اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات44
تعداد شماره‌ها1,473
تعداد مقالات12,039
تعداد مشاهده مقاله22,292,562
تعداد دریافت فایل اصل مقاله9,792,817
قربانی, رامین, فرهادی, ابراهیم, زیاری, کرامت اله. (1400). تحلیل نیروهای پیشران کلیدی تاب‌آوری اقتصادی با رویکرد سناریویی در شهر تبریز. سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه اصفهان, 6(2), 1-20. doi: 10.22108/ue.2022.132266.1204
رامین قربانی; ابراهیم فرهادی; کرامت اله زیاری. "تحلیل نیروهای پیشران کلیدی تاب‌آوری اقتصادی با رویکرد سناریویی در شهر تبریز". سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه اصفهان, 6, 2, 1400, 1-20. doi: 10.22108/ue.2022.132266.1204
قربانی, رامین, فرهادی, ابراهیم, زیاری, کرامت اله. (1400). 'تحلیل نیروهای پیشران کلیدی تاب‌آوری اقتصادی با رویکرد سناریویی در شهر تبریز', سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه اصفهان, 6(2), pp. 1-20. doi: 10.22108/ue.2022.132266.1204
قربانی, رامین, فرهادی, ابراهیم, زیاری, کرامت اله. تحلیل نیروهای پیشران کلیدی تاب‌آوری اقتصادی با رویکرد سناریویی در شهر تبریز. سامانه مدیریت نشریات علمی دانشگاه اصفهان, 1400; 6(2): 1-20. doi: 10.22108/ue.2022.132266.1204

تحلیل نیروهای پیشران کلیدی تاب‌آوری اقتصادی با رویکرد سناریویی در شهر تبریز

اقتصاد شهری
دوره 6، شماره 2 - شماره پیاپی 10، آبان 1400، صفحه 1-20    اصل مقاله (1.2 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ue.2022.132266.1204
نویسندگان
رامین قربانی1؛ ابراهیم فرهادی2؛ کرامت اله زیاری* 3
1دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، تهران، ایران و پژوهشگر برنامه ریزی شهری و منطقه ای در دانشگاه بولونیا،ایتالیا
3استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی‌شهری، ‌دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
توانایی یک سیستم، جامعه یا اجتماع برای مقابله، جذب، سازگاری و احیای به موقع در برابر اثرهای یک مخاطره و روشی مؤثر برای حفاظت و بازگشت کارکردها و ساختارهای اساسی مهم جامعه در برابر بحران را تاب‌آوری گویند که ابعاد زیادی دارد و بعد اقتصادی این مفهوم در این مقاله بحث می‌شود. با توجه به جایگاه ویژه کلان‌شهر تبریز در منطقه شمال غرب کشور و اهمیت آن از بعد اقتصادی در میان شهرهای ایران و نیز قدمت دیرینه و تاریخ پر فراز و نشیب آن و اهمیتی که همواره در سطح کشور داشته است، مطالعه آن در زمینة تاب‌آوری بسیار مهم است. فرایند این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و نوع روش پژوهش توصیفی - تحلیلی است و «رویکردی اکتشافی» نسبت به آینده دارد. تحقیق حاضر دو بخش دارد؛ در بخش اول، به‌منظور ایجاد پایگاهی از عوامل اولیه موجود دربارة تاب‌آوری اقتصادی (گردآوری داده‌ها و اطلاعات) از تکنیک پویش محیطی (بررسی مقالات و منابع چاپی، مصاحبه با متخصصان و پایش همایش‌ها و کنفرانس‌ها) و بررسی پیشینه ادبیات استفاده شده است. بدین منظور، اطلاعات ازطریق منابع اسنادی، کتابخانه‌ای و پیمایشی گردآوری شده و با متغیرهای حاصل از مصاحبه با کارشناسان و متخصصان تاب‌آوری شهری تلفیق شده‌اند. در بخش دوم، از کارشناسان و نخبگان (25 نفر) خواسته شد مهم‌ترین عوامل کلیدی اثرگذار در تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز را در ۱۰ سال آینده مشخص و درنهایت با شناسایی عوامل تأثیرگذار در تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز، راهبردهای مختلف تدوین کنند.
کلیدواژه‌ها
نیروهای پیشران؛ تاب‌آوری اقتصادی؛ شهر تبریز؛ اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم؛ میک‌مک
اصل مقاله

مقدمه

تمدن کنونی بیش از پیش شهری شده و رشد شهری پیامدهای ناگواری را بر پیکرهای شهرها وارد کرده است (پورموسوی و همکاران، 1394: 20؛ Laskar, 2003: 379). امروزه فضای شهرها بر اثر تغییرات گسترده و شتابان در فرایند جمعیت‌پذیری و الگوی سکونت و افزایش بارگذاری‌های محیطی و اقتصادی در بسترهای جغرافیایی مخاطره‌آمیز، به توجه بیشتری نیاز دارد (Meng et al, 2020: 7). ابعاد سکونتگاه‌های شهری روزبه‌روز پیچیده‌تر و به دنبال آن ناپایداری امنیتی در بوم‌شهرها نمایان‌تر شده است. به این ترتیب، جامعه شهری به‌ویژه در اشکال امروزی و مدرن آن، به‌طور دائم و گسترده در معرض انواع مختلفی از مخاطرات قرار گرفته است (Hawley et al, 2012: 730; Hogan et al, 2014: 165). تبعات این ناپایداری امنیتی در شهرهای امروزی سبب پیدایش ایدة شهر به‌منزلة مولد مخاطرات و شهر مخاطره‌آمیز در دنیای توسعه‌یافتة صنعتی شده است. وقوع بحران‌های طبیعی و نداشتن برنامه‌ریزی مناسب برای مقابله با خسارت‌ها و پیام‌دهی ناشی از آن، به از دست رفتن منابع و دستاوردهایی منجر می‌شود که تحقق آنها سالیان زیادی طول می‌کشد (Gralepois, 2020: 11؛ جلالیان، 1397: 112ـ 110). فاجعه‌های مرتبط با خطرات طبیعی در سراسر جهان درحال افزایش‌اند و تبدیل‌شدن به تهدید و افزایش هزینه‌های اقتصادی جهانی همراه با آنها خطر طبیعی را به فاجعه می‌تواند تبدیل کند و بر جمعیت آسیب‌پذیر تأثیر بگذرد (Syed Ainuddin and Routray, 2012: 2). در بیشتر موارد بلایای طبیعی با تخریب منابع درآمدی و امکانات زیستی و سلامت ساکنان در ارتباط است و همیشه خطری جدی برای توسعه به‌ویژه در کشورهای درحال توسعه به شمار می‌رود (بدری و همکاران، 1392: 38)؛ به همین دلیل، کاهش خسارت‌ها و آسیب‌های مربوط به بحران‌ها و بلایا به مدیریت نیاز دارد (Das, 2019: 41). در این میان، نبود مدیریت مطلوب موجب شده است نه‌تنها کشور در زمینة بروز مخاطرات، بلکه در زمینة پذیرش تأثیرات و پیامدهای منفی و شکل‌گیری بحران‌های متعدد به یکی از آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان مبدل شود؛ زیرا در نظام توسعه و برنامه‌ریزی کشور با تسلط دیدگاه مدیریتی کاهش آسیب‌پذیری و نادیده‌گرفتن مدیریت بحران به‌عنوان یک فرایند و تخصص عاملی می‌شود که پس از بروز مخاطرات محیطی و تبدیل آنها به بحران، ستادهای مدیریت بحران برای مدیریت و کنترل وضعیت به‌صورت جدی وارد عمل شوند (ابراهیم‌زاده و اسمعیل‌نژاد، 1396: ۶ـ3).

درواقع مدیران بحران با نداشتن دانش، مهارت و عملکردی مؤثر موجب افزایش آسیب‌پذیری سکونتگاه‌ها در برابر وقوع رویدادهای طبیعی می‌شوند؛ زیرا مدیریت بحران مؤثر و کارآمد باید برای هریک از مراحل بحران، تمهیدات خاصی را در نظر بگیرد (مظلومی، 1379: 76؛ Rashid, 2011: 39). در مهروموم‌های اخیر در مقیاس جهانی، نهادها و آژانس‌های فعال در زمینة کاهش خطر مخاطرات طبیعی، بیشتر فعالیت‌های خود را بر دستیابی به جامعه تاب‌آور متمرکز کرده‌اند که در این میان به‌دلیل خسارات وسیع اجتماعی ـ اقتصادی و تخریب‌های گسترده کالبدی و زیرساختی، زمین‌لرزه‌ها اولویت و ریسک بالایی دارند (Morelli, 2014: 37). آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (1384 ـ 1382) با پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهر تهران در برابر حوادث غیرمترقبه[1]، نظام‌ مدیریت بحران زلزله را برای اجرا در سه فاز وضعیت عادی، واکنش اضطراری، مرمت و بازسازی ارائه کرده است. با توجه به نتایج پژوهش‌های انجام‌شده و اعتراف به این موضوع که کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و زمین‌شناسی ازجمله ده کشور سانحه‌خیز جهان به شمار می‌آید، همواره براثر سوانحی همچون سیل، زلزله، خشک‌سالی، طوفان و غیره خسارات جانی و مالی چشمگیری به کشور وارد شده و سبب شده است بیشتر شهرها و روستاهای ایران آسیب‌پذیری بالایی داشته باشند. بدین ترتیب، تبریز به‌دلیل آسیب‌پذیربودن در ابعاد گوناگون جزء کلان‌شهرهای با درجه آسیب‌پذیری بسیار بالا از منظر بلایای طبیعی تلقی می‌شود. شهر تبریز، مناطق قدیمی با بافت‌های فشرده و دامنة خطرپذیری بالا در برابر بحران‌های محیطی دارد. با توجه به جایگاه ویژه کلان‌شهر تبریز در منطقه شمال غرب کشور و اهمیت آن از بعد اقتصادی در میان شهرهای ایران، قدمت دیرینه و تاریخ پر فراز و نشیب آن و اهمیت آن در سطح کشور، مطالعه آن در زمینة تاب‌آوری بسیار دارای اهمیت است. بر این مبنا پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است که مهم‌ترین نیروهای پیشران کلیدی تاب‌آوری اقتصادی در تبریز کدم‌اند.

