ارزیابی میزان آمادگی برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در شرکت ملی گاز ایران

1- مقدمه

امروزه رقابت بین شرکت‌ها به‌طرز سرسام‌آوری افزایش یافته است و دایرۀ این رقابت روزبه‌روز تنگ و تنگ‌تر می‌شود و رقبا یکی پس از دیگری از صحنۀ رقابت حذف می‌شوند. استفاده از فناوری‌های جدید یکی از مواردی است که به شرکت‌ها برای عقب‌نماندن از قافلۀ رقابت کمک شایانی می‌کند؛ بلاک‌چین به‌عنوان یک فناوری نوظهور این توانایی را دارد. اما استفاده از این فناوری همانند به‌کارگیری تمام فناوری‌های جدید چالش‌هایی را به‌همراه دارد که شرکت‌ها ملزم به شناخت، شناسایی و برنامه‌ریزی برای رفع آنهایند.

شرکت‌های نفت و گاز در سال‌های اخیر با نوسانات قیمت و تغییرات سطح تولید دست‌وپنجه نرم کرده‌اند که اغلب به تلاش گسترده برای کاهش هزینه‌ها، کاهش اکتشافات و اخراج کارکنان منجر شده است. چنین چالش‌هایی شرکت‌های نفت و گاز را به تجدیدنظر در نحوۀ عملکرد خود مجبور کرده و آنها را بر آن داشته است که از روش‌های ابتکاری و نوین برای بهبود عملکرد خود استفاده کنند.

نزدیک به ده سال از توسعۀ فناوری بلاک‌چین می‌گذرد و این روند توسعه در صنایع مختلفی خود را نشان داده است. صنعت نفت و گاز به‌تدریج به‌سمت هوشمندسازی و دیجیتالی‌شدن پیش می‌رود و بسیاری از شرکت‌های بزرگ نفت و گاز همانند شورون[i]، استات اویل [ii]، بریتیش پترولیوم[iii]، اکسون موبیل[iv] و شل[v] در دو سال گذشته به فناوری بلاک‌چین روی آورده‌اند که این مهم سطح مدیریت، بهره‌وری و امنیت داده‌های صنعت نفت و گاز را به میزان درخور توجهی بهبود می‌بخشد. بلاک‌چین یکی از فناوری‌های جدیدی است که شرکت‌ها به‌دنبال استفاده از آن برای کاهش هزینه‌ها، بهبود فرآینده‌ها، ردیابی و امنیت داده‌های محصول و مشتری، افزایش ایمنی محصولات و کاهش جعل و کلاهبرداری‌اند. بلاک‌چین ساختارهای دادۀ مشترک یا توزیع شده است که معاملات دیجیتالی را بدون دخالت سرور مرکزی، با قابلیت حذف نیاز شخص ثالث برای اعتبارسنجی معاملات، به‌صورت ایمن انجام می‌دهد.

با توجه به توسعۀ روزافزون فناوری‌های جدید، نیاز به همگام‌شدن با این فناوری‌ها برای عقب‌نماندن از قافلۀ رقابت جهانی امری ضروری است. یکی از این فناوری‌ها که به‌سرعت در حال گسترش است و روزبه‌روز بر کاربرد آن در صنایع مختلف افزوده می‌شود، فناوری بلاک‌چین است؛ اما تنها شناخت فناوری و آشنایی با آن کافی نیست و ارزیابی آمادگی سازمان‌ها برای پذیرش فناوری امری مهم و ضروری محسوب می‌شود. این پژوهش با بررسی مدل‌های موجود و استفاده از نظرهای خبرگان حوزۀ بلاک‌چین، عوامل مؤثر در ارزیابی این فناوری را در شرکت ملی گاز ایران شناسایی کرده و با به‌کارگیری روش سلسله‌مراتبی فازی، به وزن‌دهی عوامل شناسایی‌شده اقدام کرده و با استفاده از روش غربال‌سازی فازی یاگر، سطح آمادگی سازمان را با توجه به عوامل شناسایی‌شده شرح داده است.

2-مبانی نظری

2-1 بلاک‌چین در صنایع نفت و گاز

با پیشرفت علم و فناوری، اهمیت منابع نفت و گاز در ارتقای پیشرفت اقتصادی و اجتماعی جهانی در حال افزایش است. براساس «بررسی آماری بریتیش پترولیوم از انرژی جهانی» که «بریتیش پترولیوم در ژوئن 2018[vi] منتشر کرده است»، نفت و گاز طبیعی 57درصد از کل مصرف انرژی را تشکیل می‌دهد (بررسی آماری انرژی جهانی بریتیش پترولیوم، 2018)[vii]؛ علاوه بر این، مصرف جهانی نفت 1.8 افزایش یافته است، یعنی بیش از نرخ رشد متوسط ​​2/1 برای سه سال متوالی. در حالی که مصرف گاز طبیعی 96 میلیارد متر مکعب افزایش یافته است و این میزان به سریع‌ترین نرخ رشد بعد از سال 010 رسیده است. با این حال با توجه به گزارش «چشم‌انداز انرژی بریتیش پترولوم»⁸ ، اگرچه جهان به‌شدت توسعۀ انرژی‌های جدید را ترویج می‌کند، اما نفت و گاز تا سال 2040 هنوز نیمی از انرژی جهان را اشغال خواهد کرد (چشم‌انداز انرژی نفت بریتانیا، 2019)⁹. علاوه بر این، در این گزارش اشاره شده است که با تجارت پیوستۀ گاز طبیعی مایع¹⁰، این محصول 15٪ از کل تقاضای گاز طبیعی را در سال 2040 خواهد داشت. بنابراین نفت و گاز طبیعی در 20-30 سال آینده همچنان بر بازار جهانی انرژی حاکم خواهند بود.

نظر به اینکه منابع نفت و گاز نقش اساسی در زمینۀ انرژی دارند، فن‌آوری‌های نفت و گاز مانند فناوری حفاری هوشمند، میادین هوشمند نفت و گاز و بستر دیجیتال دریایی در چند سال اخیر به‌سرعت توسعه یافته است (ابتکار تحول دیجیتال نفت یک صنعت، 2017)¹¹. شواهد و قرائن نشان از جهت‌گیری صنعت نفت و گاز به‌سمت دیجیتالی‌شدن و اتوماسیون دارند؛ با این حال روش مدیریت این صنعت نسبتاً قدیمی و با راندمان پایین، هزینۀ بالا، مدت طولانی و ریسک بالاست.

شرکت‌های نفت و گاز در سال‌های اخیر با نوسانات قیمت و تغییرات سطح تولید دست‌وپنجه نرم کرده‌اند که اغلب به تلاش گسترده برای کاهش هزینه‌ها، کاهش اکتشافات و اخراج کارکنان منجر شده است. چنین چالش‌هایی شرکت‌های نفت و گاز را به تجدیدنظر در نحوۀ عملکرد خود مجبور کرده و آنها را بر آن داشته است که از روش‌های ابتکاری و نوین برای بهبود عملکرد خود استفاده کنند. قیمت نفت و گاز به‌عنوان یک کالا به‌طور طبیعی بی‌ثبات بوده است. روند چرخه‌ای این صنعت آن را مجبور کرده است که برای حفظ حاشیه‌های پذیرفتنی، به‌دنبال راه‌های جدید کاهش هزینه باشد. تجارت و اکتشاف و تولید فقط می‌تواند تا حد معینی تغییر یابد؛ از این رو لازم است که بهینه‌سازی بخش‌های دیگر بررسی شود. زنجیرۀ تأمین و تجارت دو بخش تجاری است که می‌تواند به حفظ حاشیه‌های پذیرفتنی کمک کند (ویکرانت لاخانپال، 2018)¹². همچنین از دیگر مشکلات عمده در صنعت نفت و گاز به حجم زیاد قراردادها، چالش‌های مدیریت لجستیک برای منابع، پیچیده‌بودن عملیات اکتشاف و تولید و ردیابی هزینه‌ها اشاره می‌شود.

