناوب ارتعاش تارآواها بعد از رهش همخوان) و انتهای گذار را منطبق بر لحظه‌ای که تغییرات F2 به حداقل و به حالت ایستا می‌رسد قرار می‌دهیم و اگر واکه فاقد حالت ایستا باشد انتهای گذار لحظه‌ای است که F2 به حد بیشینه یا کمینه خود می‌رسد. میزان گذار F2 را از طریق تفاضل مقدار F2 در ابتدا و انتهای گذار F2 به‌دست می‌آوریم و مدت زمان گذار برحسب میلی‌ثانیه باید مشخص شود تا معلوم شود افزایش و کاهش F2 در واحد زمان چه میزان بوده است.

همان­طور که پیش از این نیز اشاره شد هدف از این پژوهش بررسی میزان گذار سازه‌های یک واکه (که همان شیب صعودی یا نزولی سازه در بافت cv مجاور همه همخوان‌های ترکی است نه بررسی معادلة مکانی) است. زیرا برای محاسبة معادلة مکانی و استخراج شیب گذر سازه‌ها باید مقادیر زوج‌های مرتب F2 مربوط به آغاز و میان واکه را در رابطه با همخوان‌های انسدادی واکدار و بی‌واک با محل تولید متفاوت را جمع­آوری و سپس ضرایب همبستگی این زوج‌ها و شیب خط رگرسیون و عرض از مبدأ مربوطه را با تحلیل‌های آماری مجزا بدست آورد که در حوصلة این مقاله نمی گنجد. با توجه به این که این پژوهش اولین کار در رابطه با گونه‌های آذری  در ایران است که به وضعیت گذار سازه‌ها می‌پردازد، تلاش بر این است تا گذار سازه‌ها برای دو سازه موثر اول (همان فرکانس اول و دوم) بدست آید و سپس شکل کلی گذار سازه‌ها استخراج شود. در حالی که در معادله مکانی تنها به فرکانس سازه دوم پرداخته می‌شود که نیازمند تحقیق جداگانه‌ای است.

لازم به توضیح است که واکه‌های نیمه‌افراشته آذری در هجای پایانی واژه ظاهر نمی‌شوند. بنابراین برای بررسی این واکه‌ها در جایگاه تکیه‌بر از کلمات تک‌هجایی استفاده شد. در گونة محاوره، واکه‌های گرد افراشته در هجای باز به جفت غیرگرد تبدیل می‌شوند و این باعث می‌شود که هیچ واکه افراشته گردی در پایان واژه در داده‌های ضبط‌شده ما وجود نداشته باشد از این‌رو از گویشوران خواسته شد کلمات، مطابق نوشته خوانده شود گرچه این تلفظ کنترل‌شده به نظرشان نامانوس می‌رسید.

۴- الگوی گذار سازه‌ها بر مبنای محل تولید همخوان (cv)

۱-۴-الگوی گذار سازة اول

الگوی شیب گذار فرکانس اول در تمامی الگوهای واکه‌ای به هنگام رهش بست همخوانی همزمان با کاهش سطح مقطع گرفتگی حفرة زبان به صورت شیب صعودی است و مقدار آن بسته به میزان سطح ارتفاع واکه متفاوت است. در واقع هر قدر بر میزان گستردگی الگو واکه‌ای افزوده می‌شود سیر صعودی سازة فرکانسی به هنگام رهشِ گرفتگی بیشتر می‌شود. شکل‌ (۲) وضعیت هندسی گذار سازة اول واکه [a] برای همپوشی الگوهای همخوانی-واکه‌ای (cv) نشان می‌دهد.