مبانی نظری

هولینگ[2] (که از او به‌عنوان پدر تاب‌آوری یاد می‌شود) در سال ۱۹۷۳ تاب‌آوری را به‌عنوان یک اصطلاح توصیفی در اکولوژی معرفی کرد (Kamrholm et al, 2014: 121) و از آن زمان به بعد به‌طور گسترده استفاده شده و بر زمینه‌های علمی مختلف مانند مدیریت بلایا، روانشناسی و اکولوژی تأثیر گذاشته است (Leon & March, 2014: 251).

جنبه مشترک در همه رویکردهای تاب‌آوری، توانایی ایستادگی و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است. از میان رویکردهای مفهومی، دو رویکرد پایداری و بازیابی، درکی قطعی از تاب‌آوری دارند؛ به‌طوری‌که آنها تاب‌آوری یک جامعه (فرد یا سیستم اکولوژیکی) را ویژگی ذاتی در نظر می‌گیرند که آن را قادر می‌کند با یک عامل فشار انطباق پیدا کند یا نکند. این دو رویکرد بر این نکته تأکید می‌کنند که جامعه به‌عنوان یک کل، یا تاب‌آور است یا تاب‌آور نیست (Tierney and Bruneau, 2007: 103)؛ اما در رویکرد سوم، یعنی تاب‌آوری در مفهوم گذار، تفاوت بین تاب‌آوری اجتماعی و اکولوژیکی روشن می‌شود. تاب‌آوری اجتماعی ظرفیت افراد برای یادگیری از تجربه‌ها و شرکت آگاهانه در یادگیری در تعامل با محیط اجتماعی و فیزیکی ـ کالبدی را در نظر می‌گیرد؛ بنابراین، به نظر هریریا و همکاران، این رویکرد به نقش افراد در شکل‌دادن به «خط سیر تغییر» اهمیت خاصی می‌دهد (Herreria et al, 2006: 135). همچنین، این رویکرد به دنبال شناسایی ویژگی‌های پویای جوامع و تعامل بین انسان ـ اکوسیستم است و به‌جای تمرکز بر آسیب‌پذیری‌های جامعه به ظرفیت سازگاری آن توجه می‌کند. با این رویکرد، جامعه تاب‌آور می‌تواند با استفاده از تجربه‌های تغییرات به‌وجودآمده به‌جای بقا و حفظ خود در برابر عامل فشار یا تغییر، به روش‌های نوآورانه‌ای به تغییرات واکنش نشان دهد. در زمان حاضر تاب‌آوری راهی برای تقویت جوامع با استفاده از ظرفیت‌های آنها مطرح می‌شود. در سطح جهانی، دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر کرده است. براساس این نگرش، برنامه‌های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی‌های جوامع تاب‌آور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تاب‌آوری نیز توجه کنند (Cutter et al, 2008: 3). همچنین، تعیین و توسعه شاخص‌های تاب‌آوری کار سختی است و با ماهیت پیچیده تاب‌آوری سروکار دارد. بدین ترتیب، ارزیابی تاب‌آوری شهری نیز بسیار پیچیده می‌شود. شاخص‌های متعددی که تاکنون در عمل برای ارزیابی خصوصیات تاب‌آوری ارائه شده‌اند در دو مقوله قرار می‌گیرند (Morelli et al, 2014: 37): 1. شاخص‌های پایداری، مقاومت و استحکام را با رویکرد برآیند محور برای اندازه‌گیری کارآیی روش و عمل می‌توان ارزیابی کرد؛ 2. شاخص‌های سازش، حساسیت و توانایی بازیابی را با رویکرد فرایند محور برای پایش پیشرفت مراحل کار می‌توان ارزیابی کرد (Cloke and Pappenberger, 2009: 617). با توجه به مبانی بیان‌شده، این پژوهش بر مبنای تاب‌آوری در مفهوم پایداری با رویکرد برآیند محور و شاخص‌های کمی پایداری، مقاومت و استحکام مسیر عملیاتی و تحلیلی خود را انتخاب کرده است و با استناد به این تعریف از تاب‌آوری برآیند به‌صورت توانایی مقاومت در برابر شوک‌ها، مجموعه معیارها و زیرمعیارهای کلی و جزئی به‌کارگرفته‌شده را تعریف و تعیین می‌کند.

تایمرمن[3] (۱۹۸۱) نخستین فردی بود که مفهوم تاب‌آوری را در حوزه بلایا و مخاطرات مطرح کرد (Maguire & Hagan, 2007: 18). این مفهوم پس از پذیرش چارچوب کاری هیوگو در خلال مهروموم‌های 2015 ـ 2005 به‌طور وسیعی به کار گرفته شده است (Usamah et al, 2014: 179). ازنظر او توانایی یک سیستم، جامعه یا اجتماع برای مقابله، جذب، سازگاری و احیای به موقع در برابر اثرهای یک مخاطره و روشی مؤثر برای حفاظت و بازگشت کارکردها و ساختارهای اساسی مهم جامعه در برابر بحران را تاب‌آوری گویند (Lenchner et al, 2016: 56). تبیین تاب‌آوری در برابر تهدیدات، درواقع شناخت نحوة تأثیرگذاری ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی و جوامع شهری در افزایش تاب‌آوری و شناسایی ابعاد مختلف تاب‌آوری در شهرها است (Mitchell and Harris, 2012: 3). درواقع هدف از این رویکرد، کاهش آسیب‌پذیری شهرها و تقویت توانایی‌های شهروندان برای مقابله با خطرات ناشی از تهدیدات مختلف است. به‌طور کلی تاب‌آوری به‌عنوان ترکیبی از ایده‌های رایج، نظامی شامل اکوسیستم پایدار (Holling, 1973: 22; Gunderson, 2009: 41)، زیرساخت مهندسی، روانشناسی (Lee et al, 2009: 105)، علوم رفتاری (Norris, 2011: 100) و کاهش خطر بلایا و بحران‌های مختلف است (Cutter et al, 2008: 47). تاکنون تعاریف متعددی از بحران صورت گرفته است که به باور مازارو[4] (۲۰۱۳) بحران به‌عنوان یک نقطه عطف حیاتی برای هر موجود زنده، فرد، جامعه و سیستم با توجه به توانایی و آمادگی آنها برای انطباق با شرایط جدید تعریف می‌شود. به باور روهرمن[5] (۲۰۰۵) بحران نبود توانایی لازم برای واکنش در زمان کوتاه به مسائل است. از دید لیونگستون[6] (۲۰۰۰) بحران پدیده‌ای پیش‌بینی‌ناپذیر است که با نتایج منفی همراه است. به عقیده فید[7] (۲۰۰۵) بحران رویدادی غیرمعمول و دور از انتظار است که عدم اطمینان و تهدیدی برای اهداف مطلوب انسانی است و با توجه به اینکه بحران پدیده‌ای چندوجهی و مرتبط با انسان است، با الگوهای مختلفی ازجمله الگوی فیزیکی، الگوی نظام‌مند، الگوی مهندسی، الگوی شناختی، الگوی تفکر نمادین و الگوی اجتماعی بررسی و تبیین می‌شود (وردی‌نژاد و بهرامی‌رشتیانی، ۱۳۸۹: 4۰؛ Marwitz, 2008: 94). در تعریف بحران، بهتر است بین بحران و واقعه ناگوارتفاوت قائل شد. برنت[8] بین این دو تفاوت قائل است (Bildan, 2003: 21). به نظر او، بحران توصیف‌کنندة شرایطی است که در آن ریشه‌های پدیده می‌توانند مسائل و مشکلاتی مانند ساختارها و عملیات مدیریتی نامناسب و با شکست در تطابق با یک تغییر باشند؛ درحالی‌که منظور از واقعه ناگوار این است که شرکت با تغییرات مصیبت‌بار پیش‌بینی‌نشده یا ناگهانی مواجه شده است که کنترل کمی روی آنها دارد (Chandrashekara, 2015: 47; Brent, 2003: 2 ). بحران، از هم گسیختگی شدید در فعالیت‌های یک جامعه است که در این فرایند، انسان‌ها، اقلام و دارایی‌ها و محیط در سطح وسیع دچار آسیب شدید می‌شوند؛ به‌طوری‌که جامعه فقط قادر است از منابع موجود خود کمک بگیرد. بحران‌ها بیشتر براساس سرعت و شدت یعنی ناگهانی‌بودن یا کندبودن بروز آنها یا به‌دلیل طبیعی یا زادة دست بشر بودن طبقه‌بندی می‌شوند (Madzharov, 2013: 114; UNDP, 1992: 14).

