بررسی و تحلیل اصطلاح‌سازی شفیعی کدکنی در نقد ادبی

‏ مقدمه
امروزه‎ ‎دانش‎ ‎نقد‎ ‎ادبی جایگاهی مقتدر‎ ‎در‎ ‎میان‎ ‎دانش‌های‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎علوم‎ ‎انسانی‎ ‎دارد‎ ‎و‎ ‎هیچ‎ ‎متفکری‎ ‎چنانکه‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎بی‌نیاز‎ ‎از‎ ‎ادبیات‎ ‎ملتِ‎ ‎خود‎ ‎نمی‌داند،‎ ‎برای‎ ‎فهم‎ ‎و‎ ‎تحلیل‎ ‎متون‎ ‎ادبی،‎ ‎از‎ ‎نقد‎ ‎و‎ ‎نظریۀ‎ ‎ادبی‎ ‎نیز‎ ‎غافل‎ ‎نیست‎.‎
تعریف‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎همانند‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎مفاهیم‎ ‎علوم‎ ‎انسانی‎ ‎در‎ ‎طول‎ ‎تاریخ‎ ‎با‎ ‎تغییر‎ ‎و‎ ‎پراکندگی‎ ‎آرا‎ ‎همراه‎ ‎بود‎ ‎است؛ اما‎ ‎با‎ ‎تسامح‎ ‎می‌توان‎ ‎گفت نقد‎ ‎ادبی‎ ‎اصطلاحی‎ ‎کلی‎ ‎برای‎ ‎مطالعات‎ ‎مربوط‎ ‎به‎ ‎تعریف،‎ ‎طبقه‌بندی،‎ ‎تجزیه‎ ‎و‎ ‎تحلیل،‎ ‎تفسیر‎ ‎و‎ ‎ارزیابی‎ ‎آثار‎ ‎ادبی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎نظریه‌ای‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎همراه‎ ‎اصول‎ ‎کلی‎ ‎و‎ ‎مجموعه‌ای‎ ‎از‎ ‎اصطلاحات،‎ ‎تمایزها‎ ‎و‎ ‎دسته‌ها‎ ‎و‎ ‎همچنین‎ ‎معیارها‎ ‎برای‎ ‎شناسایی‎ ‎و‎ ‎تجزیه‎ ‎و‎ ‎تحلیل‎ ‎آثار‎ ‎ادبی‎ ‎ارائه‎ ‎می‌دهد (آبرامز، 1387: 50).؛ همانطور‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎تعریف‎ ‎نیز‎ ‎می‌بینیم، وجود‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎کاملاً‎ ‎وابسته‎ ‎به‎ ‎داشتن‎ ‎نظامی‎ ‎از‎ ‎اصطلاحات‎ ‎و‎ ‎تعاریف‎ ‎است‎.‎
چارلز‎ ‎اس. پیرس (1998)،‏‎ ‎زبان‌شناس‎ ‎بزرگ‎ ‎معاصر،‎ ‎بر‎ ‎این‎ ‎باور‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎هر‎ ‎حوزۀ‎ ‎علمی،‎ ‎نخست‎ ‎باید‎ ‎دایره‌ای‎ ‎از‎ ‎واژگان‎ ‎مجهز‎ ‎به‎ ‎لغات‎ ‎هم‌خانواده،‎ ‎برای‎ ‎هر‎ ‎مفهوم‎ ‎علمی‎ ‎داشته‎ ‎باشد‎ ‎و‎ ‎هر‎ ‎واژه‎ ‎باید‎ ‎دارای‎ ‎معنایی‎ ‎دقیق‎ ‎باشد؛ تا‎ ‎آنجا‎ ‎که‎ ‎معانی‎ ‎مختلف‎ ‎آن‎ ‎به‎ ‎بخش‌هایی‎ ‎از‎ ‎طبقه‌های‎ ‎مختلف‎ ‎اطلاق‎ ‎شود‎ ‎و‎ ‎هیچ‌کدام‎ ‎با‎ ‎دیگری‎ ‎اشتباه‎ ‎گرفته‎ ‎نشود (پیرس، 1998: ‏‏263). نقد‎ ‎ادبی‎ ‎نیز‎ ‎مانند‎ ‎سایر‎ ‎حوزه‌های‎ ‎مطالعاتی‎ ‎بشر،‎ ‎برای‎ ‎ارتباط‎ ‎مؤثر،‎ ‎انتقال،‎ ‎گردآوری‎ ‎و‎ ‎دسته‌بندی‎ ‎و‎ ‎ثبت‎ ‎و‎ ‎ضبط‎ ‎یافته‌های‎ ‎خود‎ ‎به‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎اصطلاحات‎ ‎مخصوص‎ ‎نیازمند‎ ‎است‎.‎
زبان‎ ‎فارسی‎ ‎مانند‎ ‎سایر‎ ‎زبان‌ها‎ ‎ویژگی‌هایی‎ ‎دارد‎ ‎که‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎شگردها‎ ‎و‎ ‎ظرفیت‌های‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎نگارشی‎ ‎متون‎ ‎ادبی،‎ ‎بر‎ ‎مبنای‎ ‎آنها‎ ‎خلق‎ ‎شده‌اند؛‎ ‎ازاین‌رو‎ ‎دانش‌های ادبی‎ ‎وابسته‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎زبان،‎ ‎ازجمله‎ ‎نقد‎ ‎ادبی،‎ ‎باید‎ ‎در‎ ‎تناسب‎ ‎با‎ ‎زیبایی‌شناسی‎ ‎و‎ ‎بوطیقای‎ ‎این‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎برای‎ ‎ارزیابی‎ ‎قابلیت‌های‎ ‎خاص‎ ‎آن‎ ‎شکل‎ ‎بگیرند؛‎ ‎بنابرین «فقط‎ ‎اهل‎ ‎زبان ـ آنها‎ ‎که‎ ‎تمام‎ ‎ابعاد‎ ‎و‎ ‎ساحت‌های‎ ‎کلمه‎ ‎را‎ ‎احساس‎ ‎می‌کنند ـ می‌توانند‎ ‎درباب‎ ‎نیک‎ ‎و‎ ‎بد‎ ‎یک‎ ‎شعر‎ ‎اظهارنظر‎ ‎کنند. یک‎ ‎غیر‎ ‎اهل‎ ‎زبان،‎ ‎هر‎ ‎قدر‎ ‎خوب‎ ‎جوانب‎ ‎تاریخی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎و‎ ‎زمینه‌های‎ ‎فکری‎ ‎و‎ ‎محتوایی‎ ‎یک‎ ‎شعر‎ ‎را‎ ‎بررسی‎ ‎کند،‎ ‎به‎ ‎زمینه‌های‎ ‎علم‌الجمالی‎ ‎و‎ ‎نکاتی‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎ساختمان‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎نظم‎ ‎کلام‎ ‎ارتباط‎ ‎دارد،‎ ‎نمی‌تواند‎ ‎بپردازد‎ ‎و‎ ‎اگر‎ ‎بپردازد‎ ‎رجم‎ ‎به‎ ‎غیب‎ ‎کرده‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎بهتر‎ ‎است‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎زمینه‎ ‎از‎ ‎خبرگان‎ ‎اهل‎ ‎زبان‎ ‎یاری‎ ‎بجوید» (شفیعی کدکنی، 1387 الف: 21).‏
زبان‎ ‎ادبی‎ ‎با‎ ‎گونه‌های‎ ‎دیگر‎ ‎زبانی‎ ‎متفاوت‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎همین‎ ‎مسئله،‎ ‎تفاوت‎ ‎عمدۀ‎ ‎پژوهش‌های‎ ‎ادبی‎ ‎را‎ ‎با‎ ‎شاخه‌هایی‎ ‎از‎ ‎دانش‎ ‎آشکار‎ ‎می‌کند‎ ‎که‎ ‎صرفاً‎ ‎با‎ ‎ترجمه‎ ‎می‌توانند‎ ‎اصطلاحات‎ ‎و‎ ‎مفاهیم‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎فرهنگ‎ ‎دیگری‎ ‎منتقل‎ ‎کنند. برای‎ ‎تولید‎ ‎دانش‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎در‎ ‎هر‎ ‎زبان،‎ ‎تاحد‎ ‎بسیاری‎ ‎به‎ ‎نظریه‌هایی‎ ‎مستخرج‎ ‎از‎ ‎آثار‎ ‎ادبی‎ ‎آن‎ ‎فرهنگ،‎ ‎یا‎ ‎تطبیق‎ ‎و‎ ‎بومی‌سازی‎ ‎اصطلاحات‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎دیگر‎ ‎زبان‌ها‎ ‎با‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎ادب‎ ‎بومی،‎ ‎نیاز‎ ‎است؛‎ ‎زیرا‎ ‎چنانکه‎ ‎تجربۀ‎ ‎دهه‌های‎ ‎اخیر‎ ‎در‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎نشان‎ ‎داده‎ ‎است،‎ ‎تکیۀ‎ ‎صرف‎ ‎بر‎ ‎کاربرد‎ ‎مفاهیم‎ ‎و‎ ‎اصطلاحات‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎غربی‎ ‎با‎ ‎همان‎ ‎چهارچوب‎ ‎و‎ ‎ساختار،‎ ‎دستاورد‎ ‎باروری‎ ‎برای‎ ‎دانش‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎ایران‎ ‎فراهم‎ ‎نیاورده‎ ‎و‎ ‎لازم‎ ‎است‎ ‎ضمن‎ ‎تعامل‎ ‎با‎ ‎دستاوردهای‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎جهانی‎ ‎با‎ ‎تکیه‎ ‎بر‎ ‎ویژگی‌های‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎فرهنگ‎ ‎فارسی،‎ ‎تاحد‎ ‎امکان‎ ‎به‎ ‎دانش‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎نزدیک‎ ‎شد. با‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎وجود‎ ‎سنّت‎ ‎دیرپای‎ ‎تحقیق‎ ‎و‎ ‎تألیف‎ ‎در‎ ‎زمینۀ‎ ‎ادبیات‎ ‎و‎ ‎دانش‌های‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎همچینین‎ ‎گستردگی‎ ‎و‎ ‎فربهی‎ ‎تحقیقات،‎ ‎تألیفات، مکاتب‎ ‎و‎ ‎رویکردهای‎ ‎جدید‎ ‎غیربومی‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎جدید،‎ ‎نظریه‌پردازی‎ ‎و‎ ‎تمهید‎ ‎بنای‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎کار‎ ‎دشوار‎ ‎و‎ ‎وقت‌گیری‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎می‌رسد‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎محققان‎ ‎جامع‌الاطرافی‎ ‎نیازمند است‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎متون‎ ‎و‎ ‎سنن‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎دانش‌های‎ ‎ادبی‎ ‎کهن‎ ‎و‎ ‎نو‎ ‎اشراف‎ ‎کافی‎ ‎داشته‎ ‎باشند. کوشش‎ ‎برخی‎ ‎محققان‎ ‎ادبی‎ ‎صدسالۀ‎ ‎اخیر،‎ ‎از‎ ‎آخوندزاده‎ ‎تا‎ ‎خانلری،‎ ‎برای‎ ‎دستیابی‎ ‎به‎ ‎ملاک‌های‎ ‎بومی‎ ‎داوری‎ ‎آثار‎ ‎ادبی،‎ ‎بی‌گمان تأمل‌برانگیز‎ ‎است (در‎ ‎این‎ ‎باره‎ ‎نک. آثار‎ ‎انتقادی‎ ‎ایرج‎ ‎پارسی‌نژاد). با‎ ‎این‎ ‎حال‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎نگارندگان،‎ ‎توفیق‌نیافتن‎ ‎آنها‎ ‎در‎ ‎خلق‎ ‎نظام‎ ‎منسجم‎ ‎اصطلاحات‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎به‌نحوی‎ ‎که‎ ‎به‌شکل‎ ‎گسترده‎ ‎وارد‎ ‎گفتمان‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎معاصر‎ ‎شود،‎ ‎نقطۀ‎ ‎ضعف‎ ‎اصلی‎ ‎عموم‎ ‎این‎ ‎پژوهش‌ها‎ ‎به‎ ‎شمار‎ ‎می‌رود؛ نقصانی‎ ‎که‎ ‎شفیعی‎ ‎کدکنی‎ ‎کاملاً‎ ‎بدان‎ ‎آگاه‎ ‎است: «یکی‎ ‎از‎ ‎مشکلات‎ ‎اساسی‎ ‎در‎ ‎تاریخ‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎ما‎ ‎چیزی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎می‌توان‎ ‎به "فقر‎ ‎ترمینولوژی" تعبیر‎ ‎کرد» (همان: 219).‏