بلاک‌چین یکی از فناوری‌های جدیدی است که شرکت‌ها به‌دنبال استفاده از آن برای کاهش هزینه‌ها، بهبود فرآینده‌ها، ردیابی و امنیت داده‌های محصول و مشتری، افزایش ایمنی محصولات و کاهش جعل و کلاهبرداری‌اند. بلاک‌چین ساختارهای دادۀ مشترک یا توزیع شده است که معاملات دیجیتالی را بدون دخالت سرور مرکزی، با قابلیت حذف نیاز شخص ثالث برای اعتبارسنجی معاملات به‌صورت ایمن انجام می‌دهد. بلاک‌چین شرایطی را برای تحقق و مدیریت پردازش معاملات ازطریق قوانین شفاف و مطمئن فراهم می‌آورد. ساختار دادۀ بلاک‌چین تنظیم‌نشدنی و ردیابی‌نشدنی و به‌صورت همتا به همتا¹³ عمل می‌کند. در بلاک‌چین برخلاف شبکه‌های متمرکز، که مدیریت دفتر مرکزی با یک مرکز معتمد کنترل می‌شود، هریک از اعضای شبکه یک نسخه از زنجیرۀ سوابق را در اختیار دارند و دربارۀ وضعیت معتبر دفترچه با اجماع به توافق می‌رسند (لی و همکاران، 2018)¹⁴. البته باید به این نکته توجه کرد که حذف کنترل مرکزی نحوۀ تأیید معامله و اطمینان از تمامیت دفترچه را زیر سؤال می‌برد. فناوری بلاک‌چین شش ویژگی اصلی دارد که شامل عدم‌تمرکز، تغییرناپذیری، شفافیت، کارآیی، امنیت و ناشناس‌بودن است (ویلز و آتلام، 2019)¹⁵.

بلاک‌چین درخور توجه بسیاری از شرکت‌های تأمین انرژی، توسعه‌دهندگان فناوری، مؤسسات مالی، دولت‌ها و جامعۀ دانشگاهی قرار گرفته است و نوید سیستم‌های شفاف، انعطاف‌پذیر و ایمنی را می‌دهد که می‌تواند راه‌حل‌های جدید تجاری را فعال کند، به‌خصوص هنگامی که با قراردادهای هوشمند ترکیب شود. بلاک‌چین پتانسیل تسهیل در معاملات توزیع‌شده، همتا به همتا با کاهش هزینه‌های معامله، افزایش امنیت ازطریق رمزنگاری و انتخاب نسخۀ جدید را دارد (اهلا و همکاران، 2019)¹⁶. این فناوری اولین‌بار در خدمات مالی به کار گرفته شده است. بیت کوین اولین استفادۀ وسیع از فناوری بلاک‌چین است که توسط شخص یا گروهی از اشخاص ناشناس با نام ساتوشی ناکاموتو اختراع و در سال ۲۰۰۹ به‌عنوان یک نرم‌افزار متن‌باز عرضه شد.

همانند هر نوآوری جدیدی، بلاک‌چین هم دارای مزایا و معایبی است که برای اجرا و به‌کارگیری، دانستن آنها ضروری است. ازجمله معایب بلاک‌چین به اعتمادنداشتن به‌سبب تدوین‌نشدن قوانین، نبود نظارت کافی، نبود شفافیت در بسیاری از شرکت‌ها، مدیریت چند زنجیره‌ای در بلاک‌چین‌ها، کیفیت‌نداشتن داده‌ها و افزایش انرژی برق برای استخراج بلوک‌ها با افزایش داده‌های اضافی اشاره می‌شود. مزایای بلاک‌چین را می‌توان تبادل همتا به همتا، امنیت اطلاعاتی، شفافیت اطلاعاتی، تغییرناپذیری داده‌ها، تمرکززدایی و اتوماسیون (استفاده از قرادادهای هوشمند) برشمرد (گاتشی و همکاران، 2018)¹⁷.

در صنعت نفت و گاز کاربردهای فناوری بلاک‌چین از هویت جوان خود، یعنی ارزهای رمزنگاری‌شده در صورت حساب‌های توزیع‌شدۀ مشترک فراتر رفته و به تسهیل‌کنندۀ قراردادهای هوشمند تبدیل شده است. بلاک‌چین نقش نگهبانی معتمد و ارائه‌کنندۀ بستری برای شفافیت را بر عهده می‌گیرد و با حذف واسطه‌های حقوقی و مالی در یک توافق‌نامه، ارزشی بیش از افزایش بهره‌وری ایجاد می‌کند.

2-2 ارزیابی آمادگی سازمان

از موارد اولیه و اصلی برای به‌کارگیری و استقرار هر فناوری جدیدی در سازمان، ارزیابی آمادگی سازمان برای پذیرش آن فناوری است. آمادگی سازمانی درجاتی است که یک سازمان از آگاهی، منابع، تعهد و حکمرانی برای اتخاذ فناوری اطلاعات برخوردار است (جینگ و همکاران، 2007)¹⁸. آمادگی سازمانی نشانگر ارتباط بین افراد، فرآیندها، سیستم‌ها و اندازه‌گیری عملکرد است و به هماهنگی و همگامی‌ای نیاز دارد که بدون آن هیچ اجرایی موفقیت‌آمیز نخواهد بود؛ بلاک‌چین هم از این قاعده مستثنی نیست. آمادگی سازمان ازنظر سخت‌افزاری، نرم‌افزاری، منابع انسانی، مسائل مدیریتی و استراتژی سازمانی، سرمایۀ سازمانی، آموزش و یادگیری سازمانی و مواردی دیگر، ازجمله مواردی است که نیازمند بررسی قبل از پذیرش بلاک‌چین در سازمان است. طبق پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته توسط مؤسسات معتبری همانند گارتنر، مکینزی و دی لویت، فناوری بلاک‌چین جزء فناوری‌های پیشرو در 5 سال آینده خواهد بود. بنابراین لزوم به‌کارگیری این فناوری در صنعت نفت و گازی کشور بسیار مهم است و می‌تواند فواید بسیاری برای شرکت‌های نفت و گاز ایران به همراه داشته باشد. اکنون بسیاری از شرکت‌های معتبر دنیا در صنعت نفت و گاز به‌دنبال به‌کارگیری این فناوری برای بهبود فعالیت‌های خود و افزایش بهره‌وری‌اند و شرکت‌های نفت و گازی کشور هم برای دورنماندن از دایرۀ رقابت، راهی جز به‌کارگیری فناوری‌های جدیدی همچون بلاک‌چین ندارند.

جدول1- مدل‌های ارزیابی آمادگی سازمان‌ها

 Table 1 -Organizational readiness assessment models

نام مدل	سال ارائه	استفاده‌شده		نام مدل	سال ارائه	استفاده‌شده
وونگ19	2005	مدیریت دانش		ای ام ام55	2010	آمادگی الکترونیکی
ماتهی20	2004			پی ای آر ام56	2003
ویگ21	1996			پی313 57	2003
داونپورت22	1998			ای ال یو: گزارش رتبه‌بندی آمادگی کسب‌وکار الکترونیکی58	2004
مری23	1988			کاپ59	2005
ترسلر24	1998			روزنبرگ60	2001
فینران25	1999			برودبینت61	2002
-لیبویتز26	1999			اندرسون62	2002
ماناسکو27	1999			حنفی‌زاده63	2009
باسی28	2000			رویکار64	2006
مدل چوی29	2000			مدل مک کانل65	2000
حسنعلی30	2002			APEC 66	2000
هالساپل و جوزی31	2000			CID67	2001
کوریدیس32	2003			CSPP68	1998
مدل بلوغ شرکت زیمنس33	2002			هیکس69	2001
کلیمکو34	2001			موزاییک70	1997
شرکت تاتا هند35	2004			EIU71	2001
کا3ام-ویزدم سورس36	2004			فتحیان72	1387
استپس37	2006			موتیلا و وندبراکل73	2006
هولت38	2000			العمرانی74	2006
رز و همکاران39	2005			ویستا75	2000
جی بی اسوسیتد40	2007			CIDCM 76	2001
جلال‌الدین41	2009			TOHOSTCA77	2007
محمدی42	2009			OITIM	2001	سیستم‌های اطلاعاتی
چانگ43	2009			ویلد78	2004
سیمینیچ و سنکلر44	2003			میرزایی79	2009
تیلور و رایت45	2004			DA80	2002	سیستم انبار داده
جهانیان46	2010			TDW 81	2005
اخوان47	2006			سامون82	2005
تمیمی48	1997	TQM49		رامامورتی83	2007
کاروپوسامی50	2006			شرودر84	2008	شش سیگما
موتوانی51	2001			فردندال85	2008
پاول52	1995			لی86	2011
صلاح‌الدین53	2005
واسیلیوس54	2013	ISO
وسترولد87	2003	مدیریت پروژه		ICIA	2006	ERP119
موریس88	1987			جیانگ120	2005
مونس89	1996			فول هون121	2006
باکر90	a1974			Plant	2007
پنتو91	1988			آرنولدینا122	2010
کرزنر92	1987			رزمی و همکاران123	2008
کش93	1992			BEST123	2002
بیکر94	b1974			دیسویسا و نانایاکارا125	2006
کرزنر	1989			فینی126	2007
کرزنر	1992			امینیان102	1387	همراستایی استراتژیک
ویت95	1988			لطفمان103	1996
کومار96	1989			ویز و اندرسون104	2004
فریمن97	1992			کازمان چن105	2002
واتریج98	1998			جرجیو و کالیکا106	2004
تورنر99	1997			هندرسون و ونکاترامان107	1999
بِلاسی100	1996			چاپنیک108	2000
لگزیان101	1389	مدیریت تغییر		هانری109	2002
				VURM110	2000
				EES 111	2001
				مدل ترکیبی دانشگاه مجازی112	2004
				هانی113	2002
				روگرِس114	2004
				پوری115	2012
				فریمپون1116	2012
				تستا117	2003
				مکفرسون118	2002