 

روش پژوهش

فرایند این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و نوع روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است و «رویکردی اکتشافی» نسبت به آینده دارد. تحقیق حاضر متشکل از دو بخش است. در بخش اول، به‌منظور ایجاد پایگاهی از عوامل اولیه موجود دربارة تاب‌آوری اقتصادی (گردآوری داده‌ها و اطلاعات)، از تکنیک پویش محیطی (بررسی مقالات و منابع چاپی، مصاحبه با متخصصان و پایش همایش‌ها و کنفرانس‌ها) و بررسی پیشینه ادبیات استفاده شده است. بدین منظور، اطلاعات ازطریق منابع اسنادی، کتابخانه‌ای و پیمایشی گردآوری شده و با متغیرهای حاصل از مصاحبه با کارشناسان و متخصصان تاب‌آوری شهری تلفیق شده‌اند. در بخش دوم، از 25 نفر کارشناسان و نخبگان (همه این متخصصان در زمینة تاب‌آوری شهری و مباحث اقتصادی شهر دارای سابقه اجرایی، کتاب یا صاحب اثرهای ارزشمندی بودند) خواسته شد مهم‌ترین عوامل کلیدی اثرگذار در تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز را در ۱۰ سال آینده مشخص کنند که درنهایت با توجه به مصاحبه با نخبگان موضوع در دو مرحله به‌صورت دلفی 25 متغیر به شرح جدول 2 تعیین شد. این مقاله از نرم‌افزار میک‌مک برای تحلیل و بررسی اطلاعات و ارائه نتایج بهره برده است.

جدول ۱- مرور مهم‌ترین ابعاد، تعاریف و شاخص‌های تاب‌آوری در منابع مختلف

ابعاد

تعریف

گزیده شاخص‌ها

اجتماعی

از تفاوت اجتماعی، در واکنش مثبت نشان دادن، انطباق با تغییرات و حفظ رفتار سازگارانه و بازیابی یافتن از سوانح به دست می‌آید.

آسیب‌پذیری اجتماعی (نژاد و قومیت، سن، وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی)، جنسیت، استخدام، تحصیلات؛ ساختار خانواده، اعتماد، رهبری، کارآیی جمعی، سرمایه اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، معیارها، نگرش‌ها، ارزش‌های موجود و ارتباطات و اطلاعات.

اقتصادی

واکنش و سازگاری افراد و جوامع به‌طوری‌که آنها را قادر به کاهش خسارت‌های بالقوه ناشی از سوانح کند.

سرمایه اقتصادی (درآمد، پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری‌ها)؛ سرمایه انسانی (تحصیلات، سلامت، مهارت‌ها، دانش و اطلاعات)، سرمایه فیزیکی (مسکن، تأسیسات عمومی، مشاغل و صنعت)، سرمایه طبیعی (منابع، زمین، آب و اکوسیستم)، رشد اقتصادی، درآمد پایدار، فرصت‌های شغلی، توزیع عادلانه درآمد و ثروت در جامعه، زمین و مواد خام، سرمایه مادی، دسترسی به مسکن و خدمات بهداشتی.

نهادی

حاوی ویژگی‌های مرتبط با تقلیل خطر، برنامه‌ریزی و تجربه سوانح قبلی است و با ظرفیت جوامع برای کاهش خطر، اشتغال افراد محلی در تقلیل خطر تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.

توسعه اقتصادی (بی‌طرفی ریسک و آسیب‌پذیری نسبت به مخاطرات؛ سطح و تنوع منابع اقتصادی تعادل در توزیع منابع اقتصادی)، سرمایه اجتماعی (پشتیبانی اجتماعی دریافت‌شده، پشتیبانی اجتماعی فرض‌شده، نهادینه‌سازی جامعه (روابط غیررسمی)، ارتباط و هماهنگی سازمانی، مشارکت شهروندان، راهبری و نقش‌ها (روابط رسمی)، حس جامعه تعلق به مکان، رقابت جامعه (عمل جامعه؛ مهارت‌های حل مشکل، انعطاف‌پذیری و خلاقیت؛ تقویت اثرمندی جمعی؛ روابط سیاسی)، اطلاعات و ارتباطات (حکایات؛ رسانه‌های پاسخگو، مهارت‌ها و زیرساخت‌ها؛ منابع مورد اعتماد اطلاعات).

کالبدی - محیطی

ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه مانند پناهگاه‌ها، واحدهای مسکونی و زیرساختی مانند خط لوله، جاده‌ها و وابستگی آنها به زیرساخت‌های دیگر می‌شود.

دسترسی به خدمات، مسکن، محیط مصنوع و زیرساخت‌ها (مسکونی، تجاری و صنعتی، شریان‌های حیاتی، زیرساخت ترابری و یادبودها)، سیستم‌های طبیعی و مواجهه‌ها، برنامه‌ریزی و کاهش مخاطرات (برنامه‌های مقابله، کدها و استاندارهای ساختمانی؛ برنامه‌های کاهش مخاطرات و ارزیابی آسیب‌پذیری؛ برنامه جامع؛ برنامه استمرار خدمات؛ ارتباطات متقابل؛ برنامه بازسازی و ...)، زیرساختی (شریان‌های حیاتی مراکز حیاتی، حساس و مهم: بناهای عمومی)، سازه‌ای (واحدهای تجاری و صنعتی؛ واحدهای مسکونی آثار باستانی؛ تأسیسات خطرزا)، محیط‌زیستی (مخاطرات؛ آلودگی‌ها، تنوع زیست‌محیطی پایداری زیست‌محیطی و خصوصیات جغرافیایی).

ـ مأخذ: (نگارندگان براساس پوراحمد همکاران، 1400؛ حاتمی‌نژاد و همکاران، 1400؛ ساسان‌پور و همکاران، 1396؛ پاشاپور و پوراکرمی، 1396؛ پاشاپور و همکاران، 1398؛ بذرافکن و همکاران، 1397؛ Cutter et al, 2008; Norris et al, 2011; Safdari & Farhadi, 2019)

 

جدول 2- نیروهای کلیدی در رابطه با بعد تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز

 

 

متغیرهای اقتصادی

ردیف

کمک‌های نقدی، وام‌های کوچک و تضمین وام برای تاب‌آوری

Q14

درآمد و توانایی اقتصادی خانوارها

Q1

مشوق‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری در کاهش خطرپذیری

Q15

اشتغال

Q2

منابع مالی و تحقق بودجه شهرداری

Q16

متوسط هزینه زندگی

Q3

ذخایر مالی

Q17

پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی خانواده

Q4

مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

Q18

تنوع شغلی

Q5

تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح

Q19

توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل

Q6

قیمت مسکن یا ملک

Q20

سیاست‌های اقتصادی مولد

Q7

اشتغال زنان

Q21

تسهیلات مالی و معافیت‌های مالیاتی

Q8

بودجه و یارانه

Q22

حمایت از مشاغل کوچک

Q9

سرمایه ‌آسیب‌پذیر

Q23

سلامت اقتصادی، ثبات اقتصادی و رشد اقتصادی

Q10

بازپرداخت خسارت

Q24

حمایت از تولید، عرضه و صادرات صنایع‌دستی و خلاق

Q11

انتقال ریسک

Q25

آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح

Q12

بیمه‌ها (ضریب نفوذ و سقف پرداخت)

Q13

منبع: یافته‌های تحقیق

 

 

یافته‌های پژوهش

نیروهای پیشران اقتصادی

بعد از آنکه عوامل کلیدی به روش دلفی مشخص شدند، در سومین مرحله اقدام به شناسایی نیروهای پیشران مؤثر شد. نیروهای پیشران عناصری‌اند که باعث حرکت و تغییر در طرح اصلی سناریو می‌شوند و درنهایت داستان‌ها را مشخص می‌کنند. این نیروهای پیشران معمولاً در قالب موضوعات نیروهای اقتصادی نیروهای سیاسی، دانش و تکنولوژی، کالبد و فضا، ارتباطات و حمل‌ونقل و انرژی مشخص می‌شوند. در این مرحله با ایجاد ماتریسی از عوامل کلیدی، نیروهای پیشران بین عوامل کلیدی شناسایی می‌شوند. 25 عاملی که نخبگان شناسایی کرده‌اند در یک ماتریس 25 در 25 تنظیم شد. در ماتریس متقاطع جمع اعداد سطرهای هر عامل به‌عنوان میزان تأثیرگذار و جمع ستون‌های هر عامل میزان تأثیرپذیری آن را از عوامل دیگر نشان می‌دهد. بر مبنای 559 ارزش محاسبه‌شده در ماتریس اولیه، اثرات متقاطع از سوی نخبگان و کارشناسان، 315 مورد دارای تأثیرگذاری زیاد، 234 مورد دارای تأثیرگذاری متوسط و 50 مورد دارای تأثیرگذاری کم و 26 مورد بی‌تأثیر ارزیابی شده‌اند.

 

پیشران‌ها و روندهای مؤثر اقتصادی

برای ایفای نقش مؤثر در شکل‌بخشیدن به آینده، ضرورت دارد با اتکا به رویکردهای جدید برنامه‌ریزی، به شکل جدی پیشران‌های توسعه و تحولات آینده بر پایة کالان روندها و روندهای ناپیوسته، سناریوسازی و بهره‌گیری واقع‌بینانه از توانمندی‌های جامعة هدف شناسایی شود. واژه روند شناخته‌شده‌ترین واژه در حوزه آینده‌پژوهی محسوب می‌شود. روندها در بیشتر روش‌ها و رویکردهای آینده‌پژوهی استفاده می‌شوند و در بیشتر تحقیقات مرتبط با آینده، اولین بخش از فعالیت مطالعه آینده را تشکیل می‌دهند. ظهور واژه روند از مباحث مالی بود؛ در مباحث مالی مسیر تغییر قیمت‌ها روند قیمت نامیده می‌شد. این جهت‌گیری می‌توانست فزاینده، کاهنده، بلندمدت، کوتاه‌مدت یا میان‌مدت باشد. روند عبارت است از تغییرات منظم، مستمر یا دوره‌ای در پدیده‌ها در طول یک بازة زمانی.