شکل۲- مسیر حرکت گذار سازه اول واکه‌ [a] پس از همخوان‌های ترکی

Fig 2- The path of the first formant transition of the vowel [a] following Turkish consonants

۲-۴- الگوی گذار سازة دوم

۱-۲-۴ - الگوی گذار سازة دوم بعد از همخوان­های لبی (p، b، f،  vو m)

چنانکه مشاهده می­شود گذار سازة دوم واکه‌های پیشین [a]، [e]، [ø]، [y] که با لحظة رهش یعنی پایانة الگو تولیدی بست دولبی و یا لب و دندانی همزمان شده است، مسیر حرکتی تراز دارند به جز واکۀ [i] که گذار آن به صورت صعودی با شیب کم است. از سوی دیگر، الگوی گذار سازة دوم واکه‌های پسین [ɑ]، [o]، [u]، [ɯ] نیز همچون اغلب واکه­های پیشین تراز است.

شکل۳- مسیر حرکتی گذار سازة‌ دوم واکه‌های پیشین (سمت راست) و واکه‌های پسین (سمت چپ) پس از همخوان‌های لبی

Fig 3- The path of the second formant transition of the front vowels (right) and the back vowels (left) following Labial consonans

برای مقایسه اختلاف فرکانس سازة دوم واکه‌ها در دو نقطة آغاز و مرکز واکه برای همپوشی الگوهای همخوانی-واکه‌ای (cv) برای همخوان‌های لبی از آزمون تی دو گروه مشابه[13] استفاده شد. نتایج (جدول ۲) نشان داد مقادیر فرکانس F2 برای هیچ یک از واکه­ها اعم از پیشین یا پسین در دو نقطة آغاز و مرکز واکه در گذار از همخوان­های لبی به واکه با یکدیگر تفاوت معناداری ندارد.­

جدول ۲- خلاصة نتایج آزمون‌های تی‌ دو گروه مشابه در محاسبة سطح معناداری اختلاف مقادیر فرکانس F2 نقطه آغاز و مرکز گذار واکه‌های هدف پس از همخوان‌های لبی

Table 2- Summary of the results of T-tests of two similar groups in calculating the significance level of the difference between the F2 frequency values of the onset and the mid points of the target vowels after the labial consonants

۲-۲-۴. الگوی گذار سازه‌ دوم بعد از همخوان­های تیغه‌ای دندانی-‌لثویz) ، s، d، t،n ، l)

شکل۴- مسیر حرکت گذار سازه‌ دوم واکه‌های پیشین (سمت راست) و واکه‌های پسین(سمت چپ) پس از همخوان‌های تیغه‌ای دندانی‌لثوی

Fig 4- The path of the second formant transition of the front vowels (right) and the back vowels (left) following alveolo-dental consonants

در جدول (3)، مقایسه اختلاف فرکانس سازة دوم واکه‌ها در دو نقطة آغاز و مرکز واکه برای همپوشی الگوهای همخوانی-واکه‌ای (cv) برای همخوان‌های تیغه­ای دندانی-لثوی بر مبنای آزمون تی دو گروه مشابه[14]  نشان داده شد، فرکانس F2 واکه­های پسین [ɑ]، [o] و [u] در دو نقطة آغاز و مرکز واکه در گذار از همخوان­های تیغه­ای دندانی-لثوی به واکه با یکدیگر تفاوت معنادار دارند ولی برای سایر واکه­ها اختلاف فرکانس F2 در دو نقطۀ مورد نظر با یکدیگر معنادار نیست.­

جدول۳- خلاصة نتایج آزمون‌های تی‌ دو گروه مشابه در محاسبة سطح معناداری اختلاف مقادیر فرکانس F2 نقطه آغاز و مرکز گذار واکه‌های هدف پس از همخوان‌های تیغه­ای دندانی-لثوی

Table 3- Summary of the results of T-tests of two similar groups in calculating the significance level of the difference between the F2 frequency values of the onset and the mid points of the target vowels after the alveolo-dental consonants

۳-۲-۴- الگوی گذار سازة دوم بعد از همخوان­های تیغه‌ای لثوی‌کامی (ʃ، ʒ، ʣ، ʦ،r )