3- پیشینۀ پژوهش

فناوری بلاک‌چین یکی از فناوری‌های نوین در سطح دنیاست و چندسالی است که به کشور ایران هم راه پیدا کرده است. پژوهشی دربارۀ «میزان آمادگی سازمان‌ها برای اجرای فناوری بلاک‌چین به‌طور عام و در صنعت گاز به‌طور خاص» انجام نشده است؛ بنابراین این پژوهش، اولین پژوهش در این زمینه خواهد بود. اما تحقیقاتی که با کلیدواژۀ بلاک‌چین انجام شده است و می‌تواند مرتبط با پژوهش حاضر باشد، به شرح زیر است:

کوانگ وانگ و می سو (2020)¹²⁷ در مقالۀ خود با عنوان «تلفیق فناوری بلاک‌چین در بخش انرژی - از تئوری بلاک‌چین گرفته تا تحقیق و کاربرد بلاک‌چین انرژی»¹²⁸،  کاربرد بلاک‌چین را در بخش انرژی با استفاده از روش تجزیه‌وتحلیل کتاب‌شناختی بصری و همچنین استفاده از پایگاه دادۀ اسکوپوس بررسی کرده‌اند. طبق نتایج آنها، تعداد مقالات منتشرشده دربارۀ فناوری بلاک‌چین در بخش انرژی به‌شدت افزایش یافته است، به‌ویژه از سال 2018 به بعد طبق تحقیقات آنها کشورهای در حال توسعه شروع به حرکت رو به جلو در این فناوری داشته‌اند و در آینده‌ای نزدیک از کشورهای پیشرفتۀ جهانی پیشی می‌گیرند. نتایج تجزیه‌وتحلیل خوشه‌ای نشان می‌دهد تحقیقات موجود دربارۀ بلاک‌چین انرژی بر انرژی تجدیدپذیر، تلاش برای حل گلوگاه‌های فرآیند توسعۀ آن و ارائۀ راه‌حل‌های بهتر برای جایگزینی انرژی فسیلی توسط انرژی تجدیدپذیر تمرکز دارد. هیبا کادری (2020)¹²⁹ در مقاله‌ای با عنوان «کاربردهای بلاک‌چین در صنعت میانی نفت و گاز»¹³⁰ با برشمردن ویژگی‌های بلاک‌چین، به‌دنبال بهره‌مندی از این فناوری در سطح میانی صنعت نفت و گاز است. چالش‌هایی همانند کربن‌زدایی، تمرکززدایی، دیجیتال‌سازی و امنیت، مؤلفه‌هایی‌اند که به اعتقاد این نویسنده با به‌کارگیری این فناوری در سطح میانی صنایع نفت و گاز و با استفاده از یک پلتفرم یکپارچه در بستر آن، امکان غلبه بر آنها وجود دارد. در این مقاله فرصت‌ها و آثار استفاده از برنامه‌های مبتنی بر بلاک‌چین شامل مزایای اقتصادی، زیست‌محیطی، عملیاتی و اجتماعی بیان شده است. کریستودولو و همکاران (2019)¹³¹ در مقاله‌ای با عنوان «یک شاخص آمادگی بلاک‌چین الگوریتمی»¹³²، شاخص‌های آمادگی بلاک‌چین را بررسی کرده‌اند. در این مقاله شاخص آمادگی بلاک‌چین¹³³ به‌عنوان ابزاری برای کمک به کشورها، برای سنجش آمادگی میزبانی از بلاک‌چین طراحی و ارائه شده است. شاخص آمادگی بلاک‌چین یک شاخص کامپوزیتی است که انواع مختلفی از شاخص‌ها را از طیف وسیعی از منابع گرفته تا یک نمرۀ واحد ترکیب می‌کند. شاخص ارائه‌شده در این مقاله با هدف تفکیک بین کشورهای امیدوارکننده و غیرخصمانه، به‌عنوان پایه‌ای برای کار حرفه‌ای، تصمیم‌گیری و عملکرد سازمان‌ها، سرمایه‌گذاران، دانشگاهیان و دیگر ذی‌نفعان در فضای بلاک‌چین عمل می‌کند. نظر به اینکه این شاخص به‌طور مرتب به‌روز می‌شود، تمام تحولات جدید در منظرۀ سریع در حال تغییر بلاک‌چین و کریپتوکارنسی منعکس می‌شوند. علاوه بر این، این تحقیق با هدف فراتررفتن از شرایط نظارتی، به‌سمت بررسی چندین عامل دیگر ازجمله مشارکت محلی، تخصص، سرمایه‌گذاری و نیاز به ارائۀ خدمات غیرمتمرکز است. به‌طور خاص شاخص آمادگی بلاک‌چین پیشنهادی، طیف گسترده‌ای از شاخص‌های آمادگی بلاک‌چین را پوشش می‌دهد که می‌تواند در «ستون‌های» زیر سازماندهی شود: (1) مقررات دولت؛ (2) تحقیقات؛ (3) فناوری؛ (4) صنعت و (5) تعامل کاربر. هونگ فانگ لو و همکاران (2019)¹³⁴ در پژوهشی با عنوان «فناوری بلاک‌چین در صنعت نفت و گاز: مروری بر کاربردها، فرصت‌ها ، چالش‌ها و خطرات»¹³⁵، نقش فناوری بلاک‌چین را در صنعت نفت و گاز بررسی کرده‌اند. در این پژوهش ابتدا تئوری‌ها و فن‌آوری‌های اصلی مربوط به بلاک‌چین ارائه شده است و سپس نحوۀ استفاده از بلاک‌چین در صنعت نفت و گاز در چهار حوزۀ تجارت، مدیریت و تصمیم‌گیری، نظارت و امنیت سایبر بیان می‌شود؛ سرانجام وضعیت برنامه، سطح درک بلاک‌چین در صنعت نفت و گاز، فرصت‌ها، چالش‌ها و خطرات و روند توسعه تجزیه‌وتحلیل می‌شود. سارا صابری و همکاران (2018)¹³⁶ در مقاله‌ای با عنوان «فناوری بلاک‌چین و روابط آن با مدیریت پایدار زنجیرۀ تأمین»¹³⁷، موانع اتخاذ فناوری بلاک‌چین و راه‌هایی را برای غلبه بر این موانع در زنجیرۀ تأمین بررسی کرده‌اند. اینکه این فناوری چگونه می‌تواند فعالیت‌ها، جریان تولید و طراحی زنجیرۀ تأمین را تغییر دهد، در این مقاله شرح داده شده است؛ همچنین اهمیت نسبی فناوری بلاک‌چین برای پایداری در زنجیره‌های تأمین شناسایی و مشخص شده است. آندونی و همکاران (2018)¹³⁸ در پژوهشی با موضوع «فناوری بلاک‌چین در بخش انرژی: بررسی سیستماتیک چالش‌ها و فرصت‌ها»¹³⁹، اصول اساسی پایه‌های فناوری بلاک‌چین مانند معماری سیستم و الگوریتم‌های اجماع توزیع‌شده را بیان کرده و سپس با تمرکز بر فناوری بلاک‌چین در صنعت انرژی و بررسی دقیق پیشینه و موارد فعلی تجارت، راه‌حل‌های این فناوری را برای صنعت انرژی بیان کرده‌اند. طبق گفتۀ نویسندگان، این پژوهش اولین بررسی آکادمیک در زمینۀ تأثیر فناوری بلاک‌چین در انرژی است که به‌دنبال بررسی منظم فعالیت‌های این فناوری در بخش انرژی است. این پژوهش با بررسی و مطالعۀ 140 پروژۀ تحقیقاتی و استارت‌آپ‌هایی به انجام رسیده است که در زمینۀ فناوری بلاک‌چین فعالیت می‌کنند. دربارۀ فرصت‌ها، چالش‌ها و محدودیت‌های بالقوه برای تعدادی از موارد استفاده، ازجمله تجارت انرژی در حال ظهور نظیر همتا به همتا و برنامه‌های اینترنت اشیا، مکان‌های غیرمتمرکز در بازار، شارژ وسایل نقلیۀ الکتریکی و تحرک الکترونیکی بحث شده است. چالش‌های پیش رو برای اجرای فناوری بلاک‌چین و موانعی که بازار برای اجرای این فناوری پیش رو دارد، در این مقاله بررسی می‌شود. در این پژوهش بیان می‌شود که بیشتر پروژه‌ها در مراحل اولیۀ توسعه قرار دارند و تحقیقات هنوز در زمینه‌های اصلی پیشرفت انجام نشده است که این امر امکان مقیاس‌پذیری، عدم‌تمرکز و امنیت مطلوب را فراهم می‌کند. فن‌آوری بلاک‌چین می‌تواند برای شرکت‌های انرژی، مختل‌کننده باشد و برای دستیابی به نفوذ در بازار با موانع قانونی، نظارتی و رقابتی، با چالش‌های زیادی روبه‌رو می‌شود. همچنین بیان می‌شود که با انجام طرح‌های تحقیقاتی، کارآزمایی‌ها، پروژه‌ها و همکاری‌های دیگر، می‌توان نشان داد که آیا این فناوری می‌تواند به پتانسیل کامل خود برسد، دوام تجاری خود را اثبات کند و سرانجام پذیرفته شود یا خیر.