تغییرات مذکور ممکن است به شکل کیفی یا کمی باشند؛ برای مثال، به روند تغییرات جمعیت (کمی) یا روند تغییر ارزش‌ها (کیفی) می‌توان اشاره کرد. پیشران‌ها، مجموعه یا خوشه‌ای از یک یا چند مؤلفه یا روند مرتبط هستند که با هم به آینده شکل می‌دهند. پیشران‌ها در حقیقت بیان‌کنندة عوامل ایجاد تغییر در یک موضوع‌اند که گاهی‌اوقات نیز به‌عنوان کلان‌روند از آنها نام برده می‌شود. برخی از محققان نیز پیشران را شامل دست‌هایی از کلان‌روندهای متعلق به محیط راهبردی فعالیت دانسته‌اند (یعنی مجموعه روندهای منفرد که به‌صورت خوشه درآمده‌اند). نیروهای پیشران در دور‌ه‌های کوتاه‌مدت کمتر دچار تغییر شده‌اند و برخلاف روندهای منفرد، تعریف خاص و شرح مفصل ندارند.

در ادامه با تشکیل ماتریس 25 * 25 در محیط نرم‌افزار میک‌مک، مبتنی بر میانگین امتیازات خبرگان، پیشران‌ها تحلیل و ارزیابی شدند. از مجموع 559 رابطه ارزیابی‌شده در ماتریس، 26 رابطه صفر به این معنی است که عوامل اثر متقابلی نداشتند. 50 رابطه با اثرگذاری کم، 234 رابطه با اثرگذاری متوسط و 315 رابطه به‌صورت ۳ با اثرگذاری بالا یا با اهمیت بودند. ماتریس براساس شاخص آماری با دو چرخش داده‌ای از مطلوبیت و بهینه‌شدگی 100 درصد برخوردار بوده که نشان‌دهندة روایی بالای پرسشنامه و پاسخ‌های آن بوده است.

 

جدول 3- ویژگی‌های ماتریس اولیه اقتصادی

تأثیرپذیری

تأثیرگذاری

تکرار

96 ٪

97 ٪

1

100 ٪

100 ٪

2

 

1ـ5ـ2ـ3ـ ماتریس اثر ـ وابستگی مستقیم و پراکندگی شاخص‌های اقتصادی

در تحلیل ماتریس اثر ـ وابستگی، باید به نحوه چیدمان و پراکندگی فضایی شاخص‌های اقتصادی شهر تبریز با الگوی آینده‌پژوهی در چارچوب شکل 1 توجه کرد. الگوی این توزیع، ارتباط بسیار مستقیمی با پایداری یا ناپایداری سیستم تاب‌آوری اقتصادی در شهر تبریز با رویکرد آینده‌نگرانه خواهد داشت؛ به‌طوری‌که سیستم‌ اقتصادی پایدار علاوه بر اینکه شاخص‌هایی با میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بالا دارد، توزیع متغیرها در آن سیستم به‌صورت نرمال و در چهار سطح نمودار است.

در سیستم‌های ناپایدار اقتصادی، توزیع متغیرها الگوی یکسان و نرمالی ندارند و بیشتر شاخص‌ها گرایش به بالا یا پایین بودن دارند؛ ازاین‌رو، با توجه به شکل 1 و تحلیل‌های انجام‌شده می‌توان دریافت سیستم تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز با در نظر گرفتن نمودار تحلیل اثر ـ وابستگی در وضعیت نسبتاً پایدار قرار دارد و نشان‌دهندة ثبات نسبی متغیرهای تأثیرگذار و تداوم تأثیر آنها بر سایر متغیرهاست. هرکدام از متغیرها با توجه به میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری در مکان خاصی در نمودار قرار می‌گیرند. مطابق شکل 1، موقعیت متغیرها در نمودار بیان‌کنندة وضعیت آنها در سیستم و نقش آنها در پویایی و تحولات سیستم در آینده است.

براساس یافته‌ها، متغیرهای مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن (69)، آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح (68)، قیمت مسکن یا ملک (67) و بیمه‌ها (ضریب نفوذ و سقف پرداخت) (66) بیشترین ضریب تأثیرگذاری بر دیگر متغیرها را داشته‌اند. همچنین، متغیرهای انتقال ریسک (68)، قیمت مسکن یا ملک (64)، بازپرداخت خسارت (64) و مشوق‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری در کاهش خطرپذیری (63) بیشترین تأثیرپذیری از دیگر متغیرها را داشته‌اند.

 

 

جدول 4-.میزان اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم عوامل اقتصادی

N°

Variable

Total number of rows

Total number of columns

1

درآمد و توانایی اقتصادی خانوارها

57

63

2

اشتغال

65

56

3

متوسط هزینه زندگی

58

60

4

پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی خانواده

49

53

5

تنوع شغلی

62

52

6

توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل

62

52

7

سیاست‌های اقتصادی مولد

61

54

8

تسهیلات مالی و معافیت‌های مالیاتی

57

55

9

حمایت از مشاغل کوچک

62

57

10

سلامت اقتصادی، ثبات اقتصادی و رشد اقتصادی

37

52

11

حمایت از تولید، عرضه و صادرات صنایع‌دستی و خلاق

54

58

12

آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح

68

58

13

بیمه‌ها (ضریب نفوذ و سقف پرداخت)

66

59

14

کمک‌های نقدی، وام‌های کوچک و تضمین وام برای تاب‌آوری

57

57

15

مشوق‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری در کاهش خطرپذیری

62

63

16

منابع مالی و تحقق بودجه شهرداری

59

59

17

ذخایر مالی

47

61

18

مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

69

61

19

تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح

65

59

20

قیمت مسکن یا ملک

67

64

21

اشتغال زنان

53

62

22

بودجه و یارانه

48

61

23

سرمایه‏آسیب‏پذیر

65

55

24

بازپرداخت خسارت

53

64

25

انتقال ریسک

60

68

 

Totals

1463

1463

 

شکل 1- موقعیت قرارگیری هریک از عوامل اقتصادی در تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به‌صورت مستقیم (خروجی نرم‌افزار میک‌مک(

 

 

ماتریس اثر ـ وابستگی غیرمستقیم و پراکندگی شاخص‌های اقتصادی

شکل 1، پراکندگی متغیرهای دووجهی (در قسمت شمال شرقی و ناحیه ۲) و متغیرهای تأثیرگذار (در قسمت شمال غربی ناحیه ۱) را نشان می‌دهد. این متغیرها بیشتر تأثیرگذار و کمتر تأثیرپذیر و بحرانی‌ترین مؤلفه‌ها هستند و در میان این متغیرها عموماً متغیرهای محیطی دیده می‌شوند و عموماً توسط سیستم قابل‌کنترل نیستند. متغیرهای مستقل با قرارگیری در قسمت جنوب غربی و ناحیه ۴، از سایر متغیرهای سیستم تأثیر نمی‌گیرند و بر آنها تأثیر هم ندارند (فاقد متغیر مستقل) و همچنین متغیرهای تنظیمی در قسمت مرکزی بر محور مرکز مدار قرار می‌گیرند. براساس سیاست‌هایی که برنامه‌ریزان برای اهداف خود به کار می‌گیرند، این متغیرها قابلیت ارتقا به متغیرهای تأثیرگذار، متغیرهای تعیین‌کننده با متغیرهای هدف و ریسک را دارند. در قسمت جنوب شرق ـ ناحیه 3، متغیرهای تأثیرپذیر قرارگرفته‌اند؛ همان‌طور که مشاهده می‌شود تنها دو متغیر ذخایر مالی و بودجه و یارانه در این قسمت قرارگرفته‌اند.

همچنین، در میان مجموعه متغیرهای جدول شماره 5، باید گفت شاخص مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن با مجموع 235275 ارزش سطری محاسبه‌شده، بیشترین میزان اثرگذاری غیرمستقیم بر تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز در چارچوب رویکرد آینده‌نگرانه را دارد. همچنین متغیرهای آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح، قیمت مسکن یا ملک، بیمه‌ها (ضریب نفوذ و سقف پرداخت)، سرمایه‌آسیب‌پذیر و اشتغال به‌ترتیب با 230956، 227684، 227684، 226055 و 223117 امتیاز سطری، بیشترین ضریب تأثیرگذاری غیرمستقیم بر دیگر متغیرها را داشته‌اند. در این میان، متغیرهای انتقال ریسک، بازپرداخت خسارت، قیمت مسکن یا ملک، مشوق‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری در کاهش خطرپذیری، درآمد و توانایی اقتصادی خانوارها به‌ترتیب با 232011، 218883، 366258، 218843، 215782 و 215637 ارزش ستونی محاسبه‌شده، بیشترین میزان تأثیرپذیری از دیگر متغیرها را داشته‌اند. در سنجش اثر ـ وابستگی غیرمستقیم، نظیر آنچه پیرامون نمونه مستقیم رخ داد، متغیر سلامت اقتصادی، ثبات اقتصادی و رشد اقتصادی دارای کمترین میزان اثرگذاری و متغیر تنوع شغلی دارای کمترین میزان تأثیرپذیری بوده‌اند.