بررسی­ها نشان داد شیب تغییرات گذار سازة دوم برای واکه‌های پیشین در مجاورت همخوان­های تیغه­ای لثوی-کامی همچون تیغه­ای­های دندانی-لثوی تراز است. همچنین، شیب گذار تغییرات سازة دوم برای واکه‌های پسین در مجاورت همخوان­های تیغه­ای لثوی-کامی نزولی است. اما میزان شیب نزولی F2 برای واکه‌های پسین مختلف متغیر است. برای [o] و [ɑ] مقدار شیب نزولی F2 زیاد، برای [u] متوسط و برای واکة افراشته غیرگرد [ɯ] اندک (در حد تراز) است. شکل‌ (۵) وضعیت هندسی گذار سازه دوم واکه­های آذری را برای همپوشی­های همخوانی-واکه‌ای (cv) نشان می‌دهد که در آن‌ها همخوان‌های تیغه‌ای لثوی‌کامی (ʃ، ʒ، ʣ، ʦ،r ) در جایگاه آغازۀ هجا قرار دارند.

شکل ۵- مسیر حرکت گذار سازه‌ دوم واکه‌های پیشین (سمت راست) و واکه‌های پسین (سمت چپ) پس از همخوان‌های تیغه‌ای لثوی‌کامی

Fig 5- The path of the second formant transition of the front vowels (right) and the back vowels (left) following alveolo-palatal consonants

نتایج تحلیل­های آماری تی دو گروه مشابه (جدول 4) نشان داد اختلاف فرکانس F2 واکه­های پسین [ɑ]، [o] و [u] در دو نقطة آغاز و مرکز واکه در گذار از همخوان­های تیغه­ای لثوی-کامی به واکه با یکدیگر معنادار است ولی برای واکه­های دیگر، مقادیر فرکانس F2 در نقاط گذار مورد نظر با یکدیگر تفاوت معناداری ندارند.

جدول ۴- خلاصة نتایج آزمون‌های تی‌ دو گروه مشابه در محاسبة سطح معناداری اختلاف مقادیر فرکانس F2 نقطه آغاز و مرکز گذار واکه‌های هدف پس از همخوان‌های تیغه­ای لثوی-کامی

Table 4- Summary of the results of T-tests of two similar groups in calculating the significance level of the difference between the F2 frequency values of the onset and the mid points of the target vowels after the alveolo-palatal consonants

۴-۲-۴- الگوی گذار سازة دوم بعد از همخوان­های بدنه‌ای سختکامی (c، ɟ  و j)

شکل‌ (۶) وضعیت هندسی گذار سازه دوم ۹ واکه آذری را برای همپوشی­های همخوانی-واکه‌ای (cv) نشان می‌دهد که در آن‌ها همخوان‌های بدنه‌ای سختکامی (c، ɟ  و j) در جایگاه آغازه هجا واقع هستند. چنانکه مشاهده می­شود شیب گذار فرکانس  F2واکه‌های پیشین [ø، i، y، e] به هنگام رهش همخوان‌های سختکامی، نزولی با شیب کم یا تراز و برای واکۀ پیشین [a]، نزولی با شیب متوسط است. برای واکه­های پسین، الگوی کلی گذار F2 برای تمامی واکه­ها، صرف نظر از نوع واکه، به صورت نزولی با شیب زیاد یا متوسط است.