4-روش‌شناسی پژوهش

رویکرد پژوهش به‌منظور ارزیابی آمادگی برای به‌کارگیری بلاک‌چین در شرکت ملی گاز ایران از نوع پیمایشی بوده است. همچنین ازنظر هدف، تحقیقی کاربردی و ازنظر ماهیت و روش پژوهش توصیفی - پیمایشی است. در تحقیق پیش رو برای گردآوری داده‌ها از دو روش کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شده است. روش کتابخانه‌ای برای نگارش مبانی نظری، پیشینۀ تحقیق و یافتن مؤلفه‌ها و سنجه‌های مدنظر و پرسشنامۀ مقایسات زوجی با طیف 9 تایی، به‌منظور تحقیقات میدانی و جمع‌آوری داده‌های موردنیاز استفاده شده است. فرآیند انجام تحقیق در شکل 1 نمایش داده شده است.

        

 

شکل 1- مراحل انجام تحقیق

Fig 1- Steps of conducting research Figure1-

همچنین مدل شناسایی‌شده برای ارزیابی آمادگی سازمان مطابق شکل 2 است.

 

              

شکل2- مدل ارزیابی آمادگی برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در شرکت ملی گاز ایران

 Fig. 2 -Readiness assessment model for using Blockchain technology in National Iranian Gas Company

 

5-مطالعۀ کاربردی

جامعۀ آماری، شرکت ملی گاز ایران و تعداد 9نفر از خبرگان آن سازمان نمونۀ آماری تحقیق پیش رو بوده‌اند. پس از مطالعات کتابخانه‌ای و مقالات مرتبط با موضوع و دیگر منابع، عوامل و زیرمعیارهای مرتبط با ارزیابی برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین شناسایی و برای تهیۀ پرسشنامه مقایسات زوجی استفاده شد که شامل چهار عامل اصلی و هفده زیرمعیار است. برای تحلیل داده‌ها و تعیین وزن عوامل و زیرمعیارها، روش سلسله‌مراتب فازی انتخاب و استفاده شد. بنابراین برای  تعیین وزن معیارها و زیرمعیارها از بین روش‌های آنالیز توسعه‌یافتۀ چانگ، روش بهبودیافتۀ سلسله‌مراتب فازی و روش میخائلو، روش آنالیز توسعه‌یافتۀ چانگ به کار برده شد. همچنین از غربال‌سازی فازی یاگر برای تعیین وضعیت عوامل مؤثر در به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در شرکت ملی گاز ایران استفاده شد. علاوه بر این روش محاسبۀ میزان سازگاری، گوگوس و بوچر انتخاب و از آن استفاده شده است.

 

 

6-یافته‌ها

مراحل به دست آوردن وزن معیارها و زیرمعیارها بر طبق روش آنالیز توسعه‌یافتۀ چانگ به‌صورت زیر است:

گام 1- تشکیل مدل سلسله‌مراتبی پژوهش

در این گام بعد از شناسایی معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌های پژوهش باید مدل سلسله‌مراتبی پژوهش مشخص شود.

گام 2- تشکیل جداول مقایسات زوجی و پاسخگویی براساس طیف زیر

در این گام همانند روش تحلیل سلسله‌مراتبی باید مقایسات زوجی را ایجاد کرد و براساس طیف فازی زیر به این مقایسات زوجی پاسخ داد.

 

 

شکل3- طیف 9تایی مقایسات زوجی

Fig 3- A spectrum of 9 pairwise comparisons

 

گام 3- محاسبۀ میزان ناسازگاری مقایسات زوجی

در این گام باید میزان ناسازگاری مقایسات زوجی بررسی شود و چنانچه این میزان کمتر از 1/0 باشد، یعنی مقایسۀ زوجی ثبات و سازگاری مناسبی دارد. میزان ناسازگاری را در ماتریس‌های فازی به دو روش می‌توان محاسبه کرد: اول اینکه ماتریس مقایسۀ زوجی فازی را دیفازی کرد و سپس میزان ناسازگاری آن را به‌صورت قطعی محاسبه کرد و یا از روش محاسبۀ میزان ناسازگاری به روش گوگوس و بوچر محاسبه کرد.

گام 4- ادغام مقایسات زوجی

هنگامی که چندین پاسخ‌دهنده به مقایسات زوجی پاسخ داده‌اند، برای ادغام آنها از روش میانگین هندسی استفاده می‌شود تا یک ماتریس مقایسۀ زوجی ادغام‌شده حاصل شود. ادغام ماتریس‌های فازی به این صورت است که از درایه‌های اول همۀ مقایسات با هم، درایه‌های دوم نیز با هم و درایه‌های سوم نیز با هم، میانگین هندسی می‌گیریم.

گام 5- محاسبۀ اوزان با روش آنالیز توسعۀ چانگ

ابتدا براساس رابطۀ زیر مقادیر Si را برای هر سطر ماتریس مقایسۀ زوجی فازی به دست می‌آوریم:

 

که در آن g_i مجموعۀ هدف است و اعداد فازی مثلثی‌اند، سپس براساس رابطۀ زیر میزان بزرگی (درجۀ ارجحیت) هر S_i بر S _k را به دست می‌آوریم:

 V(S_i>S_k)=

در مرحلۀ آخر نیز با استفاده از رابطۀ زیر وزن‌های خام محاسبه می‌شوند که با تقسیم هر وزن خام بر مجموع اوزان خام، وزن نرمال حاصل می‌شود.

V(S , )=(V((S  (S (V((S  (S         i=1,2,…,

 

نمودار زیر مقدار  (S_i>S_k)V را نشان می‌دهد:

 

محاسبات میزان سازگاری مطابق جدول 2 است:

جدول 2- میزان سازگاری معیارها

Table 2 -Criteria compatibility rate

CR g	CR m	عوامل	ردیف
084084/0	029758/0	اصلی	1
064341/0	020451/0	سازمانی	2
095501/0	0344/0	فناوری	3
02861/0	08366/0	انسانی	4
00039/0	00171/0	محیطی	5

 

بنابر نظر آقای ساعتی، بنیان‌گذار روش تحلیل سلسله‌مراتبی، چنانچه میزان ناسازگاری کمتر از 1/0 باشد، سازگاری ماتریس مقایسات تأییدشده و پذیرفتنی‌اند، اما در صورتی که میزان ناسازگاری بزرگ‌تر از 1/0 باشد، نشان‌دهندۀ تناقض در ارزیابی‌ها و قضاوت‌های خبرگان است. مطابق جدول2 ضرایب کمتر از 1/0 است که بیانگر سازگاری همۀ معیارهاست.