 

سهم اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم عوامل اقتصادی به‌صورت مقایسه‌ای

با توجه به اینکه برای انجام محاسبات اثرهای غیرمستقیم، نرم‌افزار میک‌مک متغیرها را چندبار به توان می‌رساند، جمع اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم اعداد چندرقمی درمی‌آید و مقایسه آن با اثرهای مستقیم دشوار می‌شود. در جدول 6، سهم عوامل از کل اثرگذاری و اثرپذیری براساس مستقیم و غیرمستقیم نشان داده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، 10 عامل در ستون اثرگذاری بیشترین سهم را در اثرگذاری مستقیم داشته‌اند. همچنین، برحسب ماتریس اثرگذاری و وابستگی بالقوه مستقیم و غیرمستقیم، گفتنی است شاخص مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن، در رتبه اول تأثیرگذاری مستقیم و نفوذناپذیری در رتبه اول تأثیرگذاری غیرمستقیم قرار گرفته است. همچنین، متغیر انتقال ریسک در رده اول بیشترین میزان وابستگی غیرمستقیم و در رده اول بیشترین وابستگی مستقیم قرار دارد؛ مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن و آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح در رتبه بعدی اثرگذاری مستقیم قرارگرفته‌اند. با اتکا به یافته‌های جدول 6 و شکل‌های 3 و 4، نیروهای پیشران کلیدی از لحاظ تأثیرگذاری و تأثیرپذیری قابل ارائه خواهند بود. در این راستا، با توجه به 25 متغیر کلی بررسی‌شده، 25 نیروی پیشران کلیدی نیز به‌ترتیب از بیشترین به کمترین اهمیت ارائه شده‌اند.

 

 

جدول 5- ارزش‌های سطری محاسبه‌شده عوامل اقتصادی با میزان اثرگذاری غیرمستقیم

N°

Variable

Total number of rows

Total number of columns

1

درآمد و توانایی اقتصادی خانوارها

194913

215637

2

اشتغال

222892

192747

3

متوسط هزینه زندگی

200065

203704

4

پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی خانواده

169525

181853

5

تنوع شغلی

213642

178712

6

توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل

213169

179531

7

سیاست‌های اقتصادی مولد

208902

185667

8

تسهیلات مالی و معافیت‌های مالیاتی

196578

189446

9

حمایت از مشاغل کوچک

212417

195836

10

سلامت اقتصادی، ثبات اقتصادی و رشد اقتصادی

128696

179999

11

حمایت از تولید، عرضه و صادرات صنایع‌دستی و خلاق

186723

199753

12

آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح

230956

200397

13

بیمه‌ها (ضریب نفوذ و سقف پرداخت)

226055

201661

14

کمک‌های نقدی، وام‌های کوچک و تضمین وام برای تاب‌آوری

195135

195990

15

مشوق‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری در کاهش خطرپذیری

211752

215782

16

منابع مالی و تحقق بودجه شهرداری

200071

202963

 

ذخایر مالی

17

209412

18

مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

235275

208973

19

تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح

222535

203337

20

قیمت مسکن یا ملک

227684

218843

21

اشتغال زنان

183851

212051

22

بودجه و یارانه

165346

208971

23

سرمایه‏آسیب‏پذیر

223117

188819

24

بازپرداخت خسارت

181870

218883

25

انتقال ریسک

208744

232011

 

Totals

1463

1463

 

 

 

شکل 2- موقعیت قرارگیری هریک از عوامل اقتصادی در تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به‌صورت مستقیم (خروجی نرم‌افزار میک‌مک)

شکل 3- موقعیت قرارگیری هریک از عوامل اقتصادی در تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به‌صورت غیرمستقیم (خروجی نرم‌افزار میک‌مک)

شکل 4- موقعیت قرارگیری هریک از عوامل اقتصادی بالقوه در تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به‌صورت غیرمستقیم (خروجی نرم‌افزار میک‌مک(

 

جدول 6-ارزش‌های سطری محاسبه‌شده متغیرهای اقتصادی برحسب تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

Rank

Label

Direct influence

Label

Direct dependence

Label

Indirect influence

Label

Indirect dependence

1

مشوق‌های ف

471

انتقال ریس

464

مشوق‌های ف

468

انتقال ریس

462

2

آسیب‌‌پذیر

464

قیمت مسکن

437

آسیب‌‌پذیر

459

بازپرداخت‏

435

3

قیمت مسکن

457

بازپرداخت‏

437

قیمت مسکن

453

قیمت مسکن

435

4

بیمه‌ها (ض

451

درآمد و تو

430

بیمه‌ها (ض

450

مشوق‌های ا

429

5

اشتغال

444

مشوق‌های ا

430

سرمایه‏آسی

444

درآمد و تو

429

6

تجهیزات، ا

444

اشتغال زنا

423

اشتغال

443

اشتغال زنا

422

7

سرمایه‏آسی

444

ذخایر مالی

416

تجهیزات، ا

443

ذخایر مالی

417

8

تنوع شغلی

423

مشوق‌های ف

416

تنوع شغلی

425

مشوق‌های ف

416

9

توانایی‌ها

423

بودجه و یا

416

توانایی‌ها

424

بودجه و یا

416

10

حمایت از م

423

متوسط هزین

410

حمایت از م

423

متوسط هزین

405

11

مشوق‌های ا

423

بیمه‌ها (ض

403

مشوق‌های ا

421

تجهیزات، ا

404

12

سیاست‌های

416

منابع مالی

403

سیاست‌های

416

منابع مالی

404

13

انتقال ریس

410

تجهیزات، ا

403

انتقال ریس

415

بیمه‌ها (ض

401

14

منابع مالی

403

حمایت از ت

396

منابع مالی

398

آسیب‌‌پذیر

399

15

متوسط هزین

396

آسیب‌‌پذیر

396

متوسط هزین

398

حمایت از ت

397

16

درآمد و تو

389

حمایت از م

389

تسهیلات ما

391

کمک‌های نق

390

17

تسهیلات ما

389

کمک‌های نق

389

کمک‌های نق

388

حمایت از م

390

18

کمک‌های نق

389

اشتغال

382

درآمد و تو

388

اشتغال

383

19

حمایت از ت

369

تسهیلات ما

375

حمایت از ت

371

تسهیلات ما

377

20

اشتغال زنا

362

سرمایه‏آسی

375

اشتغال زنا

366

سرمایه‏آسی

376

21

بازپرداخت‏

362

سیاست‌های

369

بازپرداخت‏

362

سیاست‌های

369

22

پایگاه اجت

334

پایگاه اجت

362

پایگاه اجت

337

پایگاه اجت

362

23

بودجه و یا

328

تنوع شغلی

355

بودجه و یا

329

سلامت اقتص

358

24

ذخایر مالی

321

توانایی‌ها

355

ذخایر مالی

320

توانایی‌ها

357

25

سلامت اقتص

252

سلامت اقتص

355

سلامت اقتص

256

تنوع شغلی

355

 

ارزیابی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرهای اقتصادی

ارزیابی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شیوه توزیع و پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی نشان‌دهندة میزان پایداری و ناپایداری سیستم است. در تحلیل اثرات متقابل با نرم‌افزار میک‌مک، درمجموع دو نوع پراکنش وجود دارد. در سیستم‌های پایدار پراکنش متغیرها به‌صورت L انگلیسی است؛ یعنی برخی متغیرها تأثیرگذاری بالا و برخی تأثیرپذیری بالا دارند. در سیستم‌های پایدار نیز سه دسته متغیر بسیار تأثیرگذار، متغیر مستقل و متغیرهای خروجی سیستم وجود دارند. در سیستم ناپایدار، متغیرها حول محور قطری صفحه پراکنده‌اند و بیشتر مواقع حالت بینابینی دارند. در سیستم ناپایدار نیز متغیرهای تأثیرگذار، دووجهی (متغیرهای ریسک و هدف)، متغیرهای تنظیمی، متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجه سیستم و متغیرهای مستقل وجود دارند. آنچه از وضعیت صفحه پراکندگی متغیرهای مؤثر بر وضعیت آینده تاب‌آوری اقتصادی در شهر تبریز مشخص است، وضعیت نیمه‌ناپایدار سیستم است. بیشتر متغیرها در نیمه بالای محور قطری (ناحیه 1 و 2) صفحه پراکنده‌اند. بقیه متغیرها وضعیت مشابهی دارند؛ به‌جز چند عامل که نشان‌دهندة تأثیرات بالا هستند (شکل ۵). اطلاعات به‌دست‌آمده تأیید می‌کنند تاب‌آوری اقتصادی در شهر تبریز نیمه‌ناپایدار است؛ به‌گونه‌ای‌که تداوم وضع موجود به شکل‌گیری سناریو میانه خواهد انجامید و در بهترین حالت، در صورت ادامه وضع موجود، تاب‌آوری اقتصادی در شهر تبریز به تضعیف نسبی و کاهش مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن، آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح، افزایش قیمت مسکن یا ملک،‌کاهش پوشش بیمه‌ها (ضریب نفوذ و سقف پرداخت) و افزایش سرمایه‌های ‌آسیب‌پذیر منجر خواهد شد. نتایج ارزیابی در سطح بالایی با واقعیت‏های پیرامون تاب‌آوری اقتصادی در شهر تبریز انطباق دارند. در چارچوب مطالعات آینده‌نگرانه و با بهره‏گیری از رویکرد سناریو‌نگاری، می‏توان ضمن سنجش وضعیت کلی تاب‌آوری، الگوی پایداری یا ناپایداری آن را ازطریق نحوه توزیع فضایی متغیرها در سطح نمودارها و شکل‏ها دریافت کرد. همچنین، درصد تقریباً بالای ضریب پرشدگی (95 درصد) در متغیرهای تحقیق، میزان روایی و پایایی ابزارهای پژوهش را در سطح تقریباً بالایی تأیید می‌کند. به این منظور، پژوهش حاضر ضمن سنجش اثرات مستقیم متغیرهای ابعاد اثرگذاری ـ وابستگی غیرمستقیم و بالقوه، متغیرها را نیز در چیدمان فضایی متغیرها و تدوین نیروهای پیشران کلیدی و سناریوهای نهایی لحاظ کرده است.