شکل ۶- مسیر حرکت گذار سازه‌ دوم واکه‌های پیشین (سمت راست) و واکه‌های پسین (سمت چپ) پس از همخوان‌های سختکامی

Fig 6- The path of the second formant transition of the front vowels (right) and the back vowels (left) following palatal consonants

مقایسه مقادیر فرکانس سازة دوم واکه‌ها در دو نقطة آغاز و مرکز واکه برای همپوشی الگوهای همخوانی-واکه‌ای (cv) برای همخوان‌های سختکامی بر مبنای آزمون تی دو گروه مشابه (جدول ۵) نشان داد اختلاف فرکانس F2 واکه­های پیشین  [i]، [ø]، [y] و [e] در دو نقطة آغاز و مرکز واکه در گذار از همخوان­های سختکامی به واکه با یکدیگر معنادار نیست. ولی  اختلاف فرکانس F2 برای نقاط گذار واکۀ [a]، با یکدیگر معنادار است. همچنین، این نتایج نشان داد مقادیر F2 تمامی واکه­های پسین در نقاط گذار آغاز و مرکز واکه با یکدیگر تفاوت معنادار دارند.

جدول ۵- خلاصة نتایج آزمون‌های تی‌ دو گروه مشابه در محاسبة سطح معناداری اختلاف مقادیر فرکانس F2 نقطه آغاز و مرکز گذار واکه‌های هدف پس از همخوان‌های سختکامی

Table 5- Summary of the results of T-tests of two similar groups in calculating the significance level of the difference between the F2 frequency values of the onset and the mid points of the target vowels after the palatal consonants

۵-۲-۴- الگوی گذار سازة دوم بعد از همخوان بدنه‌ای نرم‌کامی (ɡ)

شکل‌ (۷) وضعیت هندسی گذار فرکانس سازۀ دوم واکه‌های آذری را برای همخوان نرمکامی (ɡ) در بافت (cv) نشان می‌دهد. مطابق شکل، برای تمامی واکه‌ها اعم از واکه­های پیشین و پسین، الگوی گذار F2 به صورت تراز ([y]، [e]، [i]، [o]، [u]، [ø] و [i]) یا نزولی با شیب اندک ([a] و [ɑ]) است.

شکل ۷- مسیر حرکت گذار سازه‌ دوم واکه‌های پیشین (سمت راست) و واکه‌های پسین (سمت چپ) پس از همخوان‌ نرم‌کامی

Fig 7- The path of the second formant transition of the front vowels (right) and the back vowels (left) following velar consonants

نتایج تحلیل­های آماری تی دو گروه مشابه (جدول ۶) نشان داد اختلاف مقادیر فرکانس F2 در دو نقطة آغاز و مرکز واکه فقط برای واکۀ پیشین افتادۀ [a] معنادار است و برای سایر واکه­ها، اختلاف معناداری بین مقادیر فرکانس F2 در نقاط گذار مورد نظر وجود ندارد.

جدول ۶- خلاصة نتایج آزمون‌های تی‌ دو گروه مشابه در محاسبة سطح معناداری اختلاف مقادیر فرکانس F2 نقطه آغاز و مرکز گذار واکه‌های هدف پس از همخوان‌ نرمکامی (ɡ)

Table 6- Summary of the results of T-tests of two similar groups in calculating the significance level of the difference between the F2 frequency values of the onset and the mid points of the target vowels after the velar consonants

۶-۲-۴- الگوی گذار سازة دوم بعد از همخوان بدنه‌ای ملازی (ɣ،x )

شکل‌ (۸) وضعیت هندسی گذار سازه دوم واکه‌های آذری را برای همپوشی الگوهای همخوانی-واکه‌ای (cv) نشان می‌دهد که در آن‌ها همخوان‌­های ملازی (ɣ،x ) در جایگاه آغازة هجا واقع هستند. این شکل نشان می­دهد الگوی گذار F2 برای همپوشی آغازة همه واکه‌های پیشین و پسین با پایانة همخوان‌­های ملازی به صورت تراز است و تنها واکۀ پسین [ɑ] گذاری صعودی با شیب اندک دارد (لازم به توضیح است که هیچ داده‌ای در زبان آذری یافت نشد که در آن واکة [ø] مرکز هجا باشد و همخوان­های ملازی، آغازة آن را تشکیل دهند.

شکل ۸- مسیر حرکت گذار سازة دوم واکه‌های پیشین (سمت راست) و واکه‌های پسین (سمت چپ) پس از همخوان‌های‌ بدنه‌ای ملازی

Fig 8- The path of the second formant transition of the front vowels (right) and the back vowels (left) following uvular consonants

مقایسه­های آماری تی دو گروه مشابه (جدول ۷) نشان داد اختلاف مقادیر فرکانس F2 در دو نقطة آغاز و مرکز واکه برای هیچ یک از واکه­ها معنادار نیست.

جدول ۷- خلاصة نتایج آزمون‌های تی‌ دو گروه مشابه در محاسبة سطح معناداری اختلاف مقادیر فرکانس F2 نقطه آغاز و مرکز گذار واکه‌های هدف پس از همخوان‌­های ملازی

Table 7- Summary of the results of T-tests of two similar groups in calculating the significance level of the difference between the F2 frequency values of the onset and the mid points of the target vowels after the uvular consonants

۵. بحث و نتیجه‌گیری

به طور کلی نتایج حاصل از مطالعۀ آکوستیکی شیب گذار سازه­های اول و دوم به شرح زیر است:

۱) شیب گذار F1 در تمامی الگوهای واکه‌ای به هنگام رهش بست همخوانی در CV صعودی است و میزان آن بسته به سطح ارتفاع واکه متفاوت است به این صورت که مقدار شیب در واکه­های افتاده بیشتر از واکه­های نیمه افراشته و افراشته است.

۲) برای همخوان‌های لبی، شیب تغییرات گذار سازة دوم برای واکه‌های پیشین و پسین تراز است. به بیان دیگر، همپوشی همخوان­های لبی با هیچ یک از الگوهای واکه‌ای پیشین یا پسین در CV، تغییر محسوسی در مسیر حرکتی سازۀ F2 ایجاد نمی­کند.

۳) برای همخوان‌های تیغه‌ای دندانی‌لثوی، الگوی گذار F2 برای تمامی واکه­ها به غیر از سه واکۀ پسین [ɑ]، [o] و [u] تراز است. برای واکه­های پسین [ɑ]، [o] و [u] شیب تغییرات F2 نزولی با مقدار کم است. بنابراین، به هنگام گذار از همخوان‌های تیغه‌ای دندانی‌لثوی به واکه در CV، F2 یا تغییر نمی­کند (در اغلب واکه­ها) و یا تغییر آن به صورت نزولی با شیب اندک (در مورد واکه­های [ɑ]، [o] و [u]) است.

۴) الگوی گذار F2 برای تمامی واکه­ها در همپوشی با همخوان‌های تیغه‌ای لثوی-کامی بسیار شبیه به تیغه‌ای­های دندانی‌لثوی است، با این تفاوت که شیب تغییرات نزولی F2 برای واکه­های پسین [ɑ]، [o] و [u] در همپوشی با همخوان‌های تیغه‌ای لثوی-کامی بیشتر از همخوان‌های دندانی‌لثوی است.

۵) همخوان­های بدنه­ای سختکامی به هنگام همپوشی با واکه‌های پسین در CV موجب تغییرات نزولی F2 با شیب متوسط تا زیاد می­شوند. همینطور، همپوشی این همخوان­ها با واکۀ پیشین افتاده [a] با شیب نزولی تغییرات F2 با مقدار متوسط همراه است. ولی گذار F2 برای تمامی واکه­های پیشین به غیر از [a] تقریباً تراز است.

۶) برای همخوان‌ نرمکامی /g/ شیب تغییرات گذار سازة دوم برای تمامی واکه‌های پیشین  و پسین به غیر از [a] تراز است. برای [a] تغییرات F2 به صورت نزولی با شیب اندک است.

۷) و بالاخره این که برای همخوان­های ملازی، الگوی گذار F2 برای تمامی واکه­ها صرف نظر از پشین و پسین بودن، تراز است.