مؤلفه‌ها و زیرمعیارهای ارزیابی آمادگی برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در شرکت ملی گاز ایران به‌همراه متغیرهای نسبت داده شده، مطابق جدول شمارۀ 3 است.

 

 

جدول 3- عوامل مؤثر در ارزیابی به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین به‌همراه متغیرهای نسبت داده شده

Table 3- Factors influencing the evaluation of Blockchain technology along with attributed variables

معیارهای اصلی		زیرمعیارها
O	عوامل سازمانی	O1	اهداف و استراتژی
		O2	اندازۀ سازمان
		O3	حمایت مدیر ارشد
		O4	منابع مالی
		O5	فرهنگ سازمانی
T	عوامل فن‌آوری	T1	پیچیدگی
		T2	مزیت نسبی فناوری نسبت‌به دیگر فناوری‌ها
		T3	سازگاری فناوری با شرایط شرکت
		T4	وجود زیرساخت‌های سخت‌افزاری
E	عوامل محیطی	E1	تجارب موفق دیگران
		E2	مسائل قانونی- حقوقی
		E3	رقبا
		E4	ارتباط با فروشندگان، تأمین‌کنندگان و خریداران
H	عوامل انسانی	H1	دانش و مهارت کارکنان
		H2	مقاومت در برابر تغییر
		H3	آموزش کارکنان
		H4	وجود متخصصان داخلی و خارجی

 

پس از دریافت پرسشنامۀ مقایسات زوجی، ماتریس مقایسات زوجی تشکیل و داده‌ها در این ماتریس جای گرفت و متغیرهای زبانی با متغیرهای فازی معادل آنها جایگزین شد. پرسشنامۀ طراحی‌شده به‌صورت مقایسۀ دو به دوی عوامل با یکدیگر طراحی شده و پاسخ‌دهندگان با مقایسۀ عوامل با یکدیگر و براساس اهمیت هرکدام نسبت‌به دیگری از 1 تا 9 ارزش‌گذاری کرده‌اند. پس از تکمیل ماتریس مقایسات زوجی ازطریق روش آنالیز توسعۀ چانگ، وزن هر عامل و زیرعامل محاسبه و برای مقایسۀ آنها با یکدیگر استفاده شده است.

 

 

شکل4- درخت سلسله‌مراتبی تصمیم با معادل‌های اختصاری

Fig 4 -Hierarchical decision tree with acronym equivalents

 

با بررسی‌های صورت‌گرفته در تحقیقات پیشین و پیشینۀ تحقیق، در ابتدای امر فهرستی بلندبالا از عوامل مؤثر در به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین گردآوری شد. در مرحلۀ بعد با بررسی‌های مجدد و استفاده از نظر خبرگان، 4 معیار اصلی و 17 زیرمعیار شناسایی و برای به‌کارگیری در پرسش‌نامه استفاده شد که این عوامل در درخت سلسله‌مراتبی در شکل4 نشان داده شده است. در سطح اول نمودار طرح‌شده، ارزیابی میزان آمادگی برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در شرکت ملی گاز ایران قرار دارد. سطح دوم بیانگر عوامل مؤثر است که شامل عوامل سازمانی، انسانی، فناوری و محیطی است و سطح سوم زیرعوامل شناسایی‌شده را نشان می‌دهد که شامل اهداف و استراتژی، اندازۀ سازمان، حمایت مدیر ارشد، منابع مالی، فرهنگ سازمانی، پیچیدگی، مزیت نسبی فناوری نسبت‌به دیگر فناوری‌ها، سازگاری فناوری با شرایط شرکت، وجود زیرساخت‌های سخت‌افزاری، تجارب موفق دیگران، مسائل قانونی-حقوقی، رقبا، ارتباط با فروشندگان و تأمین‌کنندگان و خریداران، دانش و مهارت کارکنان، مقاومت در برابر تغییر، آموزش کارکنان، وجود متخصصان داخلی و خارجی است. در گام بعدی و پس از تشکیل ماتریس مقایسات زوجی حاصل از پرسشنامه، با استفاده از روش آنالیز توسعۀ چانگ، به وزن‌دهی این عوامل و زیرعوامل اقدام شده است که نتایج حاصل از آن در ادامه بیان شده است.

مراحل تعیین وزن نسبی عوامل اصلی به روش تحلیل توسعۀ چانگ به شرح زیر است:

 

جدول4- ماتریس مقایسات فازی ادغام‌شدۀ سطح 2 نسبت‌به هدف

Table 4 -Integrated level 2 fuzzy comparison matrix relative to the target

O

T

E

H

O

1

1

1

1/318

1/711

2/1817

1/1298

1/5148

2/0200

1/3886

1/7888

2.2823

T

0/4584

0/5843

0/7587

1

1

1

1/3038

1/5874

1/9259

0/8572

1/2857

1/7807

E

0/4950

0/6601

0/8851

0.5192

0/6300

0/7670

1

1

1

0/4191

0/5491

0/7293

H

0/4382

0/5590

0/7201

0.5616

0/7778

1/1665

1/3713

1/8213

2/3863

1

1

1

 

جدول 5- محاسبۀ درجۀ ارجحیت زیرمعیارهای سطح 2 نسبت‌به هدف

Table 5 -Calculate the degree of preference under level 2 criteria over the target

 

جمع فازی هر سطر

بسط مرکب فازی

درجه ارجحیت Si بر Sk

درجه ارجحیت

نرمال‌سازی ارجحیت‌ها

4/8364

6/0151

7/4840

0/2239

0/3443

0/5248

1/000

1/000

1/000

1/000

0/4371

0/437

وزن معیارها

3/6194

4/4574

5/4653

0/1675

0/2551

0/3833

0/641

1/000

1/000

0/641

0/2803

0/280

2/4333

2/8392

3/3813

0/1126

0/1625

0/2371

0/068

0/429

0/518

0/068

0/0297

0/030

3/3710

4/1581

5/2729

0/1560

0/2380

0/3698

0/579

0/922

1/000

0/579

0/2529

0/253

 

مطابق با جدول 5 اولویت‌بندی معیارهای سطح 2 نسبت‌به هدف به‌صورت زیر است:

1) عوامل سازمانی (437/0)

2) عوامل فناوری (280/0)

3) عوامل انسانی (253/0)

4) عوامل محیطی (030/0)

 

جدول 6- ماتریس اوزان نهایی معیارها نسبت‌به هدف

Table 6 -The matrix of the final weights of the criteria relative to the target

وزن نهایی مؤلفه	مؤلفه
437/0	سازمانی	O
280/0	فناوری	T
253/0	انسانی	H
030/0	محیطی	E

 

 

شکل5- اوزان نهایی معیارها نسبت‌به هدف

Fig.5 -The final weights of the criteria relative to the target

 

همچنین وزن نهایی زیرمعیارها براساس روش تحلیل توسعۀ چانک محاسبه شد که مطابق جدول زیر است:

جدول7- اوزان نهایی زیرمعیارها نسبت‌به هدف

Table 7 -The final weights of the sub-criteria in relation to the target

وزن نهایی مؤلفه‌ها	مؤلفه‌ها
67298/0	اهداف و استراتژی	O1
0	اندازۀ سازمان	O2
17917/0	حمایت مدیر ارشد	O3
134159/0	منابع مالی	O4
056373/0	فرهنگ سازمانی	O5
02856/0	پیچیدگی	T1
07728/0	مزیت نسبی فناوری نسبت‌به دیگر فناوری‌ها	T2
05712/0	سازگاری فناوری با شرایط شرکت	T3
11672/0	وجود زیرساخت‌های سخت‌افزاری	T4
024288/0	دانش و مهارت کارکنان	H1
097658/0	مقاومت در برابر تغییر	H2
082984/0	آموزش کارکنان	H3
04807/0	وجود متخصصان داخلی و خارجی	H4
0054/0	تجارب موفق دیگران	E1
01404/0	مسائل قانونی- حقوقی	E2
00114/0	رقبا	E3
00939/0	ارتباط با فروشندگان، تأمین‌کنندگان و خریداران	E4

 

 

شکل6- اوزان نهایی زیرمعیارها نسبت‌به هدف

Fig.6 -The final weights of the sub-criteria in relation to the target

 