 

سناریوهای منتخب و محتمل در آینده تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز

تحلیل داده‌های مربوط به وضعیت‌های مختلف تاب‌آوری اقتصادی با نرم‌افزار پیشرفته و جدید میک‌مک، احتمال وقوع ۱۰ سناریو را بیش از سایر سناریوها و احتمال وقوع سایر سناریوها را در حد بسیار ناچیز و ضعیف ارزیابی کرده است. این سناریوها از هم‌کنشی بین وضعیت‌های هریک از عوامل در ارتباط با وضعیت‌های دیگر عوامل استخراج می‌شوند. این موضوع که اتفاق‌افتادن یک وضعیت بر احتمال اتفاق‌افتادن یا تقویت و توانمندسازی دیگر وضعیت‌ها یا حتی محدودکردن آنها چه تأثیری می‌تواند داشته باشد، پایه اصلی شکل‌گیری سناریوهاست و به لحاظ‌کردن هم‌زمان عوامل و وضعیت‌های بسیار پیچیده‌ای نیاز دارد که توان تحلیل آن از ذهن و توانمندی بشر خارج است و تنها پردازنده‌های هوشمند قادر به تحلیل هم‌زمان آنها هستند.

شکل ۵-. نمودار وضعیت پایداری ـ ناپایداری سیستم اقتصادی

 

جدول 7- وضعیت نیروهای پیشران کلیدی در تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز در افق 1410

سناریو مطلوب

سناریو فاجعه

سناریو میانه

عامل کلیدی

تخصیص منابع اقتصادی و تسهیلات و مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

کاهش میزان منابع اقتصادی و تسهیلات لازم به‌منظور مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

ادامه وضعیت نسبتاً رضایت‌بخش فعلی و منابع اقتصادی و تسهیلات لازم به‌منظور مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

منابع اقتصادی و مشوق‌های فنی

کاهش آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح و اصلاح و تعدیل عوامل اقتصادی مبتنی بر مشارکت اقتصادی کسبه

اعمال محدودیت و عدم رسیدگی کافی به نقش عوامل اقتصادی و افزایش آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح و کاهش مشارکت اقتصادی کسبه

ادامه وضعیت موجود و توجه محدود به اصلاح و تعدیل عوامل اقتصادی مبتنی بر مشارکت اقتصادی کسبه

آسیب‌‌پذیری اموال عمومی

کاهش یا تثبیت قیمت مسکن و افزایش تولید در سناریوی افق

افزایش قیمت مسکن و کاهش تولید و افزایش تقاضا بر عرضه در سناریوی افق

ادامه وضعیت نسبتاً نامطلوب فعلی

قیمت مسکن

برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت بیمه‌ها (ضریب نفوذ و سقف پرداخت) به‌عنوان کاهش ریسک سرمایه‌گذاری

افزایش نرخ بیمه و کاهش میزان پوشش بیمه‌ها

ادامه وضعیت موجود و پوشش متنوع فعالیت‌های اقتصادی

بیمه

افزایش تخصیص منابع اقتصادی و تسهیلات لازم به سرمایه‌آسیب‌پذیر و برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت

کاهش تخصیص منابع اقتصادی و تسهیلات لازم به سرمایه‌آسیب‌پذیر و نبود برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت

توجه محدود به منابع اقتصادی و تسهیلات متنوع به سرمایه‌آسیب‌پذیر

سرمایه آسیب‌پذیر

افزایش اشتغال و توجه به مسئله کارآفرینی بین اقشار گوناگون با توجه به مسائل منطقه‌ای

کاهش نرخ اشتغال و توجه‌نداشتن به مسئله کارآفرینی و افزایش نرخ بیکاری

ادامه وضعیت فعالی پیرامون مسئله اشتغال

اشتغال

پرداخت مشوق‌ها و وام به شهروندان برای ایجاد و توسعه تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح

توجه‌نداشتن به بحث مشوق‌های مالی و فقدان تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح

ادامه وضعیت نامطلوب فعلی و سازوکارهای ضعیف چرخه مدیریت سوانح

تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح

برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت اشغال و لزوم توجه به تنوع شغلی

کاهش میزان اقدامات برای بهبود وضعیت اشغال و لزوم توجه به تنوع شغلی و توجه‌نداشتن و نبود برنامه‌ریزی برای رفع موانع موجود

ادامه وضعیت نامطلوب فعلی و توجه محدود به اقدامات برای بهبود وضعیت اشغال و توجه محدود به تنوع شغلی و تلاش ناکافی برای رفع مشکلات آنها

تنوع شغلی

توجه به رفع موانع و افزایش اقدامات برای توسعه توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل

با توجه به اولویت‌های مدیریت شهری نسبت به رفع موانع ناپایداری توجه به رفع موانع و افزایش اقدامات برای توسعه توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل کمتر خواهد شد

ادامه وضعیت نامطلوب و اقدامات محدود توجه به توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل

توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل

 

برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت و توسعه حمایت از مشاغل کوچک افزایش ظرفیت اقتصادی کسب‌وکارهای خانگی و اشتغال‌زایی و کاهش وابستگی به دیگران

کاهش حمایت از مشاغل کوچک و تضعیف اقتصادی کسب‌وکارهای خانگی و افزایش وابستگی به دیگران

ادامه وضعیت فعلی و توجه متمرکز و محدود به مشاغل کوچک

حمایت از مشاغل کوچک

 

راهبردهای اقتصادی

فرصت‌ها و تهدیدهای سناریوهای آینده تاب‌آوری اقتصادی

 

جدول 8.-تهدیدها و فرصت‌های سناریوهای آینده تاب‌آوری اقتصادی

ناکارآمدی مکانیسم‌های اقتصادی موجود در مواجهه با شدت گستردگی اقتصادی موجود

T1

منحصرشدن شاخص‌ها و روش‌های شناسایی مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن

T2

افزایش آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در سوانح

T3

افزایش ناپایدار قیمت مسکن و ملک و حباب مسکن

T4

افزایش نرخ بیمه‌ها و ضریب نفوذ و سقف پرداخت

T5

افزایش نرخ سرمایه‌های ‌آسیب‌پذیر

T6

تراکم بالای فعالیت‌های تجاری همراه با خطر آسیب‌پذیری سرمایه‌های اقتصادی در بخش مرکزی

T7

عدم پاسخگویی ساختار اقتصاد و عملکرد شهر به نیازهای امروز

T8

کاهش نرخ اشتغال و افزایش میزان بیکاری

T9

فقدان تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح

T10

کاهش تنوع شغلی و محدودشدن فعالیت‌های اقتصادی به بخش خدمات

T11

کاهش روزافزون توانایی‌های مالی و مهارتی صاحبان مشاغل

T12

کاهش میزان حمایت از مشاغل کوچک

T13

وجود فعالیت‌های اقتصادی ناسازگار با ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برخی مناطق

T14

کاهش حمایت و میزان مشوق‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری در کاهش خطرپذیری

T15

نبود برنامه‌ریزی منسجم با هدف تدوین و حمایت از سیاست‌های اقتصادی مولد

T16

عدم تخصیص بودجه لازم و کافی برای منابع مالی و تحقق بودجه شهرداری

T17

امکان بهره‌گیری از الگوی متنوع اشتغال برای تطابق با شرایط اقتصادی و هویت تاریخی

O1

اشتغال در فعالیت‌های متنوع

O2

تولید صنایع‌دستی

O3

وجود نیروی انسانی مستعد

O4

وجود فعالیت‌های مرتبط با گردشگری

O5

دسترسی به خدمات ارتباطی و اقتصادی و استفاده از تجربیات دیگر نقاط کشور و دنیا

O6

اشتغال در شهرک صنعتی و کسب درآمد از این طریق

O7

ساختار خدماتی ـ صنعتی قوی شهر و ناحیه

O8

توزیع و پراکنش مناسب متوسط هزینه زندگی نسبت به سطح توسعه اقتصادی مناطق

O9

افزایش درآمد و توانایی اقتصادی خانوارها در مهروموم‌های اخیر

O10

ساماندهی حرف و مشاغل اقتصادی

O11

حمایت از تولید، عرضه و صادرات صنایع‌دستی و خلاق

O12

افزایش اشتغال زنان در مهروموم‌های اخیر

O13

اعمال قوانین برای سلامت اقتصادی، ثبات اقتصادی و رشد اقتصادی

O14

ساماندهی بودجه و یارانه

O15

 

قوت‌ها و ضعف‌های سناریوهای آینده تاب‌آوری اقتصادی

 