جدول (۸) وضعیت هندسی گذار سازة دوم برای همپوشی­های همخوانی-واکه­ای در زبان ترکی آذری را به طور خلاصه  بیان می‌کند:

جدول ۸- وضعیت هندسی گذار سازة دوم برای همپوشی­های همخوانی-واکه­ای در زبان ترکی

Table 8- Geometric status of the second formant transition for consonant-vowel coarticulations in Turkish

 مطابق جدول فوق، الگوی گذار سازة دوم برای همپوشی­های همخوانی-واکه­ای در زبان ترکی آذری تابع سه عامل واجی است: ۱) محل تولید همخوان؛ ۲) پیشین و پسین بودن واکه؛ ۳) نوع واکه.

چنانکه ملاحظه می­شود، در رابطه با محل تولید همخوان، سه طبقۀ همخوان­های لبی، نرمکامی و ملازی، مسیر حرکتی فرکانس سازۀ F2 را تغییر نمی­دهند، زیرا شیب تغییرات گذار سازة دوم برای تمامی واکه­ها اعم از واکه‌های پیشین و پسین در مجاورت این همخوان­ها عمدتاً تراز است. این یافته در خصوص گذار سازة دومِ واکه‌های آذری در توالی همخوانی-واکه‌ای در محل‌ تولید همخوان‌های لبی، نرمکامی و ملازی همسو با یافته‌های بی‌جن‌خان (۲۴۲:۱۳۹۲) در مورد زبان فارسی است. بی‌جن‌خان نشان داده است گذار سازه دوم واکۀ بعد از همخوان‌های لبی، نرمکامی و ملازی همریخت و به صورت تراز یا نزولی و صعودی با شیب بسیار کم است. به این ترتیب، چون محل تولید لبی در ابتدای حفره دهان و محل تولید نرمکامی و ملازی در انتهای حفره دهان قرار دارد، تاثیر یکسانی بر گذار سازه‌ها می‏گذارند. از سوی دیگر، الگوی گذار سازه دوم در واکه‌های پسین (به طور مشخص سه واکۀ پسینِ [ɑ]، [o] و [u]) بعد از همخوان‌های دندانی‌لثوی، لثوی-کامی و سختکامی، اغلب به صورت نزولی با شبیب متوسط تا زیاد است. در حالی که همپوشی این همخوان­ها با واکه‏های پیشین تغییری در مسیر حرکتی F2 ایجاد نمی­کند. بر این اساس، همخوان­هایی که در مرکز حفرۀ دهان با فعالیت تیغه (همخوان‌های دندانی‌لثوی، لثوی-کامی) یا جلوی مرکز زبان (همخوان‌های سختکامی) در نواحی لثه تا ابتدای نرمکام تولید می­شوند، در همپوشی با واکه­های پسینِ [ɑ]، [o] و [u] باعث تغییر نزولی شیب گذار سازة دوم می­شوند. این یافته با یافته‌های بی‌جن‌خان (۱۳۹۲) برای زبان فارسی و دولاتره و همکاران (1955) برای انگلیسی مطابقت کامل دارد. دولاتره و همکاران (1955) گزارش کرده­اند که الگوی گذار سازه دوم در واکه‌های پیشین [i] و [e] بعد از همخوان‌های تیغه­ای در زبان انگلیسی به صورت تراز و در سایر واکه‌ها به صورت نزولی است. طبق بی‌جن‌خان (۱۳۹۲)، برای همخوان‌های دندانی‌لثوی، لثوی-کامی و سختکامی، شیب تغییرات گذار سازة دوم برای واکه‌های پسین در زبان فارسی اغلب نزولی با شیب متوسط تا زیاد است. این پژوهشگر، گذار F2 در واکه­های پیشین فارسی را به هنگام همپوشی با همخوان‏های دندانی‌لثوی، لثوی-کامی و سختکامی، تراز یا نزولی با شیب اندک گزارش کرده است. این شباهت بنیادی در الگوی گذار F2 در زبان­های ترکی و فارسی اساساً مؤید این واقعیت است که تغییرات فرکانسی سازۀ دوم به هنگام هم­تولیدی واکه با همخوان، رویدادی آواشناختی مربوط به سازوکارهای ناظر بر دینامیک دستگاه گفتار است که به صورت یک فرایند تولیدی خودکار در نظام آوایی زبان­ها روی می­هد.  