شفیعی کدکنی‎ ‎در‎ ‎بیش‎ ‎از‎ ‎پنجاه‎ ‎سال‎ ‎تحقیق،‎ ‎تتبع‎ ‎و‎ ‎تألیف‎ ‎آثار‎ ‎متعدد‎ ‎و‎ ‎نظریه‌پردازی‎ ‎و‎ ‎اصطلاح‌سازی‎ ‎در‎ ‎حیطۀ‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎توانسته‎ ‎است‎ ‎به‌شکل چشم‌گیری‎ ‎به‎ ‎رشد‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎کمک‎ ‎کند. رواج‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎اصطلاحات‎ ‎ابداعی،‎ ‎اقتباسی‎ ‎و‎ ‎برابرنهادۀ‎ ‎او‎ ‎در‎ ‎گفتمان‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎تحقیقات‎ ‎دانشگاهی‎ ‎و‎ ‎حتی‎ ‎ژورنالیستی،‎ ‎نشانة‎ ‎توفیق‎ ‎وی‎ ‎در‎ ‎جامۀ‎ ‎عمل‎ ‎پوشاندن‎ ‎به‎ ‎ایده‌آل‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎است. بر همین‎ ‎مبنا‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎اصطلاحات‎ ‎شفیعی در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎برپایۀ‎ ‎ساختار‎ ‎ویژۀ‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎استوار‎ ‎شده‌اند؛‎ ‎اصطلاحات‎ ‎مرتبط‎ ‎با‎ ‎تصویر‎ ‎شعری‎ ‎و‎ ‎صور خیال مانند «محور عمودی و افقی خیال»، «حرکت و ایستایی تصاویر»، ‏‏«تزاحم تصویر»، «رنگ تصویر» یا اصطلاح مرتبط با موسیقی شعر مثل «موسیقی معنوی»، «موسیقی درونی»، «اوزان خیزابی و ‏جویباری»، «اوزان شفاف و کدر»، «جادوی مجاورت»، «دسته کلید قافیه» و دیگر اصطلاحات مانند «نمودار شعر فارسی»، ‏‏«شناوری زبان»، «شعر مغانه»، «کاریکراماتور» و... نیاز ضروری زبان و ادبیات فارسی است و پژوهشگران ادبی را از «گردابی ‏عمیق از تکرار، تداخل، سطحی‌نگری، ندانم‌کاری و بعضاً نظریه‌زدگی و گاه احساس استغنای کاذب و کلی‌گویی دربارة ‏میراث خودی» (فتوحی، 1396: 12) می‌رهاند.‏
‏1ـ1 روش‎ ‎پژوهش
در‎ ‎این پژوهش‎ ‎تلاش‎ ‎شده‎ ‎است‎ ‎با‎ ‎روشی‎ ‎توصیفی ـ تحلیلی‎ ‎و‎ ‎نگرشی‎ ‎تطبیقی‎ ‎به‎ ‎بررسی‎ ‎اصطلاحات‎ ‎انتقادی‎ ‎در‎ ‎آثار‎ ‎و‎ ‎نظریات‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎ادبیات‎ ‎فارسی‎ ‎بپردازیم. این مقاله‎ ‎برگرفته‎ ‎از‎ ‎رسالة‎ ‎دکتری‎ ‎درحال‎ ‎انجام‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎گردآوری‎ ‎فرهنگ‎ ‎اصطلاحات‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎در‎ ‎آثار‎ ‎شفیعی‎ ‎کدکنی‎ ‎اختصاص‎ ‎دارد.‏
‏1ـ2 فرضیه‎ ‎و‎ ‎اهداف‎ ‎پژوهش
این‎ ‎مقاله‎ ‎می‌کوشد‎ ‎با‎ ‎حرکت‎ ‎بر‎ ‎مبنای‎ ‎این‎ ‎پیش‌فرض‎ ‎که‎ ‎ایجاد‎ ‎دانش‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎در‎ ‎هر‎ ‎زبانی،‎ ‎در‎ ‎گرو‎ ‎پیدایش‎ ‎اصطلاحات‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎متناسب‎ ‎با‎ ‎متون‎ ‎ادبی‎ ‎آن‎ ‎زبان‎ ‎است،‎ ‎اثبات‎ ‎کند‎ ‎که‎ ‎شفیعی‎ ‎کدکنی‎ ‎با‎ ‎علم‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎نقصان‎ ‎کوشیده‎ ‎است‎ ‎در‎ ‎آثار‎ ‎متعدد‎ ‎خود‎ ‎با‎ ‎تلفیق‎ ‎دانش‌های‎ ‎ادبی‎ ‎کهن‎ ‎و‎ ‎نظریات‎ ‎جدید،‎ ‎اصطلاحاتی‎ ‎کاربردی‎ ‎متناسب‎ ‎با‎ ‎زیبایی‌شناسی،‎ ‎بوطیقا‎ ‎و‎ ‎ساخت‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎ادب‎ ‎فارسی‎ ‎وضع‎ ‎و‎ ‎پیشنهاد‎ ‎کند‎ ‎که‎ ‎تاحد‎ ‎زیادی‎ ‎در‎ ‎ایجاد‎ ‎نظام‎ ‎اصطلاحی‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎توفیق‎ ‎داشته‌اند. ‏بدین‎ ‎منظور‎ ‎نگارندگان‎ ‎با‎ ‎مطالعة کامل‎ ‎آثار‎ ‎انتقادی‎ ‎او‎ ‎و‎ ‎استخراج‎ ‎انواع‎ ‎اصطلاحات‎ ‎ابداعی‎ ‎یا‎ ‎اقتباسی‎ ‎و‎ ‎برابرنهاده‎ ‎کوشیده‌اند‎ ‎تا‎ ‎وجوه‎ ‎علمی،‎ ‎انسجام،‎ ‎تناسب،‎ ‎کاربردی‌بودن‎ ‎و‎ ‎بومی‌گرایی‎ ‎این‎ ‎اصطلاحات‎ ‎را‎ ‎نشان‎ ‎دهند‎ ‎و‎ ‎طرح‎ ‎تدوین‎ ‎فرهنگ‎ ‎جامعی‎ ‎از‎ ‎آنها‎ ‎را‎ ‎برای‎ ‎پیشبرد‎ ‎گفتمان‌سازی‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎و‎ ‎رسیدن‎ ‎به‎ ‎نظام‎ ‎اصطلاحی‎ ‎مشترک‎ ‎میان‎ ‎منتقدان‎ ‎ادبی‎ ‎پیشنهاد‎ ‎کنند. بدین‎ ‎منظور‎ ‎در‎ ‎پژوهش‎ ‎حاضر‎ ‎به‌سبب‎ ‎اهمیت‎ ‎ضرورت‎ ‎اصطلاح‌سازی‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی،‎ ‎ابتدا‎ ‎به‎ ‎بحث‌های‎ ‎نظری‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎باب‎ ‎پرداخته‎ ‎می‌شود‎ ‎و‎ ‎سپس‎ ‎به‎ ‎جایگاه‎ ‎اصطلاحات‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎میان‎ ‎توجه‎ ‎خواهد شد.‏
‏1ـ3 ضرورت‎ ‎اصطلاح‌سازی‎ ‎در‎ ‎خلق‎ ‎و‎ ‎توسعة نظریه‎ ‎و‎ ‎نقد‎ ‎ادبی
نقد‎ ‎ادبی‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎هرچیز،‎ ‎ازجمله‎ ‎بومی‎ ‎یا‎ ‎اقتباسی‌بودن، یک‎ ‎نظام‎ ‎نشانه‌ای‎ ‎یا‎ ‎گفتمان‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎مجموعه‌ای‎ ‎اصطلاحات‎ ‎و‎ ‎معانی‎ ‎تشکیل‎ ‎شده‎ ‎است؛‎ ‎بنابراین‎ ‎بدون‎ ‎نظامی‎ ‎از‎ ‎اصطلاحات،‎ ‎دانش‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎وجود‎ ‎نخواهد‎ ‎داشت؛ چنانکه‎ ‎فلبر‎ ‎می‌گوید‎ ‎پیشرفت‎ ‎در‎ ‎همة‎ ‎حوزه‌های‎ ‎بشری‎ ‎نیازمند‎ ‎وضع‎ ‎اصطلاحات‎ ‎جدید‎ ‎یا‎ ‎بازتعریف‎ ‎اصطلاحات‎ ‎موجود‎ ‎در‎ ‎زبان‎ ‎است (فلبر، ‏‏1381: 21). پیشرفت‎ ‎یک‎ ‎دانش‎ ‎وابسته‎ ‎به‎ ‎تبادل‎ ‎افکار‎ ‎متخصصان‎ ‎و‎ ‎عامل‎ ‎این‎ ‎تبادل،‎ ‎وجود‎ ‎اصطلاحات‎ ‎تخصصی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎عقیدۀ‎ ‎کابره (1988) بازتاب‎ ‎ساختار‎ ‎مفهومی‎ ‎هر‎ ‎رشته‎ ‎و‎ ‎سازندۀ‎ ‎پایه‌های‎ ‎ارتباط‎ ‎تخصصی‌اند؛ «ساختار‎ ‎مفهومی‎ ‎و‎ ‎دانش‎ ‎مفهومی‎ ‎در‎ ‎رشته‌ای‎ ‎تخصصی،‎ ‎مقدمۀ‎ ‎تبادل‎ ‎اطلاعات‎ ‎تخصصی‎ ‎است. در‎ ‎این‎ ‎کاربرد،‎ ‎واژه‌نامه‌ها،‎ ‎فرهنگ‌ها،‎ ‎سرعنوان‌های‎ ‎موضوعی‎ ‎و‎ ‎اصطلاح‌نامه‌ها‎ ‎به‌عنوان‎ ‎ابزار‎ ‎مستندسازی‎ ‎و‎ ‎اطلاع‌رسانی،‎ ‎غیرمستقیم،‎ ‎کلید‎ ‎دانش‎ ‎فنی‎ ‎در‎ ‎سطح‎ ‎مفهومی‎ ‎و‎ ‎دیگر‎ ‎سطوح‎ ‎پیچیدة‎ ‎آن‎ ‎می‌شوند‎ ‎و‎ ‎استفاده‎ ‎از‎ ‎آنها‎ ‎برای‎ ‎برقراری‎ ‎ارتباط‎ ‎در‎ ‎دانش‎ ‎تخصصی‎ ‎اجتناب‌ناپذیر است» (حسینی بهشتی، ‏‏1393: 160)؛ بنابراین‎ ‎تدوین‎ ‎اصطلاح‎ ‎نامه‌ها‎ ‎و‎ ‎فرهنگ‎ ‎اصطلاحات‎ ‎از‎ ‎مقدمات‎ ‎بعدی‎ ‎خلق‎ ‎و‎ ‎گسترش‎ ‎دانش‎ ‎تخصصی‎ ‎خواهد‎ ‎بود؛ زیرا «علم‎ ‎و‎ ‎توسعة‎ ‎علمی‎ ‎در‎ ‎خلأ‎ ‎اتفاق‎ ‎نمی‌افتد‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎یک‎ ‎محیط‎ ‎زبانی‎ ‎احتیاج‎ ‎دارد‎ ‎تا‎ ‎بتواند‎ ‎میان‎ ‎دال‎ ‎و‎ ‎مدلول‎ ‎ارتباطی‎ ‎روشن‎ ‎و‎ ‎شفاف‎ ‎برقرار‎ ‎سازد» (یعقوب‌نژاد، 1394: 9).‏

‏2ـ سابقة‎ ‎اصطلاح‌سازی‎ ‎و‎ ‎نظریه‌پردازی‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎فارسی
برپایة سخن‎ ‎محققان، از‎ ‎ایران‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎اسلام «آثار‎ ‎ادبی‎ ‎بسیاری‎ ‎باقی‎ ‎نمانده‎ ‎است‎ ‎تا‎ ‎از‎ ‎روی‎ ‎آن‎ ‎بتوان‎ ‎قواعد‎ ‎و‎ ‎مبانی‎ ‎سخن‌سنجی‎ ‎و‎ ‎نقادی‎ ‎قدیم‎ ‎ایران‎ ‎و‎ ‎سیر‎ ‎و‎ ‎تحول‎ ‎آن‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎طی‎ ‎قرون‎ ‎گذشته، استنباط‎ ‎کرد» (زرین‌کوب، 1361: 181).‏‎ ‎پس‎ ‎از‎ ‎اسلام‎ ‎نیز نگاه‌های‎ ‎انتقادی‎ ‎بیشتر «در‎ ‎کتاب‌هایی‎ ‎ازقبیل‎ ‎تذکره‌هایی‎ ‎امثال‎ ‎لباب‌الألباب‎ ‎عوفی،‎ ‎تذکرة‎ ‎دولتشاه‎ ‎سمرقندی‎ ‎و‎ ‎آتشکدة‎ ‎آذر... مطرح‎ ‎شده‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎آنان‎ ‎فاقد‎ ‎آرایی‎ ‎استوار‎ ‎و‎ ‎سنجیده‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎حوزه‎ ‎هستند‎ ‎و‎ ‎سخنان‎ ‎آنان‎ ‎غالباً‎ ‎کلی‎ ‎و‎ ‎همراه‎ ‎با‎ ‎انشاپردازی‎ ‎و‎ ‎سخنان‎ ‎تعارف‌آمیز‎ ‎است» (فتوحی، 1385: 20). از‎ ‎منابع‎ ‎دیگر‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎کلاسیک،‎ ‎متون‎ ‎بلاغی‎ ‎هستند‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎متون‎ ‎فارسی آن می‌توان‎ ‎به‎ ‎سه‎ ‎کتاب‎ ‎ترجمان‎ ‎البلاغة،‎ ‎حدائق‎ ‎السحر‎ ‎و‎ ‎المعجم‎ ‎اشاره‎ ‎کرد. اصطلاح‌سازی‎ ‎در‎ ‎اینگونه‎ ‎آثار،‎ ‎از‎ ‎ابتدا‎ ‎تا‎ ‎پیش‎ ‎از سبک‎ ‎هندی،‎ ‎با‎ ‎تقلید‎ ‎و‎ ‎ترجمة‎ ‎اصطلاحات‎ ‎موجود‎ ‎در‎ ‎زبان‎ ‎عربی‎ ‎همراه‎ ‎است (نک. محبتی، ‏‏1396: 26). با‎ ‎پیگیری‎ ‎این‎ ‎روند،‎ ‎مشخص‎ ‎می‌شود‎ ‎تلاش‎ ‎تأمل‌برانگیزی‎ ‎در‎ ‎زمینة ابداع‎ ‎و‎ ‎استخراج‎ ‎اصطلاحات‎ ‎انتقادی‎ ‎برپایة‎ ‎متون‎ ‎ادبی‎ ‎فارسی‎ ‎صورت‎ ‎نپذیرفته‎ ‎است. شاید‎ ‎بتوان‎ ‎دلیل‎ ‎عمدة‎ ‎این‎ ‎رکود‎ ‎را،‎ ‎به‌ویژه‎ ‎تا‎ ‎اوایل‎ ‎قرن‎ ‎دهم،‎ ‎پذیرش‎ ‎زبان‎ ‎عربی‎ ‎برای‎ ‎زبان‎ ‎علمی‎ ‎در‎ ‎میان‎ ‎ایرانیان‎ ‎دانست. این‎ ‎فرضیه‎ ‎زمانی‎ ‎محکم‌تر‎ ‎می‌شود‎ ‎که‎ ‎می‌بینیم‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎آثار‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎و‎ ‎حتی‎ ‎فراتر‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎و‎ ‎تقریباً‎ ‎در‎ ‎همة‎ ‎شاخه‌های‎ ‎علمی‎ ‎و‎ ‎ادبی‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎زبان‎ ‎عربی‎ ‎پیگیری‎ ‎می‌شود،‎ ‎با‎ ‎پیشگامی‎ ‎و‎ ‎سردمداری‎ ‎ایرانیان‎ ‎صورت‎ ‎می‌پذیرد (همان: 21).‏