جدول 9- قوت‌ها و ضعف‌های سناریوهای آینده تاب‌آوری اقتصادی

تقویت کارکرد اقتصاد شهری و ارتباط گسترده اقتصادی با سایر شهرها و پایتخت

S1

وجود روحیه همکاری و مشارکت اقتصادی گروهی

S2

داشتن پس‌انداز

S3

پراکنش فضایی فعالیت‌های اقتصادی در سطح مناطق

S4

سرمایه‌های بستر طبیعی و مصنوع و زیرساخت‌های توسعه / دارایی‌ها

S5

نهادهای اقتصادی پشتیبان

S6

محیط‌های فعال کسب‌وکار اقتصادی در سطح مناطق

S7

مناسب‌بودن ساختار اقتصادی شهر با درآمدهای حاصل از گردشگری

S8

استفاده و بهره‌گیری از ابنیه و آثار ارزشمند تاریخی برای افزایش جذب گردشگر در راستای سرمایه‌گذاری

S9

تقویت رویکرد توزیع عادلانه خدمات و ثروت با تأکید بر برنامه‌ریزی‌های عدالت‌خواه

S10

وجود قوانین بازدارنده به‌منظور عدم توسعه مشاغل ناپایدار

S11

بالابودن درآمد سرانه در سطح مناطق

S12

وجود کارکردهای خدماتی، صنعتی در محدوده بافت با نقش هر مناطق

S13

ایجاد حس رقابت اقتصادی بین مناطق برای توسعه اقتصادی شهر

S14

عدم امکان دسترسی به سرمایه لازم برای استفاده از شیوه‌های نوین

W1

وابستگی درآمدی به فعالیت‌های بخش خدماتی و صنعتی

W2

افزایش متوسط هزینه زندگی در سطح مناطق محروم شهر

W3

وجود فعالیت‌های ناسازگار اقتصادی با ساختار معیشتی در سطح برخی مناطق

W4

محدودیت توان اقتصادی خانوارها برای تقاضای مسکن جدید یا نوسازی

W5

کاهش توان اقتصادی برای بازپرداخت خسارت

W6

کاهش ذخایر مالی اقشار

W7

کاهش میزان پرداخت کمک‌های نقدی، وام‌های کوچک و تضمین وام برای تاب‌آوری

W8

ناپایداری قیمت‌ها و فشار مالی بر خانوارهای شهری

W9

 

نتیجه‌گیری

در سطح جهانی، دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری در مقابل سوانح تغییر کرده است. براساس این نگرش، برنامه‌های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی‌های جوامع تاب‌آور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تاب‌آوری نیز توجه کنند. همچنین، تعیین و توسعه شاخص‌های تاب‌آوری کار سختی است و با ماهیت پیچیده تاب‌آوری سروکار دارد. بدین منظور، ارزیابی تاب‌آوری شهری نیز بسیار پیچیده می‌شود. شاخص‌های متعددی تاکنون در عمل برای ارزیابی خصوصیات تاب‌آوری ارائه شده‌اند که در این مقاله تاب‌آوری اقتصادی بررسی شد و به این نتیجه رسیدیم که راهبردهای تهاجمی برای تاب‌آوری اقتصادی شهر تبریز عبارت‌اند از افزایش میزان اقدامات مشوق‌های فنی مقاوم‌سازی و نوسازی مسکن در هر منطقه و توجه ویژه به برنامه‌ریزی برای رفع موانع موجود؛ تخصیص منابع اقتصادی و تسهیلات لازم برای کاهش آسیب‌‌پذیری اموال عمومی در برابر سوانح؛ افزایش توجه ویژه به قیمت مسکن یا ملک و تنظیم میزان تولید و تقاضای مسکن به‌ویژه در بافت‌های فرسوده شهری و پرداخت مشوق‌ها و وام به شهروندان برای ایجاد و توسعه مسکن‌های نو؛ برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت بیمه‌ها ازطریق افزایش ضریب نفوذ و سقف پرداخت؛ افزایش ظرفیت تجهیزات، امکانات و سازوکارهای لازم چرخه مدیریت سوانح به‌ویژه در مناطق با توجه به موقعیت کالبدی، اقتصادی و جمعیتی این مناطق؛ برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت ساماندهی فضایی ـ مکانی سرمایه‌های آسیب‌پذیر. جلب مشارکت سرمایه‌گذاران و مشوق‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری در کاهش خطرپذیری ازطریق اعطای امتیازات تشویقی برای سرمایه‌گذاران، برنامه‌ریزی تسهیلات مالی و ایجاد معافیت‌های مالیاتی برای فعالیت‌های اقتصادی خاص، برنامه‌ریزی حمایت از تولید، عرضه و صادرات صنایع‌دستی و خلاق در سطح مناطق و بهره‌مندی از تسهیلات لازم برای اشتغال زنان به‌عنوان راهبردهای انطباقی انتخاب شدند. همچنین کاهش متوسط هزینه زندگی و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، اعمال قوانین برای بازپرداخت خسارت در مواجه با بلایا، تدوین بودجه و یارانه پرداختی به مشاغل نوپا و بنگاه‌های اقتصادی کوچک‌مقیاس، تقویت بنیان سلامت اقتصادی - ثبات اقتصادی و رشد اقتصادی به‌منظور افزایش تاب‌آوری اقتصادی در شهر تبریز به‌عنوان راهبردهای اقتضایی انتخاب شدند. راهبردهای تدافعی شهر تبریز برای تاب‌آوری اقتصادی عبارت است از بهره‌گیری از منابع مالی و تحقق بودجه شهرداری برای فعالیت‌های اقتصادی خاص، تقویت کمک‌های نقدی، وام‌های کوچک و تضمین وام برای تاب‌آوری، تقویت بنیان درآمد و توانایی اقتصادی خانوارها و کاهش هزینه‌ها و توجه مدیران و برنامه‌ریزان شهری به سیاست‌های اقتصادی مولد.

 

[1] طرح جامع مدیریت و پیشگیری از خسارات ناشی از زلزله در تهران بزرگ.

[2] Holling

[3] Timmerman

[4] Mazzaro

[5] Rouherman

[6] Liongeston

[7] Fieed

[8] Brent

مراجع

ابراهیم‌زاده، عیسی و مرتضی اسمعیل‌نژاد (1396). «پناهندگان اقلیمی چالش آینده تحولات منطقه‌ای (مطالعه موردی: خراسان جنوبی)»، فصلنامه جغرافیا و توسعه، دوره 15، شماره 48، ص 18-1.

آروین، محمود و همکاران (1397). «بررسی تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر مدیریت ریسک زلزله با تأکید بر تاب‌آوری (مورد مطالعه: منطقۀ 9 شهر تهران)»، مجله علمی مدیریت سرمایه اجتماعی، دوره 5، شماره 1، ص 1-24.

آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (1384ـ1382). طرح جامع مدیریت و پیشگیری از خسارات ناشی از زلزله در تهران بزرگ: https://www.jica.go.jp/iran/farsi/office/index.html.

بازگیر، سعید و همکاران (1398). «تحلیل فضایی شرایط محیطی کشاورزی شهری در کلان‌شهر تهران (مطالعۀ موردی: منطقۀ 5)»، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره 7 ، شماره 1، ص 111-125.

پاشاپور، حجت‌اله و محمد پوراکرمی (1396). «سنجش ابعاد کالبدی تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله) (مطالعه موردی منطقه 12 شهر تهران)»، مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، دوره 12، شماره 4، ص 985-1002.

پاشاپور، حجت‌اله و همکاران (1398). «پهنه‌بندی خطر زلزله با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)»، آمایش محیط، دوره 12، شماره 45، ص 49-70.

پریزادی، طاهر و همکاران (1398). «تحلیل وضعیت تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (مورد مطالعه: شهر باقرشهر)»، فصلنامه علمی‌پژوهشی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دوره 10، شماره 37، ص 41-54.

پوراحمد، احمد و همکاران (1399). «فراتحلیلی بر پژوهش‌های تاب‌آوری شهری در نشریات علمی پژوهشی جغرافیایی ایران»، فصلنامۀ چشم‌انداز مطالعات شهری و روستایی، دانشگاه زنجان، دوره 1، شماره 2، ص 19-1.

پورموسوی، موسی و همکاران (1394). «بررسی میزان تحقق‌پذیری شاخص‌های مدیریت بحران در طرح تفصیلی (مورد مطالعه: منطقه 20 شهرداری تهران)»، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دوره 2، شماره 2، ص 31-17.

جلالیان، سید اسحاق (1397). «ارزیابی تاب‌آوری ساختاری ـ طبیعی کاربری اراضی شهری (مطالعه موردی: منطقه 4 کلان‌شهر تهران)»، فصلنامه شهـر پایـدار، دوره 1، شماره 4، ص 123 ـ 109.

حاتمی‌نژاد، حسین و همکاران (1400). «تحلیلی بر تاب‌آوری اقتصادی و نهادی در برابر سیلاب (موردشناسی: محلات شهر ایذه)»، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری - منطقه‌ای، دوره 11، شماره 40، ص 124-103.

حاتمی‌نژاد، حسین و همکاران (1393). «سنجش الگوی توزیع فضایی خدمات شهری در منطقة پنج شهر تهران به کمک مدل آنتروپی و ویلیامسون»، فصلنامة تحقیقات جغرافیایی، شماره 3، ص 17-28.

حاتمی‌نژاد، حسین و همکاران (1399). «پایش و اولویت‌بندی مؤلفه‌های تاب‌آوری در بافت‌های اسکان غیررسمی (مطالعه موردی: محله سهرابیه کرج)»، فصلنامه شهر پایدار، دوره 3، شماره 2، ص 91 ـ 77.

رضایی، محمدرضا (1389). «تبیین تاب‌آوری اجتماعات شهری به‌منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله) (مطالعه موردی: شهر تهران)»، رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، ص 50 -45.