پیشین و پسین بودن واکه نیز در ترکی بر شیب تغییرات گذار سازة دوم تا حد زیادی تأثیرگذار است. طبق جدول (۸) مسیر حرکتی سازۀ دوم واکه­های پیشین در همپوشی با تمامی الگوهای همخوانی تقریباً تراز است و بدون تغییر باقی می­ماند در حالی که فرکانس سازه دوم واکه‌های پسین (به ویژه سه واکۀ پسینِ [ɑ]، [o] و [u]) بعد از همخوان‌های تیغه­ای و سختکامی تا حد زیادی تغییر می­کند (نزولی با شیب متوسط تا زیاد). این یافته نیز با یافته­های بی‌جن‌خان (۱۳۹۲)، برای زبان فارسی تا حد زیادی مطابقت دارد. بی‌جن‌خان، در مطالعۀ خود، گزارش کرده است، شیب تغییرات گذار سازة دومِ واکه‌های پسین در مقایسه با واکه­های پیشین در هم­تولیدی همخوان با واکه در اغلب موارد بیشتر است.

نکتۀ پایانی مربوط به تأثیر نوع واکه بر تغییرات گذار سازة دوم است. جدول (۸) نشان می­دهد الگوی گذار F2 تا حدی متأثر از نوع واکه از حیث پارامترهایی کیفی مانند سطح ارتفاع زبان و گردی است. به طور مثال، در حالی که مقادیر F2  واکه‌های پسینِ [ɑ]، [o] و [u] در همپوشی با الگوهای همخوانی تیغه­ای یا سختکامی در CV به طور قابل ملاحظه­ای کاهش می­یابد، واکۀ پسینِ [ɯ] در همپوشی با این همخوان­ها و البته تمامی همخوان­های دیگر اغلب الگویی تراز دارد. همینطور، فرکانس F2 واکۀ [a]، بر خلاف دیگر واکه­های پیشین، در همپوشی با برخی الگوهای همخوانی مانند همخوان­های سختکامی و نرمکامی، تا حدی دچار تغییر می­شود. این تغییرات در الگوی گذار سازۀ دوم البته محدود به زبان ترکی نیست و برای زبان­های دیگر از جمله فارسی (بی‌جن‌خان، ۱۳۹۲) و انگلیسی (Delattre et al., 1955) گزارش شده است.    

[1] Jachova, Z.

[2] Macedonian

[3] Delattre, P.C. 

[4] Hillenbrand, J. M.

[5] Ghaffarvand Mokari. P.

[6] Werner, S.

[7] Linear Discriminant Analysis (LDA)