با‎ ‎ظهور‎ ‎سبک‎ ‎هندی، کانون‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎رونق‎ ‎می‌گیرد. اصطلاحاتی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎دوره‎ ‎برای‎ ‎مفاهیم‎ ‎ادبی‎ ‎ساخته‎ ‎می‌شود،‎ ‎از‎ ‎زوایای‎ ‎مختلف‎ ‎بررسی‌پذیر‎ ‎است؛ «اینان‎ ‎مفاهیم‎ ‎تازه‌ای‎ ‎را‎ ‎وارد‎ ‎نقد‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎کرده‌اند‎ ‎که‎ ‎ناقدان‎ ‎عصر‎ ‎ما هم‌اکنون‎ ‎نیز‎ ‎به ‏بعضی‎ ‎از‎ ‎آنها نیاز‎ ‎دارند؛ ازقبیل‎ ‎‏«ابتذال» که‎ ‎نقطة‎ ‎مقابل‎ ‎آن «غریب» است‎ ‎یا «حسن‎ ‎اسلوب» و «ندرت‎ ‎معنی» و «ریختگی‎ ‎عبارت» و «لزوم‎ ‎مالایلزم» (در‎ ‎معنای‎ ‎دیگری‎ ‎به‌جز‎ ‎آنچه‎ ‎در‎ ‎فن‎ ‎قافیه‎ ‎رواج‎ ‎دارد) یا «لفظ‎ ‎لازم» و «مدعا‎ ‎مثل» و «تراشدادگی» و ‏‏«طرف‎ ‎وقوع» و «سکتة‎ ‎حرکتی» و «سکتة‎ ‎حرفی» و «سکتة‎ ‎خفیف» و «شعر‎ ‎دو‎ ‎لخت» و... (شفیعی‎ ‎کدکنی، 1390: 44 45). ‏خواننده‎ ‎با‎ ‎این‎ ‎اصطلاحات‎ ‎درمی‌یابد‎ ‎که‎ ‎ادبیان‎ ‎و‎ ‎منتقدان‎ ‎عصر به چه‎ ‎عناصری‎ ‎در‎ ‎سخن‎ ‎و‎ ‎سخنوری‎ ‎توجه داشته‌اند.‏
نقد‎ ‎ادبی‎ ‎به‌شیوۀ‎ ‎نو‎ ‎در‎ ‎ایران‎ ‎برای «نخستین‌بار‎ ‎در‎ ‎مقالۀ "قریتیکا" از‎ ‎میرزا‎ ‎فتحعلی‎ ‎آخوندزاده‎ ‎ظاهر‎ ‎شد» (پارسی‌نژاد: ‏‏1380: 26 27). این شیوة نقد ادبی خط‎ ‎سیر‎ ‎تحقیق‎ ‎و‎ ‎تدقیق‎ ‎علمی‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎تغییر‎ ‎و‎ ‎تحولات‎ ‎ناشی‎ ‎از‎ ‎انقلاب‎ ‎مشروطه‎ ‎پررنگ‌تر‎ ‎کرد و «در‎ ‎فاصلۀ‎ ‎انقلاب‎ ‎مشروطه‎ ‎تا‎ ‎شهریور‎ ‎بیست (یک‎ ‎دورۀ‎ ‎سی‌وپنج‌ساله) دوران‎ ‎طلایی‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎طی‎ ‎کرد. ‏دانشمندانی‎ ‎چون‎ ‎قزوینی،‎ ‎تقی‌زاده،‎ ‎کسروی،‎ ‎بهار‎ ‎و‎ ‎فروزانفر‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎و‎ ‎تحقیق‎ ‎ادبی سخت‎ ‎اثبات‌گرا‎ ‎بودند،‎ ‎همگی‎ ‎در‎ ‎همین‎ ‎دورۀ‎ ‎سی‌وپنج‌ساله‎ ‎ظهور‎ ‎کردند. البته‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎دورۀ‎ ‎کوتاه‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎با‎ ‎دیگر‎ ‎علوم‎ ‎ادبی‎ ‎همچون‎ ‎لغت،‎ ‎تاریخ‎ ‎ادبیات،‎ ‎نقد‎ ‎متون‎ ‎و‎ ‎تحقیق‎ ‎ادبی‎ ‎درآمیخته‎ ‎و‎ ‎هنوز‎ ‎فرصت‎ ‎نیافته‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎استقلال‎ ‎سر‎ ‎بلند‎ ‎کند» (دهقانی، 1380: 10). حاصل‎ ‎این‎ ‎کوشش‌ها‎ ‎با‎ ‎تکاپوی‎ ‎طبری‎ ‎و‎ ‎خانلری‎ ‎برای‎ ‎ساخت‎ ‎اصطلاحات‎ ‎متناسب‎ ‎با‎ ‎مفاهیم‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎ادامه‎ ‎می‌یابد.‏
احسان‎ ‎طبری توانست «صدها‎ ‎واژۀ‎ ‎مفهوم‎ ‎و‎ ‎آسان‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎مقابل‎ ‎اصطلاحات‎ ‎بیگانه‎ ‎در‎ ‎علوم‎ ‎سیاسی‎ ‎و‎ ‎اجتماعی‎ ‎و‎ ‎همچنین‎ ‎ادبیات‎ ‎و‎ ‎هنر‎ ‎پیشنهاد‎ ‎کند‎ ‎که‎ ‎برخی‎ ‎مانند "نماد" (‏symbol‏)، "دستاورد"، "دگراندیش" و‎ ‎بسیاری‎ ‎دیگر‎ ‎جا‎ ‎افتاده‎ ‎و‎ ‎بعضی‎ ‎دیگر‎ ‎مانند "برونرفت" و "تاریک‌اندیشی" معمول‎ ‎نشده‎ ‎است» (پارسی‌نژاد، 1388: 306).‏
خانلری‎ ‎نیز‎ ‎ضمن‎ ‎به‎ ‎نگارش‎ ‎درآوردن‎ ‎مقاله‌های‎ ‎بی‌سابقة‎ ‎انتقادی‎ ‎مانند «زبان‎ ‎شعر»، «ساختمان‎ ‎شعر» و «موسیقی‎ ‎شعر» ‏‏(پارسی‌نژاد، 1387: 199)، در‎ ‎عروض‎ ‎فارسی‎ ‎نیز «برای‎ ‎وزن‌ها‎ ‎و‎ ‎بحرهای‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎طرح‎ ‎تازه‌ای‎ ‎با‎ ‎روش‎ ‎علمی،‎ ‎ابداع‎ ‎کرد... . او‎ ‎قوانین‎ ‎عروض‎ ‎فارسی‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎عروض‎ ‎عربی‎ ‎جدا‎ ‎کرد‎ ‎و‎ ‎آن‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎وضع‎ ‎قوانین‎ ‎مستقل‎ ‎از‎ ‎زبان‎ ‎عربی،‎ ‎که‎ ‎مناسب‎ ‎روح‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎باشد،‎ ‎پرداخت‎ ‎و‎ ‎علائم‎ ‎و‎ ‎اصطلاحات‎ ‎تازه‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎باب‎ ‎وضع‎ ‎کرد‎ ‎و‎ ‎نام‌های‎ ‎فارسی‎ ‎زیبایی‎ ‎چون‎ ‎نوا،‎ ‎آوا‎ ‎و‎ ‎ترانه‎ ‎را‎ ‎به‌جای‎ ‎اسامی‎ ‎غریب‎ ‎و‎ ‎طویل‎ ‎و‎ ‎زمخت‎ ‎عربی‎ ‎چون «هزج‎ ‎مثمن‎ ‎اخرم‎ ‎اشتر ازل» نشاند» (همان: 81 82)؛ البته‎ ‎این‎ ‎کار‎ ‎او‎ ‎به‌دلیل‎ ‎تازگی،‎ ‎با‎ ‎واکنش‎ ‎منفی‎ ‎و‎ ‎متعصبانۀ‎ ‎سنت‌گرایان‎ ‎روبه‌رو‎ ‎شد؛ اما‎ ‎با وجود این‎ ‎احساس‎ ‎نیاز و تلاش‌های‎ ‎درخور‎ ‎توجه‎ ‎در‎ ‎میان‎ ‎متخصصان‎ ‎فاضل‎ ‎و‎ ‎مشرف‎ ‎به‎ ‎جنبه‌های‎ ‎مختلف‎ ‎متون‎ ‎ادبی،‎ ‎به‎ ‎هیچ‌وجه‎ ‎نمی‌توان‎ ‎ادعای‎ ‎وجود‎ ‎دانشی‎ ‎مستقل‎ ‎‏(مانند‎ ‎بیان‎ ‎و‎ ‎بدیع‎ ‎و‎ ‎عروض و...) در‎ ‎ادبیات‎ ‎فارسی‎ ‎داشت. کمبودی‎ ‎که‎ ‎بیش‎ ‎از‎ ‎هرچیز‎ ‎از‎ ‎نبودن‎ ‎نظامی‎ ‎اصطلاحی‎ ‎نشأت می‌گیرد.‏

‏3ـ اهمیت‎ ‎و‎ ‎ضروت‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎
دانش بومی، مهارت‌ها و روش‌های علمی است که جوامع علمی برای مدیریت منابع خود از آنها استفاده می‌کنند ‏‏(‏Eyzaguirre, 2001‎؛ به نقل از زمانی، 1382: 55)؛ به عبارت دیگر «بومی‌گرایی را در گسترده‌ترین معنا می‌توان به‌عنوان ‏آموزه‌ای تعریف کرد که خواستار بازآمدن، بازآوردن یا ادامۀ رسوم، باورها و ارزش‌های فرهنگی بومی است» (بروجردی، ‏‏1377: 30).‏
ضرورت توجه به دانش‌های بومی به ویژه در علومی که به مؤلفه‌های اختصاصی مانند تاریخ، فرهنگ، زبان و زیست‌بوم ‏وابستگی دارند، اهمیت خاصی می‌یابند. داده‌های‎ ‎چنین‎ ‎علومی‎ ‎زمانی‎ ‎کاربردی‎ ‎خواهند‎ ‎بود‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎وابستگی‌ها‎ ‎توجه‎ ‎شود. ‏بر‎ ‎همین‎ ‎اساس‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎اینکه‎ ‎ادبیات‎ ‎و‎ ‎شگردهای‎ ‎ادبی‎ ‎وابستگی‎ ‎ویژه‌ای‎ ‎به‎ ‎نوع‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎فرهنگ‎ ‎ملت‌ها‎ ‎دارد،‎ ‎اهمیت‎ ‎و‎ ‎ضرورت‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎دانش‎ ‎بومی‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بیشتر‎ ‎آشکار‎ ‎می‌شود‎.‎
شفیعی‎ ‎کدکنی‎ ‎مانند‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎منتقدان‎ ‎معاصر‎ ‎معتقد‎ ‎است‎ ‎پیشینة‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎در‎ ‎ادبیات‎ ‎ما،‎ ‎چندان‎ ‎پربار‎ ‎نیست‎ ‎و‎ ‎هنوز‎ ‎دانشی‎ ‎بومی‎ ‎به‎ ‎نام‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎نداریم؛‎ ‎بنابراین «برای‎ ‎رسیدن‎ ‎به‎ ‎مرحلة‎ ‎نقدِ‎ ‎درست‎ ‎ناگزیریم‎ ‎از‎ ‎پذیرفتن‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎راه‎ ‎و‎ ‎رسم‌های‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎زبان‌های‎ ‎دیگر‎ ‎رواج‎ ‎دارد. ما امروز‎ ‎در‎ ‎مرحلة‎ ‎اقتباس‎ ‎هستیم. تا‎ ‎برسیم‎ ‎به‎ ‎مرحله‌ای‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎خود‎ ‎نیز‎ ‎ملاک‌های‎ ‎نقد‎ ‎و‎ ‎بررسی‎ ‎به‎ ‎وجود‎ ‎بیاوریم» (شفیعی‎ ‎کدکنی، 1352: 96)؛ با‎ ‎این‎ ‎حال‎ ‎چنانکه‎ ‎شفیعی‎ ‎یادآور‎ ‎می‌شود،‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎از‎ ‎جوانب‎ ‎مختلف‎ ‎معنی،‎ ‎ساخت و‎ ‎صورت‎ ‎در‎ ‎ادبیات‎ ‎جهان‎ ‎بی‌مانند‎ ‎است؛‎ ‎مفاهیم‎ ‎سرشار‎ ‎عرفانی،‎ ‎امکانات‎ ‎ترکیب‌پذیری‎ ‎زبان،‎ ‎هنرسازه‌های‎ ‎خاصی‎ ‎مانند‎ ‎ردیف‎ ‎نمونه‌های‎ ‎این‎ ‎فردیت‌اند (نک. شفیعی‎ ‎کدکنی، 1382: 47؛ همان، ‏‏1387 ب: 30؛ همان، 1387 ج: 93؛ همان، 1389: 124 150). وی‎ ‎همچنین‎ ‎برای‎ ‎نشان‌دادن‎ ‎ضرورت‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎اختصاصات‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎مرعوب‌نشدن‎ ‎در‎ ‎مقابل‎ ‎نظریات‎ ‎مشهور ادبی‎ ‎اشاره‎ ‎می‌کند‎ ‎که‎ ‎یاکوبسن‎ ‎از‎ ‎برجسته‌ترین‎ ‎ناقدان‎ ‎فرمالیسم‎ ‎ساختارگرا‎ ‎خاستگاه‎ ‎شعر‎ ‎را‎ ‎استعاره‎ ‎می‌داند؛‎ ‎در‎ ‎حالی‌که‎ ‎در‎ ‎زبان‎ ‎فارسی «سعدی‎ ‎و‎ ‎هنر‎ ‎سعدی‎ ‎و‎ ‎معجزۀ‎ ‎کلام‎ ‎او،‎ ‎ردّی‎ ‎است‎ ‎بر‎ ‎فرمایشات‎ ‎یاکوبسن،‎ ‎با‎ ‎همۀ‎ ‎احترامی‎ ‎که‎ ‎برای‎ ‎او‎ ‎قائلیم‎ ‎و‎ ‎بسیار‎ ‎نکته‌ها‎ ‎از‎ ‎او‎ ‎آموخته‌ایم» (شفیعی کدکنی، 1391: 356)؛ ‏بنابراین‎ ‎با‎ ‎آگاهی‎ ‎و‎ ‎شناخت‎ ‎مباحث‎ ‎جدید‎ ‎و‎ ‎تطبیق‎ ‎و‎ ‎سنجش‎ ‎آن‎ ‎با‎ ‎معیارها‎ ‎و‎ ‎بنیان‌های‎ ‎دیرپای‎ ‎بومی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎می‌توان‎ ‎از‎ ‎کارکردهای‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎در‎ ‎عمل و‎ ‎به‌گونه‌ای‎ ‎سودمند‎ ‎بهره‎ ‎جست. برای‎ ‎رسیدن‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎هدف،‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎پیش‎ ‎از‎ ‎هر‎ ‎چیز‎ ‎به‎ ‎یک‎ ‎گفتمان‎ ‎ویژه‎ ‎نیاز‎ ‎دارد‎ ‎و‎ ‎بدون‎ ‎این‎ ‎نظام‎ ‎نشانه‌شناختی،‎ ‎نظم‎ ‎و‎ ‎انتقال‎ ‎یافته‌های‎ ‎آن‎ ‎مشوش‎ ‎و‎ ‎ناکارآمد‎ ‎خواهد‎ ‎بود؛‎ ‎به‎ ‎عبارت‎ ‎دیگر‎ ‎گفتمان‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎درواقع‎ ‎باید‎ ‎از‎ ‎نظام‎ ‎اصطلاحی‎ ‎دقیق،‎ ‎علمی،‎ ‎تخصصی‎ ‎و‎ ‎متناسب‎ ‎با‎ ‎آثار‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎برخوردار‎ ‎باشد‎ ‎و‎ ‎تاحد‎ ‎ممکن‎ ‎خلأهای‎ ‎زیر‎ ‎را‎ ‎جبران‎ ‎کند:‏
    دسته‌بندی‎ ‎و‎ ‎نظم‌بخشی‎ ‎به‎ ‎مفاهیم‎ ‎کلی‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی؛
    رفع‎ ‎تشتت‎ ‎آرا و‎ ‎هم‌پوشانی‎ ‎تعابیر؛
    کمک‎ ‎به‎ ‎اقتصاد‎ ‎زبانی؛
    کاهش‎ ‎آفت‎ ‎کلی‌گویی‎ ‎و‎ ‎انشانویسی؛
    کاهش‎ ‎نقدهای‎ ‎ذوقی‎ ‎و‎ ‎استحسانی؛
    پدیدآوردن‎ ‎امکان‎ ‎بحث‎ ‎و‎ ‎بررسی‎ ‎و‎ ‎تسهیل‎ ‎هم‌فکری‎ ‎علمی‎ ‎بین‎ ‎متخصصان؛
    داشتن‎ ‎ملاک‌های‎ ‎مشخص‎ ‎برای‎ ‎ارزیابی‎ ‎هدفمند‎ ‎اثر؛
    انتقال‎ ‎دانش‎ ‎تخصصی؛
    ارتباط‎ ‎متخصصان‎ ‎با‎ ‎نوآموزان‎ ‎هر‎ ‎حوزة تخصصی؛
    عینی‎ ‎و‎ ‎مطالعه‎ ‎‏‌پذیرکردن‎ ‎پدیدارها (به‌ویژه‎ ‎شعر)؛
    عمیق‌کردن‎ ‎دانش‎ ‎و‎ ‎گفتمان‎ ‎تخصصی.‏

‏4ـ تحلیل‎ ‎اصطلاحات‎ ‎انتقادی‎ ‎بومی‌سازی‌شده‎ ‎در‎ ‎آثار‎ ‎شفیعی‎ ‎کدکنی
بررسی‎ ‎همه‌جانبۀ‎ ‎دلایل‎ ‎رواج‎ ‎یک‎ ‎اصطلاحْ‎ ‎به‎ ‎مطالعه‎ ‎در‎ ‎جنبه‌های‎ ‎مختلف‎ ‎زبانی،‎ ‎زیبایی‌شناسی،‎ ‎روانشناسی،‎ ‎بافتی ‏‏(زمینه‌های‎ ‎تاریخی،‎ ‎اجتماعی،‎ ‎فرهنگی)‏‎ ‎نیاز دارد؛‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎مقاله‎ ‎کوشیده‌ایم‎ ‎با‎ ‎بررسی‎ ‎عواملی‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎نظر‎ ‎نگارندگان‎ ‎اهمیت‎ ‎بیشتری‎ ‎دارند،‎ ‎به‎ ‎اصطلاحات‎ ‎انتقادی‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎آثار‎ ‎او‎ ‎توجه شود.‏
‏4ـ1 مبنای‎ ‎علمی
با‎ ‎تغییری‎ ‎که‎ ‎پس‎ ‎از‎ ‎رنسانس‎ ‎در‎ ‎مفهوم‎ ‎صفت‎ ‎علمی‎ ‎به‎ ‎وجود‎ ‎آمد،‎ ‎می‌توان‎ ‎گفت‎ ‎اصطلاحات‎ ‎علمی‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎دوره‎ ‎از‎ ‎مبانی‎ ‎مشترکی‎ ‎پیروی‎ ‎می‌کنند‎ ‎که‎ ‎وحدتی‎ ‎نسبی‎ ‎به‎ ‎شاخه‌های‎ ‎مختلف‎ ‎علوم می‌بخشند. مهم‌ترین‎ ‎شاخصۀ‎ ‎علمی‌بودن‎ ‎در‎ ‎عصر‎ ‎جدید‎ ‎مبتنی‎ ‎بر‎ ‎تجربه‎ ‎و‎ ‎منطق‎ ‎بودن‎ ‎مسئله‎ ‎است. در‎ ‎علوم‎ ‎ادبی،‎ ‎بیش‎ ‎از‎ ‎همه،‎ ‎زبان‌شناسی‎ ‎زمینۀ‎ ‎علمی‌شدن‎ ‎ادبیات‎ ‎را‎ ‎فراهم‎ ‎آورده ‏است‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎همین‎ ‎علت‎ ‎نظریه‌های‎ ‎ادبی‎ ‎عمدتاً‎ ‎مبتنی‎ ‎بر‎ ‎مطالعات‎ ‎و‎ ‎یافته‌های‎ ‎زبان‌شناسی‎ ‎هستند. در‎ ‎درجه‌های بعد،‎ ‎نزدیک‌شدن‎ ‎مطالعات‎ ‎ادبی‎ ‎ازجمله‎ ‎نقد به‎ ‎جامعه‌شناسی،‎ ‎روانشناسی‎ ‎و‎ ‎فلسفه‌های‎ ‎قاره‌ای‎ ‎و‎ ‎تحلیلی‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎صبغة‎ ‎علمی‎ ‎آن‎ ‎نقش‎ ‎داشته است. در‎ ‎نگاهی‎ ‎کلی‎ ‎به‎ ‎آثار‎ ‎شفیعی،‎ ‎غالب‎ ‎اصطلاحات‎ ‎بر‎ ‎مبانی‎ ‎زبان‌شناسی‎ ‎استوارند‎ ‎و‎ ‎از‎ ‎صافی‎ ‎ذهن‎ ‎زبان‌شناسی‎ ‎جدید‎ ‎گذشته‌اند‎ ‎و‎ ‎در کنار‎ ‎آن‎ ‎از‎ ‎مبانی‎ ‎علمی‎ ‎شاخه‌های‎ ‎دیگر‎ ‎علوم‎ ‎انسانی‎ ‎مانند‎ ‎جامعه‌شناسی،‎ ‎روانشناسی‎ ‎و‎ ‎فلسفۀ‎ ‎تحلیلی‎ ‎نیز‎ ‎غفلت‎ ‎نشده‎ ‎است.‏
اصطلاحات بر مبنای ‏زبان‌شناسی    آشنایی‌زدایی؛ دشوارسازی؛ هنرسازه؛ متن پنهان؛ جادوی مجاورت؛ رستاخیز کلمات؛ اصالت موسیقی در شعر؛ انسجام؛ محور ‏عمودی و افقی خیال؛ گروه زبانشناسیک؛ خوشه‌های صوتی؛ دلالت موسیقایی؛ ساختار والادی؛ تصاویر مادر؛ اصل رسانگی
اصطلاحات بر مبنای ‏جامعه‌شناسی    نقش تاریخی هنرمند؛ تعدی ادبی؛ جریان‌های ذهنی شاعر؛ دو صدایی شعر فارسی؛ رسالت واژه؛ نمودار شعر فارسی؛ شناوری زبان ‏و رشد خودکامگی؛ صبغۀ اشرافی صور خیال؛ سنت ادبی؛ ساحت عصری و ساحت تاریخی زبان؛ ساختار ساختارها؛ ارادۀ معطوف ‏به عدالت؛ دیالکتیک زبان و تجربه
اصطلاحات بر مبنای ‏فلسفی    ارادۀ معطوف به آزادی؛ عبور به‌سوی ناممکن از روی پل زبان؛ حافظۀ متن؛ شکوه و زیبایی؛ کلام نفسی؛ اقناع؛ اقناع ابلاغی؛ ‏شبکه‌های حاضر و غایب متن
اصطلاحات بر مبنای ‏روانشناسی    شناخت عاطفی و هنری؛ حرکت و ایستایی در صور خیال؛ فراعبارت؛ قدرت احضار کلمات

برخی‎ ‎از‎ ‎عوامل مؤثر‎ ‎دیگر‎ ‎در‎ ‎علمی‌شدن‎ ‎و‎ ‎عمومیّت‎ ‎یافتن‎ ‎اصلاحات‎ ‎شفیعی‎ ‎کدکنی‎ ‎عبارت‌اند‎ ‎از:‏
الف) سکولار‎ ‎یا‎ ‎عرفی‌کردن‎ ‎مفاهیم
به ‌نظر‎ ‎می‌رسد‎ ‎غلبۀ‎ ‎نگاه‎ ‎پوزیتویستی‎ ‎در‎ ‎دانش‌های‎ ‎جدید‎ ‎باعث‎ ‎شده‎ ‎است‎ ‎شفیعی‎ ‎تاحد‎ ‎ممکن‎ ‎نظریات‎ ‎و‎ ‎اصطلاحات‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎بر‎ ‎مبنای‎ ‎محسوسات‎ ‎و‎ ‎مدرکات‎ ‎سنجش‌پذیر‎ ‎استوار کند. وی‎ ‎شاید‎ ‎نخستین‎ ‎منتقدی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎بررسی‎ ‎انتزاعی‌ترین‎ ‎متون‎ ‎ادبی،‎ ‎یعنی‎ ‎متون‎ ‎عرفانی‎ ‎نیز‎ ‎از‎ ‎منظری‎ ‎فرمالیستی‎ ‎توجه‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎صورت‎ ‎و‎ ‎ساخت‎ ‎آنها‎ ‎معطوف‎ ‎می‌کند‎ ‎و‎ ‎عرفان را‎ ‎فرمی‎ ‎هنری‎ ‎از‎ ‎الهیات‎ ‎در‎ ‎نظر‎ ‎می‌گیرد؛ «عرفان‎ ‎چیزی‎ ‎نیست‎ ‎جز‎ ‎نگاه‎ ‎هنری‎ ‎و‎ ‎جمال‌شناسانه‎ ‎نسبت‌به‎ ‎دین‎ ‎و‎ ‎الاهیات‎ ‎و‎ ‎تجربۀ‎ ‎دینی. این "نگاه‎ ‎هنری" فقط‎ ‎و‎ ‎فقط‎ ‎در "زبان‎ ‎عارف" قابل‎ ‎مشاهده‎ ‎است» (شفیعی‎ ‎کدکنی، 1399: سی‎ ‎و‎ ‎سه)؛ این‎ ‎تعریف‎ ‎علاوه‌بر‎ ‎اینکه‎ ‎بر‎ ‎همة‎ ‎صورت‌های‎ ‎عرفان،‎ ‎در‎ ‎همۀ‎ ‎ادیان‎ ‎منطبق‎ ‎است، «نسبی‌بودن‎ ‎مفهوم‎ ‎عرفان‎ ‎را‎ ‎نیز‎ ‎توضیح‎ ‎می‌دهد... . با‎ ‎این‎ ‎تعریف،‎ ‎سبک‌شناسی‎ ‎عرفان‎ ‎به‎ ‎همان‎ ‎آسانی‎ ‎امکان‌پذیر‎ ‎می‌شود‎ ‎که‎ ‎سبک‌شناسی‎ ‎شعر‎ ‎یا‎ ‎نقاشی. براساس‎ ‎این‎ ‎تعریف،‎ ‎پست‎ ‎و‎ ‎بلند‎ ‎تاریخ‎ ‎عرفان‎ ‎نیز‎ ‎قابل‎ ‎تبیین‎ ‎است... . در‎ ‎همین‌جاست‎ ‎که‎ ‎نقش‎ ‎زبان،‎ ‎به‎ ‎مفهوم‎ ‎سوسوری‎ ‎زبان،‎ ‎در‎ ‎ارزیابی‎ ‎عارفان‎ ‎و‎ ‎آثار‎ ‎آنان‎ ‎آشکار‎ ‎می‌شود» (شفیعی‎ ‎کدکنی، 1392 الف: 86).‏
او‎ ‎برپایة‎ ‎کتاب‎ ‎معنی‎ ‎معنی‎ ‎ریچاردز،‎ ‎با‎ ‎تمایز‎ ‎گذاشتن‎ ‎بین «زبان‎ ‎علمی» و «زبان‎ ‎عاطفی»، دریجه‌ای به روی محقق ادبی در ‏عرفان و شعر می‌گشاید  و آنچه تا پیش از این فقط از رهگذر تفاسیر و تأویلاتِ باری به هر جهت قابل توضیح بود، بر ‏گرد مغناطیس تعریف زبان‌شناسانه از عرفان، اصول و چارچوب تحلیل‌پذیر می‌بخشد.؛ «عرفان‎ ‎اصیل‎ ‎جز‎ ‎در‎ ‎یک‎ ‎زبان‎ ‎هنری‎ ‎و‎ ‎جمال‌شناسانه‎ ‎امکان‎ ‎تحقق‎ ‎ندارد‎ ‎و‎ ‎زبان‎ ‎هنری‎ ‎حتی‎ ‎اگر‎ ‎از‎ ‎واژه‌های‎ ‎ارجاعی‎ ‎شکل‎ ‎گرفته‎ ‎باشد‎ ‎به‎ ‎آن‎ ‎واژه‌های‎ ‎ارجاعی‎ ‎حالت‎ ‎عاطفی‎ ‎می‌بخشد،‎ ‎درست‎ ‎به‎ ‎مانند‎ ‎شعر،‎ ‎هم‎ ‎در‎ ‎شعر‎ ‎و‎ ‎هم‎ ‎در‎ ‎گفتار‎ ‎اصیل‎ ‎عارفان،‎ ‎ما‎ ‎با‎ ‎ساحت‎ ‎عاطفی‎ ‎زبان‎ ‎سروکار‎ ‎داریم» (همان: 39). بدین‎ ‎ترتیب‎ ‎اصطلاحاتی‎ ‎که‎ ‎او‎ ‎برای‎ ‎نقد‎ ‎و‎ ‎تحلیل‎ ‎متون‎ ‎عرفانی‎ ‎به‎ ‎کار‎ ‎می‌برد‎ ‎عمدتاً‎ ‎صبغه‌ای‎ ‎زبان‌شناسانه‎ ‎دارند؛‎ ‎او‎ ‎معتقد‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎میان‎ ‎تجربۀ‎ ‎صوفی‎ ‎و‎ ‎زبان‎ ‎صوفی‎ ‎رابطه‌ای‎ ‎استوار‎ ‎وجود‎ ‎دارد «و‎ ‎هم‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎طریق‎ ‎می‌توان‎ ‎دریافت‎ ‎که‎ ‎راه‌یافتن‎ ‎به‎ ‎جهان‎ ‎عارف‎ ‎جز‎ ‎از‎ ‎تحلیل‎ ‎ساختارهای‎ ‎زبان‎ ‎او‎ ‎و‎ ‎ژرفکاوی‎ ‎در‎ ‎زوایای "معانی‎ ‎اوّلی" و "معانی‎ ‎ثانوی" موجود‎ ‎در‎ ‎ذهن‎ ‎او‎ ‎امکانپذیر‎ ‎نیست» (همان: 553).‏