پس از وزن‌دهی مؤلفه‌ها و زیرمعیارهای شناسایی‌شده، به اولویت‌بندی و بررسی وضعیت مؤلفه‌ها و زیرمعیارها با استفاده از روش غربال‌سازی فازی یاگر و طیف هفت‌واحدی اقدام شده است. مراحل غربال‌سازی فازی یاگر به‌صورت زیر است:

گام اول: تشکیل ماتریس اهمیت (I) و وضعیت (π) با توجه به نظر خبرگان؛

گام دوم: منفی‌شدن ماتریس اهمیت با توجه به فرمول 𝑁𝑒𝑔(𝑆𝑖 ) = 𝑆7−𝑖 + 1؛

گام سوم: طبق رابطۀ زیر اجتماع Neg(I) و πرا به دست آوردیم و سپس مینیمم می‌گیریم:

𝑈𝑖𝑘 = 𝑚𝑖𝑛𝑗 {𝑁𝑒𝑔 (𝐼𝑘𝑗𝑣 𝜋𝑖𝑗𝑘)}                           I =1 2,…,m , k=1 2,…,r

k: فرد خبره، I: شرکت مدنظر، j: زیر معیار؛

گام چهارم: نگارۀ گام سوم را از صعودی به نزولی مرتب می‌کنیم؛

گام پنجم: با استفاده از فرمول‌های زیر مقادیر تابع اجماع را به دست می‌آوریم:

(k) = (𝑘)                               (𝑘) = [1 + 𝑘(𝑞 − 1)/r]

در رابطۀ زیر q تعداد نقاط در مقیاس انتخاب شده است که در اینجا به‌دلیل طیف 7 تایی پرسشنامۀ غربالگری فازی برابر با 6 می‌شود، r بیانگر تعداد افراد خبرۀ مشارکت‌کننده در فرایند تصمیم‌گیری است که برابر با 7 می‌شود، K نیز شمارۀ خبرۀ مدنظر است. int هم بیانگر عدد صحیح است.

r : تعداد افراد خبره  q=7 طیف مقیاس زبانی و k : شمارۀ خبره‌؛

گام ششم: با استفاده از مقادیر به دست آمده از دو گام گذشته، ارزیابی نهایی را به دست می‌آوریم:

𝑈𝑖 = 𝑚𝑎𝑥𝑗 {𝑄(𝑗)𝑣𝐵𝑖𝑗}

 

جدول8- سطح آمادگی مؤلفه‌های ارزیابی آمادگی برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در شرکت ملی گاز ایران

Table 8 -Readiness level of readiness assessment components for using blockchain technology in the National Iranian Gas Company

شرکت ملی گاز ایران
معیار آمادگی سازمانی (O)	4
معیار آمادگی فناوری (T)	4
معیار آمادگی محیطی (E)	3
معیار آمادگی انسانی (H)	2

 

مطابق با بررسی‌های صورت‌گرفته و محاسبات غربالگری فازی، ملاحظه می‌شود که با توجه به طیف هفت واحدی، معیار آمادگی سازمانی(O) و آمادگی فناوری (T) با امتیاز 4 بالاتر از آمادگی محیطی (E) و آمادگی انسانی(H) با امتیازهای 3 و2 قرار گرفته‌اند. بنابراین آمادگی شرکت ملی گاز ایران برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در بخش‌های سازمانی و محیطی در سطح بالاتری نسبت‌به دوعامل دیگر یعنی محیطی و انسانی قرار گرفته است، هرچند با توجه به کسب نمرۀ 4، خود این دو عامل هم شرایط مطلوبی نداشتند و سازمان آمادگی لازم را برای به‌کارگیری این فناوری ندارد.

 

 

شکل7- نمودار راداری عوامل مؤثر در به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین

Fig.7 -Radar chart of effective factors in the application of blockchain technology

 

 

7- بحث

فناوری‌های نوین و به‌کارگیری آنها در صنایع مختلف و سازمان‌ها مقوله‌ای بسیار مهم محسوب می‌شود. شرکت‌های پیشرو در صنایع مختلف، با به‌کارگیری فناوری‌های جدید توانسته‌اند بهره‌وری خود را افزایش دهند و رقبا را یکی پس از دیگری پشت سر بگذارند. بلاک‌چین یکی از فناوری‌های جدیدی است که با توجه به دامنۀ کاربردی وسیع آن می‌تواند در بسیاری از زمینه‌ها همانند خدمات مالی، صنعت بیمه، صنایع خودروسازی، صنایع هوافضا، حمل‌ونقل، مخابرات و اینترنت اشیا، خرده‌فروشی‌ها و نفت و گاز مفید واقع شود. اکنون بسیاری از شرکت‌های بزرگ جهانی در اجرای چنین فناوری‌هایی می‌کوشند که کشور ایران هم به‌عنوان کشوری در حال توسعه، اگر به‌دنبال قرارگرفتن در زمرۀ کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفتۀ جهانی است، لاجرم نیازمند اجرای این فناوری‌ها در صنایع خود، به‌خصوص صنایع بالادستی است. طبق نظر کارشناسان، کشور ایران در حال حاضر جزء کشورهایی با صنعت 0/2 است و اگر به‌دنبال جهشی مستقیم به صنعت0/4 است، راهی جز همسوشدن با پیشرفت‌های چشمگیر جهانی ازجمله بلاک‌چین ندارد. نظر به پیشرفت سریع شرکت‌های بزرگ جهانی در افزایش بازدهی و کاهش هزینۀ تمام‌شدۀ قیمت محصولات، برای باقی‌ماندن در دایرۀ رقابت جهانی راهی جز قدم‌نهادن در مسیر توسعۀ فناوری‌های نو وجود ندارد. حال که کمپانی‌های بزرگ نفتی و گازی با استفاده از این فناوری‌ها در مسیر پیشرفت در سطوح پایین‌دستی‌، میان‌دستی و بالادستی گام برمی‌دارند، شرکت‌های نفتی و گازی کشورمان هم نیازمند قرارگرفتن در این سیر صعودی برای عقب‌نماندن از دیگر رقبایند. فناوری بلاک‌چین توانایی ایجاد تحولاتی بنیادین را در صنایع نفت و گاز دارد. استفاده از فناوری بلاک‌چین در صنعت نفت و گاز می‌تواند مدل‌های کسب‌وکار و فرآیندها را با تغییرات اساسی همراه کند و به‌عنوان راهکاری سودمند برای مدیریت پیچیدگی‌های در حال رشد و امنیت اطلاعات در این حوزه به شمار رود. رهبران بازار این صنعت باید از نقش بلاک‌چین در آن آگاه باشند؛ زیرا اکوسیستم جدیدی از سرمایه‌گذاری‌ها و استارت‌آپ‌های مرتبط با صنایع نفت و گاز در حال شکل‌گیری است و تا به امروز بیش از یک میلیارد دلار در این اکوسیستم سرمایه‌گذاری شده است.

 نظر به اینکه تقاضا برای کارایی و شفافیت در این صنعت در حال رشد است و اغلب شرکت‌ها کماکان از قراردادهای کاغذی و پلتفرم‌های تجاری قدیمی استفاده می‌کنند، پیاده‌سازی فناوری دفتر ثبت توزیع‌شده و بهره‌گیری از قرارداد‌های هوشمند می‌تواند دروازۀ ورود این صنعت به دنیای دیجیتال باشد. با وجود این، فناوری بلاک‌چین به اندازۀ دکل‌های نفتی زیرآبی و ربات‌ها برای فعالان حوزۀ نفت و گاز جذاب نبوده است؛ در حالی که با بهره‌گیری از بلاک‌چین می‌توان در هزینه‌ها صرفه‌جویی کرد و مبالغ بسیار زیادی از منابع مالی موردنیاز این صنعت را تأمین کرد.

صنعت نفت و گاز صنعتی ثروتمند، پیچیده و دارای قوانین و مقررات بسیار زیاد است و ساده‌سازی و بهبود کاغذبازی‌ها و فرآیند‌های جابه‌جایی محصولات در این صنعت یک امر ضروری تلقی می‌شود. با توجه به چنین ضرورتی بسیاری از شرکت‌‌های بین‌المللی فعال در این صنعت در حال اکتشاف، سرمایه‌گذاری و همکاری با دیگر فعالان برای توسعۀ فناوری بلاک‌چین در این صنعت‌اند.