[8] این مسئله دو دلیل دارد: اول آن که اگر فرض کنیم بازۀ فرکانسی F1 برای تولید واکه‌‌های افراشته بین ۲۰۰ تا ۳۵۰ هرتز باشد (Stevens, 1988)، واکه‌های افراشته [i]، [u]، [y] در ترکی آذری متوسطی نزدیک به بیشینۀ این بازۀ فرکانسی دارند؛ یعنی این واکه­ها به لحاظ آکوستیکی کاملاً افراشته نیستند و از سطح ارتفاع بیشینۀ بدنۀ زبان فاصلۀ نسبی دارند. دوم آن که اگر فرض کنیم بازۀ فرکانسی F1 برای تولید واکه‌‌های نیمه‌افراشته بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ هرتز باشد (Stevens, 1988)، طوری که سر ابتدایی این پیوستار متناظر با وضعیت نیمه‌افراشتگی و سر انتهایی آن متناظر با وضعیت نیمه‌افتادگی باشد، واکه‌های [e]، [ɯ]، [ø]، [o] در آذری متوسطی نزدیک به کمینۀ این بازۀ فرکانسی یا سر ابتدایی این پیوستار دارند. یعنی این واکه‌ها به لحاظ آکوستیکی نیمه‌افراشته­اند و نه نیمه‌افتاده. براین اساس، توزیع واکه‌‌های افراشته در نقاطی نزدیک به حداقل سطح ارتفاع بدنة زبان برای تولید این واکه‌ها و توزیع واکه‌های نیمه‌افراشته در نقاطی نزدیک به ارتفاع بیشینۀ بدنة زبان برای این دسته از واکه‌ها در عمل باعث نزدیکی قابل‌ملاحظه واکه‌های [e]، [ɯ]، [ø]، [o] به واکه‌های افراشته [i]، [u]، [y] و دوری آنها از واکه‌های افتاده [a] و [ɑ] شده است.

۱ به‌طور مشخص، درحالی‌که واکة [i] در ناحیة پیشینِ فضای واکه‌ای قرار گرفته است، واکة [e] و [a] تا حدی از ناحیة پیشین فاصله گرفته و به سمت نواحی مرکزی­تر فضای واکه‌ای متمایل شده‌اند. در این میان، میزان مرکزی‌شدگی واکة [a] از [e] به مراتب بیشتر است. این واکه به طور مشخص با کاهش بیشتر سطح ارتفاع بدنة زبان (نسبت به [e]) تا حد زیادی به سمت عقب دهان کشیده شده طوری که با واکه‌های افراشته و نیمه‌افراشته مرکزی [y، ɯ و ø] در یک راستا قرار گرفته است. همچنین، در بین واکه‌های نیمه‌افراشته، واکه‌های [ɯ] و [ø] مرکزی­تر از [o] و [e] هستند.

۲ اما واکة [o] با وجود ارتفاع کمتر نسبت واکة افراشتة [u]، اندکی پسین‌تر از این واکه تولید شده است. این واقعیت نشان می‌دهد توزیع واکه‌ها در دو ناحیة پیشین و پسین فضای واکه‌ای برحسب پارامتر F2 متقارن نیست.

^۳ در رابطه با تأثیر تکیه بر فضای واکه­ای باید اشاره کرد که شدت تغییرات فرکانسی واکه‌ها در موضع بی‌تکیه به گونه‌ای نیست که باعث تفاوت معنادار کیفیت واکه شود. ضمن آن که این تغییرات به سمت مرکز فضای واکه‌ای اتفاق نیفتاده است. علاوه‌ بر این، تفاوت منظم و منسجمی در داده‌های آوایی این پژوهش بین واکه‌های کوتاه و بلند از نظر الگوی توزیع ترکیبی فرکانس‌های F1×F2 قابل ‌مشاهده نیست.

۱. محل وقوع تکیة واژگانی بیشتر روی هجای پایانی کلمات قرار می‌گیرد و این الگو دربارة انواع مختلف کلمات آذری از جمله اسم، صفت، قید، فعل و غیره صادق است. اکثر پسوندهای اشتقاقی و تصریفی تکیه‌برند ولی برخی از پسوندهای اشتقاقی و واژه‌بست‌ها، نوعی دیگر از وندهای غیراشتقاقی، فاقد تکیه‌اند و بنابراین وقتی این‌ نوع وند‌ها به واژه اضافه می‌شوند، جایگاه تکیة واژه تغییر نمی‌کند (آرام، ۱۳۸۸). اما از آنجایی که محل وقوع تکیه همواره در پایان واژه قرار نمی‌گیرد و فرایندهای وندافزایی در مشخص‌کردن جایگاه آن موثر است، در این پژوهش از کلمات بسیط فاقد پسوند استفاده شده است.

[13] Paired samples T Test

[14] Paired samples T Test­