وجه‎ ‎دیگر‎ ‎این‎ ‎سکولارکردن،‎ ‎تاریخ‌مندکردن‎ ‎متون‎ ‎ادبی‎ ‎است؛‎ ‎او‎ ‎در‎ ‎جایی‎ ‎می‌نویسد: «تردیدی‎ ‎نیست‎ ‎که‎ ‎تمام‎ ‎مباحثی‎ ‎که‎ ‎تاریخ‎ ‎جمال‌شناسی‎ ‎در‎ ‎پیرامون‎ ‎آنها‎ ‎حرکت‎ ‎کرده‎ ‎است،‎ ‎بر‎ ‎محور‎ ‎تخیّل‎ ‎و‎ ‎رمز‎ ‎و‎ ‎عاطفه‎ ‎و‎ ‎چندمعنایی‌بودن‎ ‎آثار‎ ‎هنری‎ ‎است» ‏‏(همان: 78 100).‏
ردپای‎ ‎تاریخ‌گرایی‎ ‎و‎ ‎حتی‎ ‎برخی‎ ‎مفاهیم‎ ‎مارکسیستی‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎اصطلاحات‎ ‎او‎ ‎تأمل‌برانگیز است؛‎ ‎ازجمله‎ ‎اصطلاح ‏‏«دیالکتیک‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎تجربه» که‎ ‎با‎ ‎تکیه‎ ‎بر‎ ‎آن، مفاهیم‎ ‎را‎ ‎زادۀ‎ ‎مادۀ‎ ‎زبان‎ ‎می‌داند: «هرچه‎ ‎زبان‎ ‎گسترده‌تر‎ ‎شود،‎ ‎عرصه‌های ‏‏"مفاهیم" و "خواطر" و "معنی"ها‎ ‎گسترده‌تر‎ ‎می‌شود‎ ‎و‎ ‎این‎ ‎سخن‎ ‎حکمت‌گونۀ‎ ‎پیشینیان‎ ‎را،‎ ‎که‎ ‎گویا‎ ‎مثلی‎ ‎است‎ ‎از‎ ‎عصر‎ ‎ساسانی،‎ ‎به‎ ‎یاد‎ ‎می‌آورد‎ ‎که "زبان،‎ ‎ماده‎ ‎است،‎ ‎هر‎ ‎ساعتی‎ ‎فرزندی‎ ‎زاید"» (همان: 181 182).‏
ب) تعریف‎ ‎و‎ ‎تبیین‎ ‎دقیق
یکی‎ ‎از‎ ‎گام‌های‎ ‎اساسی‎ ‎برای‎ ‎طرح‎ ‎یک‎ ‎نظریه‎ ‎یا‎ ‎پیشنهاد‎ ‎یک‎ ‎اصطلاح،‎ ‎برخورداری‎ ‎آن‎ ‎از‎ ‎تعریفی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎حدود‎ ‎مفهوم‎ ‎مدّنظر‎ ‎را‎ ‎پوشش‎ ‎دهد؛ «تعریف‎ ‎عبارت‎ ‎است‎ ‎از‎ ‎توصیف‎ ‎مفهوم‎ ‎با‎ ‎استفاده‎ ‎از‎ ‎سایر‎ ‎مفاهیم‎ ‎شناخته‌شده،‎ ‎عمدتاً‎ ‎در‎ ‎قالب‎ ‎کلمات‎ ‎و‎ ‎اصطلاحات. تعریف‎ ‎موقعیت‎ ‎مفهوم‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎نظامی‎ ‎از‎ ‎سایر‎ ‎مفاهیم‎ ‎مرتبط‎ ‎تعیین‎ ‎می‌کند» (فلبر، 1381: 209). در‎ ‎تاریخ‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎ما، به این‎ ‎اصل‎ ‎اولیه‎ ‎چندان‎ ‎توجه‎ ‎نشد‎ ‎و‎ ‎ناقدان‎ ‎ما‎ ‎یا‎ ‎از‎ ‎مقوله‌ای‎ ‎تعریفی‎ ‎ارائه‎ ‎نداده‌اند‎ ‎یا‎ ‎این‎ ‎تعریف‎ ‎بر‎ ‎گزاره‌هایی‎ ‎استوار‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎ماهیتی‎ ‎حد‎ ‎و‎ ‎مرزدار‎ ‎ندارد. شفیعی‎ ‎در‎ ‎بحثی‎ ‎با‎ ‎عنوان «تلقی‎ ‎قدما‎ ‎از‎ ‎جمال‌شناسی» به‎ ‎این‎ ‎مسئله‎ ‎توجه‎ ‎نشان‎ ‎می‌دهد و می‌گوید: «با‎ ‎اینکه‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎آدمی‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎فلسفۀ‎ ‎زیبایی‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎تعبیری "علم‎ ‎الجمالی" می‌کشاند‎ ‎و‎ ‎قدمای‎ ‎ما‎ ‎هم‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎مقوله‎ ‎جدا‎ ‎نیستند‎ ‎ولی هیچ‌گاه‎ ‎در‎ ‎میان‎ ‎قدما‎ ‎کسی‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎نپرداخته‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎زیبایی‎ ‎چیست... هیچ‌کس‎ ‎نپرسیده‎ ‎است‎ ‎این‎ ‎جمالی‎ ‎که‎ ‎اینقدر‎ ‎درباب‎ ‎آن‎ ‎سخن‎ ‎می‌گویند‎ ‎چیست» (شفیعی‎ ‎کدکنی، 1392 ب: 484). همچنین‎ ‎است‎ ‎تعریف‎ ‎ادب‎ ‎و‎ ‎پیوند‎ ‎آن‎ ‎با‎ ‎زندگی‎ ‎که‎ ‎بنیاد‎ ‎اصلی‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎به‎ ‎شمار‎ ‎می‌رود (همان: 104). در‎ ‎بسیاری‎ ‎مباحث‎ ‎دیگر‎ ‎هم‎ ‎اگر‎ ‎تعریفی‎ ‎از‎ ‎مفهوم‎ ‎خاصی‎ ‎ارائه‎ ‎کرده‌اند‎ ‎چندان‎ ‎درخور‎ ‎اتکا‎ ‎نیست؛‎ ‎زیرا‎ ‎از‎ ‎واژه‌هایی‎ ‎در‎ ‎تعریف‎ ‎استفاده‎ ‎شده‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎خود‎ ‎بر‎ ‎مفاهیم‎ ‎شناوری‎ ‎دلالت‎ ‎دارند (رک. همان، 1389: 170 171). بر‎ ‎این‎ ‎اساس،‎ ‎اگر‎ ‎نکات‎ ‎مهمی‎ ‎هم‎ ‎در‎ ‎تاریخ‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎مطرح‎ ‎شده ‏است،‎ ‎چون‎ ‎تعریف‎ ‎و‎ ‎تبیین‎ ‎دقیقی‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎وجود‎ ‎نداشته،‎ ‎هیچ‎ ‎وقت‎ ‎به‌صورت عمومی به آن توجه نشده‎ ‎است؛‎ ‎مثلاً «نقطۀ‎ ‎تعجب‎ ‎در‎ ‎گفتار‎ ‎جاحظ‎ ‎همان «آشنایی‌زدایی» در‎ ‎چشم‌انداز‎ ‎صورتگرایان‎ ‎روس‎ ‎است. آنچه‎ ‎در‎ ‎کار‎ ‎صورتگرایان‎ ‎روس‎ ‎اهمیت‎ ‎دارد، تئوریزه‌کردن‎ ‎اینگونه‎ ‎اندیشه‌هاست‎ ‎و‎ ‎ایجاد‎ ‎یک‎ ‎نظام‎ ‎جامع‎ ‎جمال‌شناسیک؛‎ ‎وگرنه‎ ‎اجزای‎ ‎سخن‎ ‎ایشان‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎گفتار‎ ‎قدمای‎ ‎شرق‎ ‎و‎ ‎غرب،‎ ‎بیش‎ ‎و‎ ‎کم،‎ ‎می‌توان‎ ‎یافت» (همان، 1391: 312).‏
شفیعی‎ ‎کدکنی‎ ‎در‎ ‎تعریف‎ ‎هر‎ ‎اصطلاح‎ ‎به‎ ‎وجه‎ ‎منطقی‎ ‎و‎ ‎علمی (جامعیّت‎ ‎و‎ ‎مانعیّت) و‎ ‎جنس‎ ‎و‎ ‎فصل‎ ‎و‎ ‎اجزا‎ ‎و‎ ‎مصادیق‎ ‎و‎ ‎احیاناً‎ ‎ریشه‌شناسی‎ ‎آن‎ ‎توجه‎ ‎می‌کند؛‎ ‎مثلاً‎ ‎در‎ ‎تعریف‎ ‎طنز‎ ‎چنین‎ ‎می‌گوید: «من‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎یادداشت‎ ‎براساس‎ ‎تعریفی‎ ‎که‎ ‎خودم‎ ‎از‎ ‎طنز‎ ‎دارم،‎ ‎این‎ ‎مسئله‎ ‎را‎ ‎بررسی‎ ‎می‌کنم‎ ‎و‎ ‎معتقدم‎ ‎تا‎ ‎این‎ ‎لحظه‎ ‎تعریفی‎ ‎جامع‌تر‎ ‎و‎ ‎دقیق‌تر‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎تعریف،‎ ‎در‎ ‎باب‎ ‎طنز،‎ ‎در‎ ‎هیچ‎ ‎زبانی‎ ‎نیافته‌ام». او‎ ‎طنز‎ ‎را «تصویر‎ ‎هنری‎ ‎اجتماع‎ ‎نقیضین» معرفی‎ ‎می‌کند‎ ‎و‎ ‎معتقد‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎این‎ ‎تعریف‎ ‎محور‎ ‎همۀ‎ ‎طنزهای‎ ‎واقعی‎ ‎است (همان، 1381: صد و چهار) و‎ ‎می‌افزاید: «تمام‎ ‎طنزهای‎ ‎جاودانۀ‎ ‎تاریخ، آنهایی‎ ‎هستند‎ ‎که‎ ‎هنرمند‎ ‎ضمن‎ ‎تصویر‎ ‎هنری‎ ‎اجتماع‎ ‎نقیضین،‎ ‎در‎ ‎خدمت‎ ‎تجاوز‎ ‎به‎ ‎تابوها،‎ ‎به‎ ‎ساختن‎ ‎یک "تیپ" موفّق‎ ‎شود؛‎ ‎تیپی‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎تاریخ‎ ‎قابل‎ ‎تکرار‎ ‎باشد؛‎ ‎نمونه‌اش‎ ‎طنز‎ ‎عبید،‎ ‎منجیک،‎ ‎بعضی‎ ‎طنزهای‎ ‎انوری‎ ‎و‎ ‎طنزهای‎ ‎شگفت‌آور‎ ‎حضرت‎ ‎مولانا‎ ‎و‎ ‎سنایی‎ ‎و‎ ‎عطار‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎متأخرین‎ ‎ایرج» (همان، 1392 ب: 469).‏
در این زمینه تعریف او از شعر و محورهای پنجگانۀ آن نیز تأمل‌برانگیز است؛ همچنین است تعریف «جادوی مجاورت»، ‏‏«شعر جدولی»، «تزاحم و هماهنگی تصاویر»، «شعر مغانه» بازتعریف «نظریة نظم»، «تعریف هجو وهزل» و... . وجه اشتراک ‏تعریف در همۀ این اصطلاحات رعایت جنبۀ علمی، یعنی روشنی در کلام و جامع و کامل بودن در انتقال مفهوم است.‏
‎ ‎ج) الگوپذیری‎ ‎و‎ ‎نظام‌مندی
رشد‎ ‎و‎ ‎توسعة‎ ‎هر‎ ‎دانشی‎ ‎در‎ ‎گرو‎ ‎انسجام‎ ‎و‎ ‎روشمندی‎ ‎یافته‌های‎ ‎آن‎ ‎است «به‎ ‎هرحال‎ ‎عالمان‎ ‎درپی‎ ‎حصول‎ ‎معرفت‎ ‎هنجارمند‎ ‎یا‎ ‎معرفت‎ ‎طبیعی‌شده‎ ‎هستند. معرفتی‎ ‎که‎ ‎سنجش‌پذیر‎ ‎و‎ ‎نظام‌مند‎ ‎باشد» (فتوحی، 1369: 96)؛ بنابراین از‎ ‎ویژگی‌های‎ ‎مهم‎ ‎هر‎ ‎یافتۀ‎ ‎علمی‎ ‎این‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎روشمند،‎ ‎هنجاربنیاد‎ ‎و‎ ‎الگوپذیر‎ ‎باشد؛‎ ‎یعنی‎ ‎بتوان‎ ‎با‎ ‎تکیه‎ ‎بر‎ ‎آن،‎ ‎آثار‎ ‎ادبی‎ ‎را‎ ‎ارزیابی‎ ‎و‎ ‎نقد کرد. در‎ ‎تعریف‎ ‎هنجار‎ ‎می‌توان‎ ‎گفت: «هنجار‎ ‎یا‎ ‎معیار‎ ‎یعنی‎ ‎یک‎ ‎قاعده‎ ‎یا‎ ‎الگو‎ ‎که‎ ‎دسته‌ای‎ ‎از‎ ‎پدیده‌ها‎ ‎و‎ ‎رخدادها‎ ‎از‎ ‎آن‎ ‎تبعیت‎ ‎می‌کنند‎ ‎و‎ ‎نظمی‎ ‎را‎ ‎شکل‎ ‎می‌دهند» (همان: 116).‏
شفیعی‎ ‎پس‎ ‎از‎ ‎تعریف‎ ‎هر‎ ‎اصطلاح،‎ ‎به‎ ‎نقد‎ ‎نمونه‌هایی‎ ‎از‎ ‎آثار‎ ‎ادبی‎ ‎شاخص‎ ‎در‎ ‎ادبیات‎ ‎فارسی‎ ‎می‌پردازد‎ ‎و‎ ‎در‎ ‎قالب‎ ‎یک‎ ‎الگو،‎ ‎روش‎ ‎نقد‎ ‎سایر‎ ‎متون‎ ‎براساس‎ ‎این‎ ‎پارادایم‎ ‎را‎ ‎روشن‎ ‎می‌کند؛‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎زمینه‎ ‎برای‎ ‎مثال‎ ‎می‌توان‎ ‎به‎ ‎بررسی‎ ‎اصطلاح «محور‎ ‎عمودی‎ ‎و‎ ‎افقی‎ ‎خیال» پرداخت‎ ‎که‎ ‎مقتبس‎ ‎از‎ ‎آثار‎ ‎قدما (مرزوقی‎ ‎در‎ ‎شرح‎ ‎حماسه) و‎ ‎احتمالاً‎ ‎نظریات‎ ‎یاکوبسن‎ ‎است؛ اما‎ ‎با‎ ‎تکیه‎ ‎بر‎ ‎تأثیر‎ ‎و‎ ‎اهمیت‎ ‎آن‎ ‎در‎ ‎آثار‎ ‎ادبی‎ ‎فارسی،‎ ‎بومی‎ ‎و‎ ‎کاربردی‎ ‎شده‎ ‎است؛‎ ‎مقوله‌ای‎ ‎که «یکی‎ ‎از‎ ‎عمده‌ترین‎ ‎مباحث‎ ‎نقد‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎مطلقاً‎ ‎مورد‎ ‎توجه‎ ‎قرار‎ ‎نگرفته‎ ‎است» (شفیعی کدکنی، 1389: 126). شفیعی‎ ‎پس‎ ‎از‎ ‎تعریف‎ ‎اصطلاح (رک. ‏همان: 169)، مفصلاً‎ ‎به‎ ‎بررسی‎ ‎و‎ ‎نقد‎ ‎شاعران‎ ‎برجستة‎ ‎ایرانی‎ ‎تا‎ ‎پایان‎ ‎قرن‎ ‎پنجم‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎منظر‎ ‎می‌پردازد (همان: 176 186) و‎ ‎الگویی‎ ‎عملی‎ ‎و‎ ‎کاملاً‎ ‎بومی‎ ‎برای‎ ‎محققان‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎فراهم‎ ‎می‌کند. چنین رویکردی را می‌توان با بررسی آرای انتقادی و ‏غالب اصطلاحات او مشاهده کرد؛ ازجمله در تعریف «شعر»، ارائۀ «الگوی شعر فارسی»، تعریف و تحلیل نقش انواع و ابعاد ‏‏«موسیقی در شعر»، اصطلاح «شعر جدولی»، «جادوی مجاورت»، «ادارک بی‌چگونۀ هنر» و... .‏
د) طبقه‌بندی‎ ‎مفاهیم
طبقه‌بندی‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎اصول‎ ‎علمی‎ ‎در‎ ‎تعریف‎ ‎مفاهیم‎ ‎و‎ ‎اصطلاحات‎ ‎است.‏‎ ‎با‎ ‎این‎ ‎شیوه،‎ ‎ترسیم‎ ‎مفهوم‎ ‎در‎ ‎ذهن‎ ‎مخاطب‎ ‎دارای‎ ‎نظم‎ ‎و‎ ‎چارچوب‎ ‎می‌شود. قسمتی‎ ‎از‎ ‎کار‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎حیطۀ‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی،‎ ‎به‎ ‎طبقه‌بندی‎ ‎برخی‎ ‎مفاهیم‎ ‎پراکندۀ‎ ‎تاریخ‎ ‎ادبیات‎ ‎و‎ ‎دانش‌های‎ ‎ادبی‎ ‎اختصاص‎ ‎دارد؛ ازجمله‎ ‎تقسیم‎ ‎اساطیر‎ ‎به‎ ‎اسطوره‌های‎ ‎غنایی،‎ ‎حماسی‎ ‎و‎ ‎پهلوانی (شفیعی کدکنی، 1375: ‏‏85).‏‎ ‎کارکرد‎ ‎این‎ ‎تقسیم‌بندی‎ ‎این‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎چون «هرکدام‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎انواع‎ ‎اساطیر،‎ ‎در‎ ‎شعر‎ ‎فارسی،‎ ‎تلقی‌های‎ ‎مختلف‎ ‎داشته‌اند‎ ‎و‎ ‎تحولات‎ ‎تاریخی‎ ‎در‎ ‎پسند‎ ‎یا‎ ‎رد‎ ‎این‎ ‎عناصر‎ ‎اساطیری‎ ‎تأثیرها‎ ‎داشته‎ ‎است» (همان)‏‎ ‎می‌توان‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎زاویه به‎ ‎بررسی‎ ‎دلایل‎ ‎مختلف‎ ‎انتخاب‎ ‎و‎ ‎رواج‎ ‎هر‎ ‎دسته‎ ‎از‎ ‎آنها‎ ‎در‎ ‎ادوار‎ ‎مختلف‎ ‎پرداخت‎.‎
او‎ ‎صور‎ ‎خیال‎ ‎را‎ ‎نیز‎ ‎به‎ ‎دو‎ ‎دسته‎ ‎تقسیم‎ ‎می‌کند؛‎ ‎دستة‎ ‎اول‎ ‎صور‎ ‎خیالی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎میزان‎ ‎ابداعی‎ ‎آنان‎ ‎از‎ ‎بین‎ ‎رفته‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎باید‎ ‎آنها‎ ‎را‎ ‎جزو‎ ‎لغات‎ ‎غیرشعری‎ ‎به‎ ‎شمار آورد‎ ‎و‎ ‎آنها‎ ‎را «کلیشه» دانست؛‎ ‎دستۀ‎ ‎دیگر‎ ‎خیال‌هایی‎ ‎هستند‎ ‎که‎ ‎تا‎ ‎حدودی‎ ‎برخاسته‎ ‎از‎ ‎ساختار‎ ‎ذهنی‎ ‎و‎ ‎نیروی‎ ‎تخیل‎ ‎شاعرند (همان: 163). براساس‎ ‎این‎ ‎تقسیم‌بندی‎ ‎می‌توان‎ ‎به‎ ‎درجۀ‎ ‎اهمیت‎ ‎هریک‎ ‎از‎ ‎آثار‎ ‎هنری‎ ‎پی‎ ‎برد. همچنین‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎باره‎ ‎می‌توان‎ ‎از‎ ‎دسته‌ای‎ ‎از‎ ‎صور‎ ‎خیال‎ ‎نام‎ ‎برد‎ ‎که‎ ‎شفیعی‎ ‎آنان‎ ‎را «تصاویر‎ ‎مادر» می‌نامد؛ ‏‏«تصویری‎ ‎که‎ ‎برای‎ ‎اولین‌بار‎ ‎شاعر‎ ‎میان‎ ‎عناصر‎ ‎آن‎ ‎ارتباط‎ ‎ذهنی‎ ‎برقرار‎ ‎کرده‎ ‎باشد» (همان: 149)‏‎ ‎او در‎ ‎کتاب صور‎ ‎خیال‎ ‎در‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎در‎ ‎حوزۀ‎ ‎تصاویر،‎ ‎اصطلاحات‎ ‎کاربردی‎ ‎و تأمل‌برانگیزی را‎ ‎به‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎فارسی‎ ‎وارد‎ ‎می‌کند‎ ‎که‎ ‎می‌توان‎ ‎آنها‎ ‎را‎ ‎به‌صورت‎ ‎خلاصه‎ ‎در‎ ‎نمودار‎ ‎زیر‎ ‎دید.‏
 

همچنین‎ ‎در‎ ‎یک‎ ‎تقسیم‌بندی‎ ‎کلی‎ ‎صنایع‎ ‎بدیعی‎ ‎را‎ ‎نیز‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎شکل‎ ‎دسته‌بندی‎ ‎می‌کند:‏
 

این‎ ‎دسته‌بندی‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎تعریف‎ ‎شعر‎ ‎و‎ ‎عوامل‎ ‎پنجگانة‎ ‎آن‎ ‎نیز‎ ‎می‌توان‎ ‎دید؛‎ ‎او‎ ‎براساس‎ ‎همین‎ ‎دسته‌بندی‎ ‎به‎ ‎تحلیل‎ ‎تاریخی‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎می‌پردازد‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎روش‌های‎ ‎کیفی‎ ‎و‎ ‎کمی،‎ ‎مباحثی‎ ‎را‎ ‎بررسی‎ ‎می‌کند‎ ‎که‎ ‎پیشتر‎ ‎به‌صورت‎ ‎مبهم‎ ‎و‎ ‎کلی‎ ‎به‎ ‎آنها‎ ‎پرداخته‎ ‎می‌شد. نمونه‌ای‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎نوع‎ ‎بررسی‎ ‎در‎ ‎مقدمه‎ ‎کتاب‎ ‎گزیدۀ‎ ‎غزلیات‎ ‎شمس‎ ‎بیان‎ ‎شده‎ ‎است (رک. شفیعی کدکنی، 1360: پانزده ‏ـ سی).‏
در‎ ‎این‎ ‎مبحث‎ ‎می‌توان‎ ‎به‎ ‎تعریف‎ ‎موسیقی‎ ‎و‎ ‎انواع‎ ‎آن‎ ‎نیز‎ ‎اشاره‎ ‎کرد. موسیقی‎ ‎شعر‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎چشم‌انداز‎ ‎در‎ ‎چهار‎ ‎دستۀ‎ ‎موسیقی‎ ‎بیرونی،‎ ‎درونی،‎ ‎کناری‎ ‎و‎ ‎اصطلاح‎ ‎بدیع‎ ‎و‎ ‎نو «موسیقی‎ ‎معنوی» جای‎ ‎می‌گیرد (همان، 1388: 114). این‎ ‎تقسیم‌بندی‎ ‎در‎ ‎بررسی‎ ‎دلایل‎ ‎برتری‎ ‎آثاری‎ ‎راهگشاست‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎اوج‎ ‎و‎ ‎اعتلای‎ ‎هنری‎ ‎هستند‎ ‎و‎ ‎استدلال‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎زمینه‎ ‎را‎ ‎عینی‎ ‎و‎ ‎سنجش‌پذیر‎ ‎و‎ ‎آماری‎ ‎می‌کند.‏
از‎ ‎دیگر‎ ‎نمونه‌های‎ ‎تقسیم‎ ‎موسیقایی‎ ‎می‌توان به دسته‌بندی‎ ‎وی‎ ‎از‎ ‎اوزان‎ ‎شعر‎ ‎فارسی‎ ‎در‎ ‎قالب‎ ‎دو‎ ‎اصطلاح‎ ‎اوزان «خیزابی» ‏و «جویباری» براساس‎ ‎طنین‎ ‎موسیقی‎ ‎وزن‌ها‎ ‎و‎ ‎ضرب‌آهنگ‎ ‎موجود‎ ‎در‎ ‎آنها (همان، 1389: 395) اشاره‎ ‎کرد.‏
ه) پرهیز‎ ‎از‎ ‎سوگیری‎ ‎ایدئولوژیک‎ ‎و‎ ‎عطف‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎متن
یکی‎ ‎از‎ ‎بایستگی‌های‎ ‎نگاه‎ ‎علمی‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی،‎ ‎پرهیز‎ ‎از‎ ‎سوگیری‌های‎ ‎ایدئولوژیک‎ ‎است.‏‎ ‎عموماً‎ ‎نگاه‎ ‎ایدئولوژیکِ‎ ‎صرف‎ ‎نسبت‌به‎ ‎هر‎ ‎پدیده‌ای‎ ‎مانعی‎ ‎در‎ ‎برابر‎ ‎انعطاف‌پذیری‎ ‎و‎ ‎استقلال‎ ‎ذهنی‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎اگر‎ ‎ذهنی‎ ‎مستقل‎ ‎نباشد‎ ‎نمی‌تواند‎ ‎در‎ ‎راه‎ ‎درست‎ ‎تحلیل‎ ‎بماند. این‎ ‎موضوع‎ ‎به‌ویژه‎ ‎در‎ ‎آغاز‎ ‎راه‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎جدید‎ ‎در‎ ‎دورة‎ ‎معاصر‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎آفت‌های‎ ‎نقد‎ ‎به شمار می‌رود‎ ‎و‎ ‎می‌توان‎ ‎رد‎ ‎آن‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎آثار‎ ‎کسانی‎ ‎مانند‎ ‎احسان‎ ‎طبری،‎ ‎فاطمه‎ ‎سیاح‎ ‎و... دید‎ ‎که‎ ‎چگونه‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎برهه‎ ‎از‎ ‎تاریخ «نقد‎ ‎ادبی‎ ‎جولانگاه‎ ‎کشمکش‌های‎ ‎اعتقادی‎ ‎و‎ ‎تصفیه‎ ‎حساب‌های‎ ‎سیاسی» می‌شود (دهقانی، 1380: 10).‏
اگر به نظریات‎ ‎و‎ ‎اصطلاحاتی‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎پشتوانه‌هایی‎ ‎ایدئولوژیکی‎ ‎ایجاد‎ ‎می‌شود،‎ ‎مدت‎ ‎زمانی‎ ‎هم‎ ‎توجه شود، باز‎ ‎گذرا‎ ‎خواهد‎ ‎بود؛‎ ‎به‌اصطلاح،‎ ‎نظریات‎ ‎و‎ ‎اصطلاحات «تاریخ‎ ‎مصرف‌داری» هستند‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎گذر‎ ‎زمان‎ ‎از‎ ‎رونق‎ ‎و‎ ‎اعتبار‎ ‎می‌افتند. توجه‎ ‎شفیعی‎ ‎به‎ ‎متن‎ ‎و‎ ‎زمینه‌های‎ ‎زیباشناختی‎ ‎و‎ ‎زبانشناسیک‎ ‎متون‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎پرهیز‎ ‎از‎ ‎درافتادن‎ ‎در‎ ‎مغالطه‌های‎ ‎نیّت‎ ‎مؤلف‎ ‎و‎ ‎تأثیر‎ ‎متن،‎ ‎تاحد‎ ‎بسیاری‎ ‎اصطلاحات‎ ‎او‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎رنگ‎ ‎ایدئولوژیک‎ ‎دور‎ ‎کرده‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎این‎ ‎حساسیّت‎ ‎آگاهانه‎ ‎حتی‎ ‎در‎ ‎زمینه‌های‎ ‎پژوهشی‎ ‎اصیل‎ ‎مانند‎ ‎تصحیح‎ ‎متون‎ ‎نیز‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎منتقد‎ ‎دیده‎ ‎می‌شود (نک. مقالة «نقش‎ ‎ایدئولوژیک‎ ‎نسخه‌بدل‌ها» در‎ ‎مجلة‎ ‎نامۀ‎ ‎بهارستان،‎ ‎سال‎ ‎پنجم،‎ ‎شمارة 9 و 10). بررسی‎ ‎جامعۀ‎ ‎آماری‎ ‎در‎ ‎زمینۀ‎ ‎میزان‎ ‎پذیرش‎ ‎اصطلاحات‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎میان‎ ‎پژوهشگران‎ ‎و‎ ‎ناقدان‎ ‎ادبی‎ ‎نشان‎ ‎می‌دهد‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎گذر‎ ‎زمان،‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎اصطلاحات‎ ‎و‎ ‎استفاده‎ ‎از‎ ‎آنها‎ ‎در‎ ‎تحلیل‎ ‎متون‎ ‎ادبی‎ ‎رو‎ ‎به‎ ‎فزونی‎ ‎نهاده‎ ‎و‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎عوامل‎ ‎این‎ ‎رواج‎ ‎پرهیز‎ ‎از‎ ‎تأثیر‎ ‎احساسات‎ ‎امپسرسیونسیستی،‎ ‎ناسیونالیستی،‎ ‎ارزشگذارانه‎ ‎و‎ ‎اغراقگونه‎ ‎در‎ ‎نظریات‎ ‎و‎ ‎وضع‎ ‎اصطلاحات‎ ‎است‎.‎
‏4ـ2 بلاغت‎ ‎اصطلاح
جدا‎ ‎از‎ ‎زمینه‌های‎ ‎فنی‎ ‎فوق،‎ ‎همواره‎ ‎خلاقیّت‎ ‎و‎ ‎ذوق‎ ‎مؤلف‎ ‎در‎ ‎استفاده‎ ‎از‎ ‎زبان،‎ ‎نقش‎ ‎مهمی‎ ‎در‎ ‎پذیرش‎ ‎یک‎ ‎اصطلاح‎ ‎در‎ ‎جامعة‎ ‎گسترده‌تر‎ ‎مخاطبان‎ ‎دارد. قریحۀ‎ ‎شعری‎ ‎و‎ ‎ذوق‎ ‎هنری‎ ‎شفیعی‎ ‎و‎ ‎تلفیق آن‎ ‎با‎ ‎نگاه‎ ‎علمی،‎ ‎به‎ ‎ساخت‎ ‎اصطلاحات‎ ‎مناسبی‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎جدید‎ ‎فارسی‎ ‎انجامیده‎ ‎است؛‎ ‎برای‎ ‎مثال‎ ‎وی‎ ‎در‎ ‎انتخاب‎ ‎نام‎ ‎اصطلاح «جادوی‎ ‎مجاورت» که‎ ‎گویای‎ ‎مفهوم‎ ‎اصطلاح‎ ‎نیز‎ ‎هست،‎ ‎می‌گوید: «اگر‎ ‎گفته‎ ‎بودم "افسون مجاورت" یا "جادوی همنشینی" یا "افسون همنشینی" بنابر گفتۀ ‏بسیاری از اهل ادب و حتی علمای اصول و جمعی از اربابان منطق، هرکدام از این ترکیبات، می‌توانست بدل از دیگری بیاید ‏و همان معنی را که ترکیب نخستین در ذهن ایجاد کرده بود، ایجاد کند؛ اما اندکی تأمل درین نمونه‌ها و مقایسۀ آنها با ‏‏"جادوی مجاورت" این اندیشه را به ذهن می‌آورد که در "جادوی مجاورت" نوعی تأثیر یا سایه‌روشن معنایی وجود دارد که ‏در "جادوی همنشینی" نیست» (شفیعی‎ ‎کدکنی، 1377: 16). ساخت بسیاری از اصطلاحات شفیعی مبتنی بر تشبیه و ‏استعاره یا حس‌آمیزی است که هم به زیبایی و هم به دریافت روشن‌تر معنی اصطلاح یاری می‌رساند. نمونه‌های آن را ‏می‌توان در جدول زیر دید.‏
 
‏5ـ بررسی‎ ‎نقاط‎ ‎ضعف‎ ‎و‎ ‎قوت‎ ‎اصطلاحات‎ ‎انتقادی‎ ‎شفیعی‎ ‎کدکنی‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی
‏5ـ1 کاربردی‌بودن‎ ‎و‎ ‎شیوع‎ ‎اصطلاح
‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎ملاک‌های‎ ‎مفیدبودن‎ ‎یک‎ ‎نظریه‎ ‎یا‎ ‎اصطلاح آن است که متخصصان‎ ‎آن‎ ‎دانش،‎ ‎آن اصطلاحات یا نظریه را بپذیرند. ‏رواج‎ ‎عملی‎ ‎نظریه‎ ‎و‎ ‎اصطلاح،‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎نظر،‎ ‎نوعی‎ ‎آزمون‎ ‎نیز‎ ‎به‎ ‎شمار‎ ‎می‌آید. در‎ ‎بررسی‎ ‎اصطلاحات‎ ‎شفیعی‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎زاویه‎ ‎می‌توان‎ ‎به‎ ‎این‎ ‎نتیجه‎ ‎رسید‎ ‎که‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎این‎ ‎اصطلاحات‎ ‎راه‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎تحلیل‎ ‎متون‎ ‎ادبی‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎گشوده‌اند. شمار‎ ‎فراوان‎ ‎پایان‌نامه‌ها،‎ ‎رساله‌های‎ ‎دکتری‎ ‎و‎ ‎مقالاتی‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎مبنای‎ ‎این‎ ‎نظریات‎ ‎به‎ ‎نگارش‎ ‎درآمده‌اند،‎ ‎خود‎ ‎گواهی‎ ‎بر‎ ‎کاربردی‌بودن‎ ‎این‎ ‎آرا‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎است. اصطلاحاتی مانند «صور خیال»، «جادوی مجاورت»، «محور عمودی و افقی خیال»، «هماهنگی و تزاحم ‏تصویر»، «عناصر تعریف شعر»، «جلوه‌های موسیقی؛ درونی بیرونی، کناری و معنوی» از جمله اصطلاحاتی هستند که ‏تحلیل‌گران از آنها بسیار استفاده کرده‌اند‎.‎‏ ‏
‏5ـ2 کمک‎ ‎به‎ ‎بومی‌سازی‎ ‎نقد‎ ‎ادبی
پیشتر به علل و اهمیت بومی‌سازی در نقد ادبی پرداختیم و گفتیم در ریشه‌یابی «بحران نقد ادبی» در زبان فارسی با دو ‏مشکل عمده روبه‌رو هستیم: الف) نارسایی اصطلاحات نقد سنتی به‌دلیل نبودِ راه و روش جدید نقد و همچنین تکیه بر زبان ‏عربی؛ ب) نگاه صرفاً اقتباسی به نظریه‌های جدید غیربومی. راه حل برون‌رفت از این بحران، پیش‌گرفتن راه سومی است که ‏از گذر تلفیق سنّت و مدرنیته به بومی‌سازی نقد ادبی می‌انجامد و دستیابی به آن مستلزم وجود پژوهشگرانی است که هم بر ‏متون تحقیقی کهن فارسی اشراف داشته باشند و هم با نظریات نو نقد در تعامل باشند. شفیعی کدکنی از منتقدانی است که با ‏درک درست این نقیصه و در پاسخ به این نیاز و ضرورت، عمدۀ همتش را بر به‌روزرسانی دانش‌های قدیمی ادبی براساس ‏مبانی علمی و رویکردهای تازۀ نقد قرار داده است. او با توجه به دانش بومی، بوطیقای ادب فارسی و ظرفیت‌های زبان ‏فارسی، از شیوه‌های مختلف در اصطلاح‌سازی استفاده می‌کند. بخش تأمل‌برانگیزی از اصطلاحات او اقتباس‌های سازگارشده ‏از اصطلاحات نظریات جدید نقد به‌ویژه نقد فرمالیستی، ساختارگرا و هرمنوتیک هستند؛ مانند اصطلاح «ساختار ساختارها»، ‏‏«شبکه‌های حاضر و غایب متن»، «آشنایی‌زدایی»، «ساحت عصری و تاریخی» و... که با تمهید مقدمات نظری با ساختار زبان ‏فارسی سازگار می‌شوند و گاهی نیز با وضع اصطلاحات نو و بی‌سابقه که باز هم مبتنی بر نظریه‌پردازی دقیق‌اند، خلأهای ‏تأمل‌برانگیزی را در نقد ادبی پر می‌کند؛ «جادوی مجاورت»، «محور عمودی و افقی خیال»، «موسیقی معنوی»، «شعر جدولی»، ‏‏«سنّت ادبی»، «منظومۀ فکری»، «نمودار شعر فارسی»، «زبان شعر در نثر»، «هماهنگی و تزاحم تصویر»، «کاریکراماتور» و... از ‏این اصطلاحات هستند. اهمیّت این اصطلاحات در این است که از بطن متون ادبی فارسی برآمده‌اند و بر بوطیقا و فرم ‏زیبایی‌شناسی و ذائقة ادبی شعر فارسی مطابق‌اند.‏
‏5ـ3 صورت‌بندی‎ ‎جدید‎ ‎از‎ ‎مباحث‎ ‎قدیم
در تاریخ نقد ادب فارسی مفاهیم و اصطلاحاتی وجود دارند که با وجود اهمیت اساسی، به‌دلیل فقر نظریه‌پردازی، در ‏دورۀ معاصر کارایی لازم را ندارند. یکی از کارهای مؤثر شفیعی در نقد ادبی، کاربردی‌کردن این اصطلاحات و مفاهیم ‏ازطریق تطبیق آنها بر مفاهیم جدید است؛ برای مثال اصطلاح «توخی» جرجانی را به‌صورت «قدرت احضار کلمات» ‏به‌روزرسانی می‌کند (شفیعی کدکنی، 1391: 78)؛ «آنچه هنر اصلی یک نویسنده را تشکیل می‌دهد تنها گستردگی واژگان به ‏معنی عام کلمه نیست؛ زیرا با در دست داشتن یک کتاب لغت، بسیاری کسان می‌توانند دایرۀ لغوی نگارش خویش را ‏گسترش دهند؛ آنچه درین مقام اهمیّت دارد، "قدرت احضار کلمه‌هاست" به تناسب نیاز بلاغی مؤلف در ادای مقصود ‏خویش با تمام حواشی و سایه‌روشن‌های معنای کلمه، که در آن مقام جایی برای مقولۀ ترادف وجود ندارد» (همان، 1378: ‏صد و هفتاد و دو)؛ یا پیشنهاد اصطلاح «انسجام» برای برابرنهاد «فرم»؛ «با همۀ اهمیتی که فرم در نقد معاصر دارد؛ ما از کلمة ‏فرم در زبان این دسته از نظریه‌پردازان ادبی، همان انسجام خودمان را می‌فهمیم» (همان، 1391: 83)؛ یا طرح واژة «خیال» ‏به‌جای «ایماژ»: «از این پس خیال می‌گوییم به‌جای ایماژ. اگرچه تصویر را جایگزین ایماژ کرده‌اند، باید کلمه‌ای جست که ‏استعاره و کنایه و تشبیه و... را مجموعاً برساند» (همان، 1392 ب: 456) و نمونه‌های دیگر؛ «آنچه "آشنایی‌زدایی" خوانده ‏می‌شود، درواقع همان چیزی است که ناقدان سبک هندی پیش از اینها از آن به‌عنوان "معنی بیگانه" یاد کرده‌اند؛ در دورۀ ‏سبک هندی، شاعران فعال‌کردن هنرسازه‌ها را "معنی بیگانه" می‌خوانده‌اند و در جوهر اندیشۀ ایشان هم چیزی از نوع ‏آشنایی‌زدایی وجود داشته است که به‌صورت "معنی بیگانه" خود را نشان می‌داده است» (همان، 1391: 98).‏

‏6ـ تقسیم‌بندی اصطلاحات
اصطلاحات شفیعی کدکنی را می‌توان در سه دسته جای داد: الف) اصطلاحات ابداعی؛ ب) اصطلاحات اقتباسی؛ ج) ‏اصطلاحات برابرنهاده.‏
‏6ـ1 اصطلاحات ابداعی
اصطلاحاتی هستند که تاحد زیادی بر مبنای ایده‌پردازی، تحلیل و قریحۀ فردی ساخته شده‌اند و بر نظام منسجم تئوریک ‏و نمونه‌ها و شواهد تجربی و کاربردی متعدد استوارند: «تصویرهای پارادوکسی»، «دسته‌کلید قافیه»، «شعر جدولی»، «جادوی ‏مجاورت»، «کاریکراماتور»، «محور عمودی و افقی خیال»، «هماهنگی و تزاحم تصویر»، «حرکت و ایستایی در صور خیال»، ‏‏«موسیقی معنوی»، «اوزان خیزابی و جویباری»، «اوزان شفاف و کدر» و... از جملۀ این اصطلاحات هستند.‏
‏6ـ2 اصطلاحات اقتباسی
اصطلاحات‎ ‎اقتباسی‎ ‎شفیعی‎ ‎عموماً‎ ‎از‎ ‎جریان‌های‎ ‎مهم‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎در‎ ‎دورۀ‎ ‎معاصر‎ ‎به‌ویژه‎ ‎فرمالیسم،‎ ‎ساختارگرایی،‎ ‎جامعه‌شناسی‎ ‎ادبیات،‎ ‎هرمنوتیک‎ ‎و‎ ‎همچنین‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎کلاسیک‎ ‎فارسی‎ ‎و‎ ‎عربی‎ ‎ازجمله‎ ‎آرا‎ ‎و‎ ‎نظریات‎ ‎کسانی‎ ‎مانند‎ ‎جرجانی‎ ‎و‎ ‎جاحظ‎ ‎و‎ ‎تاحدی‎ ‎منتقدان‎ ‎سبک‎ ‎هندی‎ ‎گرفته‎ ‎شده‌اند. در‎ ‎این‎ ‎اقتباس،‎ ‎یا‎ ‎آن‎ ‎اصطلاحات‎ ‎با‎ ‎ساختار‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎منطبق‎ ‎شده‎ ‎و‎ ‎یا‎ ‎با‎ ‎بازتعریف‎ ‎و‎ ‎به‌روزرسانی،‎ ‎آنها‎ ‎را‎ ‎دوباره‎ ‎به‎ ‎حوزۀ‎ ‎نقد‎ ‎وارد‎ ‎کرده‎ ‎است؛ «ارادۀ‎ ‎معطوف‎ ‎به‎ ‎آزادی» که‎ ‎می‌توان‎ ‎آن‎ ‎را‎ ‎اقتباسی‎ ‎از نظریۀ «ارادۀ‎ ‎معطوف‎ ‎به‎ ‎قدرت» نیچه‎ ‎دانست، «دوصدایی‎ ‎شعر» و‎ ‎اقتباس‎ ‎آن‎ ‎از‎ ‎باختین، «بوطیقای‎ ‎شعر» و‎ ‎تأثیرپذیری‎ ‎از‎ ‎تودوروف، «شعر؛‎ ‎رستاخیز‎ ‎کلمات» برگرفته‎ ‎از‎ ‎تعریف‎ ‎شکلوفسکی‎ ‎از‎ ‎شعر، «نظریۀ‎ ‎نظم» بازتعریف‎ ‎از‎ ‎جرجانی،‎ ‎بازتعریف «خیال»،‎ ‎بازتعریف «انسجام»،‎ ‎تعریف «عرفان»، «طنز»، «شطح»، «شعر‎ ‎مغانه» و اصطلاحاتی‎ ‎از‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎سبک‎ ‎هندی‎ ‎ازجمله: «زمین»، «معنیداد»، «معنی‎ ‎بیگانه»، «معنی‎ ‎و‎ ‎یعنی» و... .‏
‏6ـ3 اصطلاحات برابرنهاده
دستة سوم اصطلاحات در حوزۀ ترجمه قرار می‌گیرند؛ یعنی برای اصطلاحات نقد ادبی بیگانه معادل‌هایی پیشنهاد ‏داده‌اند؛ ازجملة این اصطلاحات عبارت‌اند از: «آشنایی‌زدایی»، فاوامیزی؛ ‏hybridization، متن پنهان، ‏intertextuality، ‏هنرسازه؛ ‏priem، درشم؛ ‏characteristic، گزارگان؛ ‏Phraseological Units، فراعبارت؛ ‏supra-phrasal entities، ‏واگفت؛ ‏phraseology، ساختار والادی؛ ‏Stratified Structure‏. در اصطلاحات ترجمه‌شده، اهالی نقد از «آشنایی‌زدایی»، ‏‏«هنرسازه» و «رستاخیز کلمات» بیش از دیگر اصطلاحات استقبال کرده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد معادل‌های برابرنهادة ‏شفیعی در مقایسه با دیگر اصطلاحات او با استقبال کمتری رو‌به‌رو شده‌اند. گاهی غرابت معنایی، ثقیل‌بودن و نارسایی از ‏دلایل این جانیفتادگی اصطلاحات هستند.‏

‏7ـ بوطیقای‎ ‎ساخت‎ ‎اصطلاح
‏7ـ1‏‎ ‎وام‌گیری‎ ‎از‎ ‎حوزه‌های‎ ‎دیگر
یکی‎ ‎از‎ ‎روش‌های‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎ساخت‎ ‎اصطلاح، مانند‎ ‎بسیاری‎ ‎از‎ ‎نظریه‌پردازان‎ ‎دیگر،‎ ‎وام‌گیری‎ ‎اصطلاح‎ ‎از‎ ‎حوزه‌های‎ ‎دیگر‎ ‎دانش‎ ‎است؛‎ ‎مثلاً‎ ‎اصطلاح «ساختار‎ ‎والادی» که‎ ‎مربوط‎ ‎به‎ ‎حوزۀ‎ ‎کشاورزی‎ ‎است؛‎ ‎یا‎ ‎اصطلاح «دُرُشم» که‎ ‎اصطلاحی‎ ‎در‎ ‎حوزۀ‎ ‎زبان‎ ‎عامیانه است و اصطلاح «فاوامیزی» که از حوزۀ علوم طبیعی و گیاه‌شناسی گرفته شده است. این اصطلاحات بیشتر ‏برای برابرنهادن اصطلاحات ترجمه استفاده شده‌اند.‏
‏7ـ2 استفاده از صنایع ادبی
چنانکه‎ ‎پیشتر‎ ‎اشاره‎ ‎شد،‎ ‎ساختار‎ ‎مجازی (تشبیهی،‎ ‎استعاری) فراوانی‎ ‎چشمگیری‎ ‎در‎ ‎اصطلاحات‎ ‎شفیعی‎ ‎دارد. به ‌نظر‎ ‎می‌رسد‎ ‎مهم‌ترین‎ ‎کارکرد‎ ‎این‎ ‎ساخت،‎ ‎علاوه‌بر‎ ‎زیبایی‌شناسی،‎ ‎وضوح‌بخشیدن‎ ‎به‎ ‎فهم‎ ‎اصطلاح‎ ‎در‎ ‎کمال‎ ‎اختصار‎ ‎است؛‎ ‎گاه‎ ‎با‎ ‎یک‎ ‎اضافة‎ ‎تشبیهی‎ ‎معنای‎ ‎یک‎ ‎اصطلاح‎ ‎کاملاً‎ ‎برای‎ ‎مخاطب‎ ‎روشن‎ ‎می‌شود؛ از اصطلاحات‎ ‎تشبیه‌محور می‌توان به «شعر‏‎ ‎جدولی»، «منظومۀ‏‎ ‎فکری»، «تصاویر‎ ‎مادر» و «نمودار‏‎ ‎شعر‎ ‎فارسی» اشاره کرد. از نمونه‌های‎ ‎استعاری‎ ‎آن به «محور‎ ‎عمودی‎ ‎و‎ ‎افقی‎ ‎خیال»، «تزاحم‎ ‎تصویر»، «جریان‌های‎ ‎ذهنی‎ ‎شاعر»، «حرکت‎ ‎و‎ ‎ایستایی‎ ‎صور‎ ‎خیال»، «موسیقی‎ ‎بیرونی،‎ ‎درونی،‎ ‎میانی‎ ‎و‎ ‎کناری»، «اوزان‎ ‎کدر‎ ‎و‎ ‎شفاف»، «رنگ‎ ‎سپاهی»، «ساحت‎ ‎عصری‎ ‎و‎ ‎ساحت‎ ‎تاریخی»، «ایماژهای‎ ‎آشنا»، «دوصدایی‎ ‎شعر»، ‏‏«شبکه‌های‎ ‎حاضر‎ ‎و‎ ‎غایب‎ ‎متن»، «متن‎ ‎پنهان»، «هنرسازه»، «ساختار‎ ‎والادی»، «کنسرو‎ ‎کلمات» و... می‌توان اشاره داشت.‏
در‎ ‎ساخت‎ ‎برخی‎ ‎اصطلاحات‎ ‎دیگر‎ ‎نیز‎ ‎از‎ ‎صنایع‎ ‎بدیعی‎ ‎بهره‎ ‎گرفته‎ ‎شده‎ ‎است؛‎ ‎برای‎ ‎نمونه «ادراک‎ ‎بی‌چگونگی‎ ‎هنر»، ‏‏«صور‎ ‎خیال»، «جادوی‎ ‎مجاورت»، «شعر‎ ‎منثور»، «موسیقی‎ ‎معنوی» براساس‎ ‎صنعت حس‌آمیزی و متناقض‌نمایی‎ ‎ساخته‎ ‎شده‌اند.‏
‏7ـ3 تلفیق‎ ‎سنّت‎ ‎و‎ ‎مدرنیته
یکی‎ ‎از‎ ‎روش‌های‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎ساخت‎ ‎اصطلاحات،‎ ‎اقتباس‎ ‎از‎ ‎اصطلاحات‎ ‎جدید‎ ‎در‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎تزریق‎ ‎مفاهیم‎ ‎بومی‎ ‎در‎ ‎آنهاست. بدین‎ ‎روش‎ ‎خوانندۀ‎ ‎آشنا‎ ‎با‎ ‎مباحث‎ ‎جدید‎ ‎می‌تواند‎ ‎مفاهیم‎ ‎کهن‎ ‎را‎ ‎بهتر‎ ‎و‎ ‎امروزی‎ ‎دریابد؛‎ ‎اصطلاحاتی‎ ‎مانند ارادۀ‎ ‎معطوف‎ ‎به‎ ‎آزادی‎ ‎یا‎ ‎عدالت،‎ ‎ادراک‎ ‎بی‌چگونگی هنر،‎ ‎تصویر‎ ‎مادر،‎ ‎حرکت و ایستایی در‎ ‎صور‎ ‎خیال،‎ ‎دیالکتیک‎ ‎زبان‎ ‎و‎ ‎تجربه،‎ ‎محور عمودی و‎ ‎افقی‎ ‎خیال از این جمله است.‏

‏                                           3. تلفیق سنّت و مدرنیته

‏8ـ نتیجه‌‏
در این‎ ‎مقاله تلاش شد با‎ ‎این‎ ‎پیش‌فرض‎ ‎که‎ ‎داشتن‎ ‎دانش‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی،‎ ‎مستلزم‎ ‎خلق‎ ‎نظام‎ ‎و‎ ‎گفتمان‎ ‎اصطلاحی‎ ‎منسجم‎ ‎و‎ ‎همه‌گیری‎ ‎در‎ ‎میان‎ ‎متخصصان‎ ‎و‎ ‎پژوهشگران‎ ‎ادبیات‎ ‎است، نشان‎ ‎داده شود که شفیعی‎ ‎از‎ ‎معدود‎ ‎نظریه‌پردازان‎ ‎معاصر‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎توانسته‎ ‎با‎ ‎خلق‎ ‎این‎ ‎نظام‎ ‎اصطلاحی‎ ‎مبتنی‎ ‎بر‎ ‎روش‌های‎ ‎علمی‎ ‎و‎ ‎جاانداختن‎ ‎آنها‎ ‎در‎ ‎گفتمان‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎فارسی،‎ ‎سهم‎ ‎مهمی‎ ‎در‎ ‎بومی‌سازی‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎داشته‎ ‎باشد. براساس‎ ‎بررسی‌های‎ ‎این‎ ‎پژوهش،‎ ‎اصطلاحات‎ ‎شفیعی‎ ‎در‎ ‎سه‎ ‎دستة‎ ‎ابداعی،‎ ‎بازتعریف‌شده‎ ‎یا‎ ‎اقتباسی‎ ‎و‎ ‎ترجمه‎ ‎جای‎ ‎می‌گیرند که‎ ‎در‎ ‎عین‎ ‎تلاش‎ ‎برای‎ ‎زنده‌کردن‎ ‎نظریه‌های‎ ‎مغفول‎ ‎نقد‎ ‎و‎ ‎بلاغت‎ ‎قدیم‎ ‎تاحد‎ ‎زیادی‎ ‎براساس‎ ‎روش‌های‎ ‎علمی‎ ‎جدید‎ ‎به‌ویژه‎ ‎زباشناسی،‎ ‎فلسفه‎ ‎و‎ ‎جامعه‌شناسی‎ ‎ادبیات‎ ‎شکل‎ ‎گرفته‌اند؛‎ ‎بنابراین‎ ‎بر‎ ‎منظومۀ‎ ‎ذهنی‎ ‎منسجمی‎ ‎متکی‎ ‎هستند؛‎ ‎همچنین‎ ‎در‎ ‎ساخت‎ ‎آنها‎ ‎به‎ ‎بلاغت‎ ‎در‎ ‎عین‎ ‎اختصار‎ ‎توجه‎ ‎شده‎ ‎و‎ ‎استفاده‎ ‎از‎ ‎صنایع‎ ‎ادبی‎ ‎مانند‎ ‎تشبیه‎ ‎و استعاره‎ ‎وضوح،‎ ‎سادگی‎ ‎و‎ ‎فهم‌پذیری‎ ‎بیشتری‎ ‎به‎ ‎آنها‎ ‎بخشیده است. تعریف‎ ‎دقیق‎ ‎اصطلاح،‎ ‎به‎ ‎دست‎ ‎دادن‎ ‎شواهد‎ ‎متعدد‎ ‎و‎ ‎الگوپذیرکردن،‎ ‎رعایت‎ ‎بی‌طرفی‎ ‎و‎ ‎نگاه‎ ‎صرفاً‎ ‎ادبی‎ ‎و‎ ‎طبقه‌بندی‌های‎ ‎کاربردی‎ ‎از‎ ‎چیزهای‎ ‎دیگری‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎این‎ ‎اصطلاحات‎ ‎را‎ ‎هرچه‎ ‎بیشتر‎ ‎نزد‎ ‎متخصصان‎ ‎محبوب‎ ‎کرده‎ ‎است؛‎ ‎چنانکه‎ ‎به‌طور‎ ‎انکارناپذیری‎ ‎در‎ ‎پژوهش‌های‎ ‎ادبی‎ ‎معاصر‎ ‎به‌ویژه‎ ‎پژوهش‌های‎ ‎دانشگاهی‎ ‎و‎ ‎علمی‎ ‎جا‎ ‎بازکرده‌اند. اهمیّت‎ ‎این‎ ‎اصطلاحات‎ ‎بیش‎ ‎از‎ ‎هرچیز‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎چون‎ ‎مسبوق‎ ‎بر‎ ‎مطالعة آثار‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎و‎ ‎تسلط‎ ‎بر‎ ‎آنها‎ ‎هستند،‎ ‎از‎ ‎قابلیت‎ ‎انطباق‎ ‎کامل‎ ‎با‎ ‎ساختار‎ ‎زبان‎ ‎فارسی‎ ‎بهره‌مندند‎ ‎و‎ ‎براساس‎ ‎سنجش‎ ‎دقیق‎ ‎و‎ ‎به‌واسطة‎ ‎به‎ ‎دست‎ ‎دادن‎ ‎ملاک‌های‎ ‎شفاف‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎زمینه‎ ‎طرح‌ریزی‎ ‎شده‌اند؛‎ ‎بنابراین‎ ‎با‎ ‎تدوین‎ ‎این‎ ‎اصطلاحات‎ ‎می‌توان‎ ‎به‎ ‎شکل‌گیری‎ ‎نقد‎ ‎ادبی‎ ‎بومی‎ ‎آکادمیک‎ ‎در‎ ‎ایران‎ ‎امیدوار‎ ‎بود.‏