 برای ارزیابی این فناوری در شرکت ملی گاز ایران، 4 مؤلفۀ اصلی سازمانی، فناوری، محیطی و انسانی و 17 زیرمؤلفه شامل حمایت مدیر ارشد، منابع مالی، اهداف و استراتژی، فرهنگ سازمانی، اندازۀ سازمان، وجود زیرساخت‌های سخت‌افزاری، مزیت نسبی فناوری نسبت‌به دیگر فناوری‌ها، سازگاری فناوری با شرایط شرکت، پیچیدگی، مقاومت در برابر تغییر، آموزش کارکنان، وجود متخصصان داخلی و خارجی، دانش و مهارت کارکنان، مسائل قانونی- حقوقی، ارتباط با فروشندگان- تأمین‌کنندگان و خریداران، تجارب موفق دیگران و رقبا شناسایی شدند. برای بررسی عوامل شناسایی‌شده در شرکت ملی گاز ایران و رتبه‌بندی، امتیازدهی و اولویت‌بندی عوامل، از روش سلسله‌مراتب فازی استفاده شده است. وزن‌دهی عوامل توسط روش آنالیز توسعۀ چانگ انجام و وزن همۀ مؤلفه‌ها مشخص شد. همچنین با تشکیل ماتریس‌های اهمیت و وضعیت با استفاده از نظرهای خبرگان و به‌کارگیری غربال‌سازی فازی یاگر، سطح بلوغ عوامل در شرکت ملی گاز ایران شناسایی شد. پس از شناسایی عوامل مؤثر و تأیید آنها، پرسشنامۀ مقایسات زوجی طراحی شد و در اختیار 9 خبره قرار گرفت و با گردآوری پرسشنامه‌ها و به‌کارگیری روش سلسله‌مراتب فازی و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، به وزن‌دهی تمام معیارها و زیرمعیارها اقدام شد که عامل سازمانی با وزن437/0 بیشترین وزن و عامل محیطی با وزن 030/0 کمترین وزن را دارد. همچنین عامل فناوری با وزن 280/0 و عامل انسانی با وزن253/0 دو عامل دیگر مؤثر در ارزیابی فناوری بلاک‌چین‌اند. همچنین حمایت مدیر ارشد با وزن 410/0 بالاترین وزن و اندازۀ سازمان با وزن صفر کمترین وزن زیرمعیارها را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین رتبه‌بندی و اولویت‌بندی و سنجش بلوغ معیارهای نهایی‌شده با استفاده از روش غربال‌سازی فازی یاگر انجام و نتایج استخراج شد. معیارهای آمادگی سازمانی(O) و آمادگی فناوری(T) با امتیاز 4، از آمادگی محیطی (E) و انسانی (H) با امتیازهای 2 و3 بیشترند. بنابراین شرکت ملی گاز ایران به‌سبب آمادگی سازمانی و فناوری، شرایط مساعدتری نسبت‌به آمادگی محیطی و انسانی دارد؛ اما با توجه به امتیازهای پایین آنها (امتیاز 4)، به‌طور کلی شرایط شرکت برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین مساعد نیست و شرکت ملی گاز ایران برای به‌کارگیری این فناوری نیازمند افزایش آمادگی خود است.

نتایج تحقیقات مشابه برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در صنایع نفت و گاز، نشان از وجود مشکلاتی برای به‌کارگیری این فناوری در صنایع نفت و گاز داشته است؛ مشکلاتی همانند عجولانه عمل کردن در به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در سازمان، ایجادنکردن نقشۀ راه مطمئن و درست، استفاده‌نکردن دیگر صنایع نفت و گاز مشابه برای برقراری و تبادل اطلاعات، نداشتن تجربۀ طولانی‌مدت در استفاده از این فناوری، هزینۀ ایجاد و راه‌اندازی بالا، مشکلات فنی بالا و فقدان استانداردهای تعریف‌شده و مشخص برای برقراری ارتباطات در بستر بلاک‌چین.

آشنایی‌نداشتن بسیاری از مدیران و کارشناسان صنایع نفت و گاز کشور با فناوری بلاک‌چین و وجودنداشتن نمونۀ اجراشده از فناوری بلاک‌چین در سطح صنایع بزرگ کشور و به‌تبع آن نداشتن بازخورد مناسب از اجرای این فناوری و فقدان مدل پژوهشی مناسب در زمینۀ ارزیابی آمادگی بلاک‌چین، ازجمله محدودیت‌های اساسی در این پژوهش بوده است. با توجه به نتایج به دست آمده و همچنین تجربیات ذکرشده، پیشنهاد می‌شود که شرکت‌های فعال در حوزۀ نفت و گاز کشور، در افزایش آمادگی خود برای پذیرش بلاک‌چین بکوشند. این آمادگی ازطریق توسعۀ همکاری‌ها، شناسایی بازیگران و افزایش تعامل با آنها، رصد فناوری‌ها و رخدادهای صورت‌گرفته در جامعۀ جهانی برای شرکت‌ها و حوزه‌های مشابه، انعطاف‌پذیری و قابلیت انطباق ازنظر قانونی، تنظیم‌کنندگی مقررات و همچنین افزایش توان عملیاتی و شناسایی و پرورش افراد مستعد و مرتبط امکان‌پذیر خواهد بود.

 

8- نتیجه‌گیری

صنعت نفت و گاز سالانه سرمایه‌گذاری 700 میلیارد دلاری در جهان را شامل می‌شود  و مسئلۀ صرفه‌جویی در هزینه برای تثبیت توانایی رقابتی می‌تواند حداقل 140 میلیارد دلار در سال باشد. پیش از این صنعت نفت و گاز با احتیاط، استفاده از فناوری بلاک‌چین را در نظر می‌گرفت، اما اکنون شرکت‌های بزرگ به‌طور جدی به‌دنبال راه‌هایی برای اجرای این فناوری در شرکت‌های خود هستند. صنعت نفت و گاز فرصتی ویژه و قانع‌کننده را برای بهره‌گیری از فناوری‌های بلاک‌چین، به‌دلیل ارزش بالای تراکنش (و درنتیجه ریسک) و فشارهای اقتصادی برای کاهش هزینه‌ها ارائه می‌دهد. سیستم ایمنی که ریسک را کاهش می‌دهد، شفافیت را افزایش می‌دهد، دنبالۀ حسابرسی را فراهم می‌کند و معاملات را با هزینۀ درخور توجهی کاهش می‌دهد، ممکن است برای شرکت‌های نفت و گاز جذاب باشد. نفت و گاز برخلاف اندازه و مقیاس معاملات، بین بانک‌ها در حجم زیادی فروخته می‌شود و به همین ترتیب مستلزم ارزش درخور توجهی است؛ فراوانی معاملات نیز زیاد است. همچنین شرکت‌های نفتی باید آگاه باشند که منبع خام درنهایت به کجا جذب می‌شود. بلاک‌چین می‌تواند یک ثبت کاملاً شفاف و ایمن را از کل زنجیرۀ تأمین ارائه دهد. با استفاده از یک دفترچۀ توزیع‌شده، از نشانه‌های دیجیتال می‌توان برای نشان‌دادن دارایی در حال معامله استفاده کرد. زمینه‌ها و فرصت‌های کلیدی فناوری بلاک‌چین در صنعت نفت و گاز بسیار است که در حال حاضر براساس مطالعات و پژوهش‌های انجام‌شده عبارتند از: مدیریت زمین، زنجیرۀ تأمین، مالی، عملیات مربوط به موجودی کالا و بازاریابی. لازم است به این نکته اشاره شود که همچنان تحقیقات دربارۀ دیگر کاربردهای فناوری بلاک‌چین در صنعت نفت و گاز ادامه دارد و موارد اشاره‌شده تنها کاربردهایی‌اند که در زمان تحقیق شناسایی شده بودند.

اهمال در ارزیابی آمادگی سازمان‌ها برای پذیرش فناوری‌های جدید، ضررهای جبران‌ناپذیری را به سازمان‌ها وارد می‌کند. به‌کارگیری بلاک‌چین در صنعت نفت و گاز هم نیازمند ارزیابی آمادگی این صنعت برای پذیرش این فناوری است. این پژوهش درصدد ارزیابی آمادگی شرکت ملی گاز ایران برای پذیرش فناوری نوظهور بلاک‌چین بوده است. بنابراین با بررسی‌های صورت‌گرفته در تحقیقات پیشین و پیشینۀ تحقیق، در ابتدای امر فهرستی بلندبالا از عوامل مؤثر در به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین گردآوری شد. در مرحلۀ بعد با بررسی‌های مجدد و استفاده از نظر خبرگان، 4 معیار اصلی و 17 زیرمعیار شناسایی و برای به‌کارگیری در پرسش‌نامه استفاده شد. عوامل مؤثر شامل عوامل سازمانی، انسانی، فناوری و محیطی است و زیرعوامل شناسایی‌شده شامل اهداف و استراتژی، اندازۀ سازمان، حمایت مدیر ارشد، منابع مالی، فرهنگ سازمانی، پیچیدگی، مزیت نسبی فناوری نسبت‌به دیگر فناوری‌ها، سازگاری فناوری با شرایط شرکت، وجود زیرساخت‌های سخت‌افزاری، تجارب موفق دیگران، مسائل قانونی-حقوقی، رقبا، ارتباط با فروشندگان و تأمین‌کنندگان و خریدارن، دانش و مهارت کارکنان، مقاومت در برابر تغییر، آموزش کارکنان، وجود متخصصان داخلی و خارجی است. در گام بعدی و پس از تشکیل ماتریس مقایسات زوجی حاصل از پرسشنامه، با استفاده از روش آنالیز توسعۀ چانگ، به وزن‌دهی این عوامل و زیرعوامل اقدام شد. گام بعدی شامل رتبه‌بندی و اولویت‌بندی و سنجش بلوغ معیارهای نهایی‌شده با استفاده از روش غربال‌سازی فازی یاگر بوده است. مطابق با بررسی‌های صورت‌گرفته و محاسبات غربالگری فازی، ملاحظه می‌شود که با توجه به طیف هفت‌واحدی، معیار آمادگی سازمانی(O) و آمادگی فناوری (T) با امتیاز 4، بالاتر از آمادگی محیطی(E) و آمادگی انسانی(H) با امتیازهای 3 و2 قرار گرفته‌اند. بنابراین آمادگی شرکت ملی گاز ایران برای به‌کارگیری فناوری بلاک‌چین در بخش‌های سازمانی و محیطی در سطح بالاتری نسبت‌به دوعامل دیگر یعنی محیطی و انسانی قرار گرفته است، هرچند با توجه به کسب نمرۀ 4، خود این دو عامل هم شرایط مطلوبی نداشتند و سازمان آمادگی لازم را برای به‌کارگیری این فناوری ندارد.

تحقیق حاضر برای نخستین‌بار در حوزۀ کاربرد بلاک‌چین در شرکت‌های نفت و گاز کشورمان انجام شده است. پیشنهاد می‌شود شرکت ملی گاز ایران و به‌طور کلی صنایع نفت و گاز کشور برای استفاده از این فناوری سودمند، به‌دنبال تأمین زیرساخت‌های موردنیاز برای پیاده‌سازی این فناوری باشند و با تشکیل واحدهای تخصصی، نقشۀ راه مناسب را تدوین کنند. فناوری بلاک‌چین توانایی ایجاد انقلابی عظیم را در صنایع مختلف، چه در بحث مباحث تبادلات مالی و چه در بحث مدیریت زنجیرۀ تأمین و توزیع، دارد.

 

[i] Chevron

[ii] Stat oil

[iii] British Petroleum

[iv] ExxonMobil

[v] Shell

[vi] BP Energy Outlook 2019

[vii] British Petroleum Statistical Review of World Energy

⁸ BP Energy Outlook 2019

⁹ British Petroleum  Energy Outlook

¹⁰ Liquefied natural gas (LNG)

¹¹ Digital Transformation Initiative Oil an Industry

¹² Vikrant Lakhanpal

¹³ Peer to Peer

¹⁴ Lee et al

¹⁵ Wills, H. F. Atlam and G. B.

¹⁶ Ahla ,A .Yarimeb ,M . Gotoa ,M . Shauhrat ,G

¹⁷ Gatteschi et al

¹⁸ Jing et al

¹⁹ Wong

²⁰ Mathi

²¹ Wigh

²² Downport

²³ Mary

²⁴ Tresler

²⁵ Finneran

²⁶ libutz

²⁷ Manasco

²⁸ Bassi

²⁹ Choi model

³⁰ Hasanali

³¹ Halsapple & Joshi

³² Chourides

³³ Siemens maturity model

³⁴ Klimko

³⁵Tata India Company

³⁶ K3M Wisdom Source

³⁷ STEPS

³⁸ Holt

³⁹ Ross et al

⁴⁰ JB Associates

⁴¹ Jalaldeen

⁴² Mohammadi

⁴³ Chang

⁴⁴ Siemieniuch & Sinclair

⁴⁵ Taylor & Wright

⁴⁶ Jahanian

⁴⁷ Akhavan

⁴⁸ Tamimi

⁴⁹ Total qualify management

⁵⁰ Karuppusami

⁵¹ Motwani

⁵² Powell

⁵³ Salaheldin

⁵⁴ Vasileios

⁵⁵ Electronic business maturity model

⁵⁶ Observed electronic readiness model

⁵⁷ E-Governance Evaluation Model of Government Offices / Ministries

⁵⁸ ELU:E-Business Readiness Ranking report

⁵⁹ Kapp

⁶⁰ Rosenberg

⁶¹ Broadbent

⁶² Anderson

⁶³ Hanafizadeh

⁶⁴ Ruikar

⁶⁵ McConnell's model

⁶⁶ The Asian Pacific Economic Cooperation

⁶⁷ Center for International Development

⁶⁸ Computer Systems Policy Project

⁶⁹ Heeks

⁷⁰ MOSAIC

⁷¹ The Economist Intelligence unit

⁷² Fathian

⁷³ Mutila & VanBrakel

⁷⁴ Al-Omari

⁷⁵ World information technology and services alliance

⁷⁶ Center for International Development and Conflict Management

⁷⁷ Tourism and Hospitality Studies in Sentral Asia

⁷⁸ wild

⁷⁹ Mirzaei

⁸⁰ Data administration

⁸¹ the data warehouse institute

⁸² Sammon

⁸³ Ramamurthy

⁸⁴ Schroeder

⁸⁵ Fredendall    

⁸⁶ Lee

⁸⁷ Westerveld

⁸⁸ Morris

⁸⁹ Munns

⁹⁰ Baker

⁹¹ Pinto

⁹² Kerzner

⁹³ cash

⁹⁴ Baker

⁹⁵ Wit

⁹⁶ Kumar

⁹⁷ Freeman

⁹⁸ Wateridge

⁹⁹ Turner

¹⁰⁰ Belassi

¹⁰¹ Lagzian

¹⁰² Aminian

¹⁰³ Luftman,J.

¹⁰⁴ Wiess.W.J& Anderson.D.

¹⁰⁵ Kazman. R & Chen. H.M

¹⁰⁶ Jouriou& Kalika

¹⁰⁷ Henderson&.Venkatraman

¹⁰⁸ Chapnick

¹⁰⁹ Hanry

¹¹⁰ Virtual University reference model

¹¹¹ E-learning system model

¹¹² Virtual University Combined Model

¹¹³ Honey

¹¹⁴ Rogres

¹¹⁵ Puri

¹¹⁶ Frimpon

¹¹⁷ Testa

¹¹⁸ Mcpherson

¹¹⁹ enterprise resource planning

¹²⁰ Jiang

¹²¹ Ful-HOON

¹²² Arnoldina

¹²³ Razmi et el

¹²⁴ Better Enterprise System Implementation

¹²⁵ Disovisa and Nanayakara

¹²⁶ Finney

¹²⁷ Qiang Wang and Min Su

¹²⁸ Integrating blockchain technology into the energy sector — from theory of blockchain to research and application of energy

¹²⁹ Heba Kadry

¹³⁰ Blockchain Applications in Midstream Oil and Gas Industry

¹³¹ Christodoulou

¹³² An Algorithmic Blockchain Readiness Index

¹³³ Blockchain Readiness Index

¹³⁴ Hong fang Lu

¹³⁵ Blockchain Technology in the Oil and Gas Industry: A Review of Applications, Opportunities, Challenges, and Risks

¹³⁶ Sara Saberi

¹³⁷ Blockchain technology and its relationships to sustainable supply chain management

¹³⁸ Andonia

¹³⁹ Blockchain technology in the energy sector: A systematic review of challenges and opportunities

 

 

 

 

 

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,322

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 584