رفیعیان، مجتبی و همکاران (۱۳۹۰). «تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص‌سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور (CBDM)»، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره ۱۵، شماره ۴، ص ۱۹-۴۱.

ساسان پور، فرزانه و همکاران (1396). «ارزیابی تاب‌آوری منطقه 12 کلان‌شهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی»، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دوره 4، شماره 3، ص 95 ـ 85.

سالنامه آماری شهر تهران (1396). سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران،  www.tehran.ir

سعیدی، بهنام و همکاران (1394). چارچوب سندای برای کاهش خطرپذیری سوانح 2030 ـ 2015، پژوهشکده سوانح طبیعی ایران، تهران: انتشارات کتاب پدیده.

سلمانی مقدم، محمد و همکاران (1393). «بررسی نقش برنامه‌ریزی کاربری اراضی در بهبود تاب‌آوری لرزه‌ای جوامع شهری (نمونه موردی: شهر سبزوار)»، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره ۵، شماره ۱۷، ص ۱۷-۳۴.

طرح تفصیلی منطقه ۲ (1385). وزارت راه و شهرسازی، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهرداری تهران.

فلاحی، علی‌رضا و تارا جلالی (1392). «بازسازی تاب‌آور از دیدگاه طراحی شهری پس از زلزله 1382 بم»، نشریه هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 3، ص 16 ـ 5.

مرکز آمار ایران (1392 ـ 1379). نتایج آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری.

مرکز آمار ایران (1395). نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر تهران.

مظلومی، نادر (1379). «مدیریت بحران: رهیافتی استراتژیک»، فصلنامه مطالعات مدیریت، دوره 7، شماره 26، ص 82-65.

منزوی، مهشید و همکاران (1389). «آسیب‌پذیری بافت‌های فرسوده شهر تبریز در برابر زلزله (مورد: منطقه 12)»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 42، شماره 3، ص 1-18.

هاشمی پطرودی، سید حمید و همکاران (1396). «چالش‌های حاکمیت شبکۀ مدیریت بحران (مطالعۀ موردی: شهر تهران)»، مدیریت دولتی، دوره 9، شماره 3، ص 402 ـ 379.

وردی‌نژاد، فریدون و شهلا بهرامی رشتیانی (1389). مدیریت بحران و رسانه‌ها، تهران: سمت.

Ainuddin, S., & Routray, J. K. (2012). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 2, No. 6, pp. 25-36.

Bildan, L. (2003). Disaster management in southeast Asia: an overview. Asian Disaster Preparedness Center.

Brent, W. Ritchie. (2004). Chaos, crises and disasters: a strategic approach to crisis management in the tourism industry. Tourism management, Vol. 25, No. 6, pp. 669-683.

Bristow, G. (2010). Resilient regions: Re-placating regional competitiveness. Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, Vol. 3, No. 1, pp.153-167.

Cai, Heng., & et al. (2018). A Synthesis of Disaster Resilience Measurement Methods and Indices, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 31, No. 6, pp. 844-855.

Chandrashekar, H., & et al. (2015). GIS–based morphometric analysis of two reservoir catchments of Arkavati River, Ramanagaram District, Karnataka. Aquatic Procedia, Vol. 4, No. 14, pp. 1345-1353.

Chelleri, L., & Baravikova, A. (2021). Understandings of urban resilience meanings and principles across Europe. Cities, Vol. 108, No.10, pp.29-85.

Cloke, H. L., & Pappenberger, F. (2009) Ensemble flood forecasting: A review. Journal of hydrology, Vol. 375, No. 3-4, pp. 613-626.

Cutter, S. L., & et al. (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global environmental change, Vol. 18, No. 4, pp. 598-606.

Cutter, S. L., & et al. (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global environmental change, Vol. 18, No. 4, pp. 598-606.

D’Urso, P., & Giordani, P. (2006). A Weighted Fuzzy C-Means Clustering Model for Fuzzy Data. Computational Statistics and Data Analysis, Vol.50, No.6, PP. 1496-1523.

Das, S. (2019). Geospatial mapping of flood susceptibility and hydro-geomorphic response to the floods in Ulhas basin, India. Remote Sensing Applications: Society and Environment, Vol. 14, No. 3, pp. 60-74.

Desouza, K. C., & Flanery, T. H. (2013). Designing, planning, and managing resilient cities: A conceptual framework. Cities, Vol. 35, No. 14, pp. 89-99.

Folke, C. (2012). Resilience: The emergence of a perspective for social - ecological systems analyses. Global environmental change, Vol. 16, No. 3, pp. 253-267.

Gralepois, M. (2020). What Can We Learn from Planning Instruments in Flood Prevention? Comparative Illustration to Highlight the Challenges of Governance in Europe. Water, Vol. 12, No. 6, pp. 18-41.

Gunderson, L. (2009). Some Comparisons between Ecological and Human Community Resilience. INSCT, 14.

Hawley, R. J., & et al. (2012). Channel Evolution Model of Semiarid Stream Response to Urban‐Induced Hydro modification 1, JAWRA Journal of the American Water Resources Association, Vol. 48, No. 4, pp. 722-744.

Herreria, E., & et al. (2006). Assessing dependence on water for agriculture and social resilience. Canberra: Bureau of Rural Sciences.

Hogan, D. M., & et al. (2014). Mitigating the effects of landscape development on streams in urbanizing watersheds, JAWRA Journal of the American Water Resources Association, Vol. 50, No. 1, pp. 163-178.

Holling, C. S. (1973). Resilience and stability of ecological systems. Annual review of ecology and systematics, Vol. 4, No. 1, pp. 1-23.

Jabareen, Y. (2013). Planning the resilient city: Concepts and strategies for coping with climate change and environmental risk. Cities, Vol. 31, No. 20, pp. 220-229.

Kamrholm, A., & et al. (2014). Operationalizing resilience against natural disaster risk: opportunities, barriers, and a way forward. White Paper, Zurich Flood Resilience Alliance.

Laskar, J. (2003). requency map analysis and particle accelerators, Proceedings of the 2003 Particle Accelerator Conference IEEE, Vol. 1, No. 3, pp. 378-382

Lechner, S., & et al. (2016). Resilience in a complex world–Avoiding cross-sector collapse. International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 19, No. 4, pp. 84-91.

Lee, J. H., & et al. (2009). Resilience: a meta‐analytic approach. Journal of Counseling & Development, Vol. 91, No. 3, pp. 269-279.

León, J., & March, A. (2014). Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid resilience: A case study of Talcahuano, Chile. Habitat international, Vol. 43, No. 21, pp. 250-262.

Madzharov, S. (2013). the chalets of the future and the increasing significance of crisis management, university of Illinois Press. Retrieved from: https://www.longdom.org/.../the impact-of-strategic planning-on-crisis.

Maguire, B., & Hagan, P. (2007). Disasters and communities: understanding social resilience. Australian Journal of Emergency Management, Vol. 22, No. 2, pp. 16-20.

Marwitz, S., & et al. (2008). Corporate crisis management: Managing a major crisis in a chemical facility, Journal of hazardous materials, Vol. 159, No. 1, pp. 92-104.

Meng, M., & et al. (2020). Enhancing Flood Resilience and Climate Adaptation: The State of the Art and New Directions for Spatial Planning. Sustainability, Vol. 12, No.19, pp.64-78.

Mitchell, T., & Harris, K. (2012). Resilience: A risk management approach. ODI background note, 1-7.

Morelli, S., & et al. (2014). Rapid assessment of flood susceptibility in urbanized rivers using digital terrain data: Application to the Arno river case study (Firenze, northern Italy). Applied Geography, Vol. 54, No. 13, pp. 35-53.

Morelli, S., & et al. (2014). Rapid assessment of flood susceptibility in urbanized rivers using digital terrain data: Application to the Arno river case study (Firenze, northern Italy). Applied Geography, Vol. 54, No.13, pp. 35-53.

Norris, F. H., & et al. (2011). Community resilience: concepts, assessment, and implications for. Resilience and mental health: Challenges across the lifespan, 162.

Rashid, H. (2011). Interpreting flood disasters and flood hazard perceptions from newspaper discourse: Tale of two floods in the Red River valley, Manitoba, Canada. Applied Geography, Vol. 31, No. 1, pp. 35-45.

  Safdari Molan A., & Farhadi E. (2019). Spatial Analysis of the Proximity Effects of Land Use Planning on Housing Prices (Case Study: Tehran, Iran). In: Misra S. et al. (eds) Computational Science and Its Applications – ICCSA 2019. Lecture Notes in Computer Science, vol 11621. Springer, Cham.

Sun, H., & et al. (2021). Urban resilience assessment based on contradiction between supply and demand of the daily activity–environment system: A case study on Nanjing, China. Science of The Total Environment, Vol. 765, No. 14, pp.45-67.

Tierney, K., & Bruneau, M. (2007). Conceptualizing and measuring resilience: A key to disaster loss reduction. TR news, (250).

UNDP. (1992). An overview of disaster management. 2th edition. UNDP publication.

Usamah, M., & et al. (2014). Can the vulnerable be resilient? Co-existence of vulnerability and disaster resilience: Informal settlements in the Philippines. International journal of disaster risk reduction, Vol. 10, No. 33, pp. 178-189.

Werchoch, V. (2012). Evaluation of multifunctional indicators to measure earthquake resilience in urban areas: A new literature review. International journal of disaster risk reduction, Vol. 31, No.12, pp. 311-330.

آمار
تعداد مشاهده مقاله: 492
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 305


سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب