تحلیل تأثیر ادراک از خطر بر میزان تاب‌آوری جوامع محلی در برابر سیلاب (منطقۀ موردمطالعه: روستاهای شهرستان بینالود)

مقدمه

در سال‌های اخیر در سطح جهانی، همگام با تغییر مدیریت مخاطرات از نگرش منفعلانه به‌سوی مدیریت ریسک، تغییرات چشمگیری از تمرکز بر کاهش آسیب‌پذیری به‌سوی ارتقای تاب‌آوری اجتماعات به‌عنوان توانایی برای مقابله (سواری و خسروی‌پور، 21:1397) سازگاری و انعطاف‌پذیری انسان صورت گرفته است (Pellin, 2003: 5). تاب‌آوری توانایی یک سیستم برای آماده‌سازی، مقاومت، بازیابی و سازگاری با اختلالات برای دستیابی به عملکرد موفق در طول زمان (Townend et al., 2021: 3)، نوعی یادگیری پیوسته و مسئولیت‌پذیری برای اتخاذ تصمیم مطلوب‌تر به‌منظور بهبود ظرفیت‌های رویارویی در برابر یک مخاطره (Ridzuan et al., 2018: 1) و نوعی گذار از آسیب‌پذیری به‌سوی توانمندسازی جوامع در فرایندهای مدیریت ریسک است (Gonzalez-Riancho, 2015: 44). تاب‌آوری جامعه، تابعی از نقاط قوت یا ویژگی‌هایی است که به نمایندگی و خودسازمانی منجر می‌شود؛ مانند اقتصاد متنوع و نوآور؛ روابط مردم، مکان و رهبری؛ دانش، مهارت و یادگیری؛ ارزش‌ها و اعتقادات؛ شبکه‌های اجتماعی؛ دولت متعهد؛ چشم‌انداز مثبت و زیرساخت‌های جامعه (Madsen & O’Mullan, 2016: 278-279). تاب‌آوری انسان در اینجا به‌عنوان ظرفیت سیستمی تعریف شده است (این امر یک فرد، خانواده یا یک جامعه را شامل می‌شود) تا به‌سمت منابع لازم برای پایداری عملکرد مثبت تحت استرس و همچنین ظرفیت سیستم‌ها برای تبادل نظر حرکت کند (Ungar, 2019:2) و مخاطرات محیطی همواره بخشی از این تنش‌ها و استرس‌هاست. دستیابی به تاب‌آوری در گرو افزایش ظرفیت‌ها و توانایی‌های اجتماع در ابعاد مختلف با مجموعه اقدامات پیشگیرانه و آمادگی امکان‌پذیر و این مسئله با افزایش آگاهی، تمایل و ارادۀ جامعه برای چنین اقداماتی تحقق می‌یابد. در این راستا، ادراک از خطر و پیامدهای آن، افراد را تا حد زیادی در انجام امور پیشگیرانه ترغیب می‌کند. ادراک خطر نتیجۀ تلفیق آگاهی و احساس خطر و اثرها و نتایج آن است و دو مفهوم تجربه و یادگیری را به‌عنوان پایه‌های اصلی ادراک و استنباط از یک مخاطره، مبنای تصمیم‌گیری و عملکرد درخصوص نحوۀ مقابله با یک مخاطره می‌داند (Antronico et al., 2020: 1018). نگرانی از مخاطره برای یک اجتماع، ویژگی ضروری است که مانند ارزشی هنجاری برای آگاهی عمل می‌کند و به واکنش‌های احساسی افراد در معرض خطر اشاره دارد. سطح بیشتری از نگرانی به احتمال زیاد به سطح بیشتری از آمادگی منجر می‌شود؛ بنابراین مفهوم ادراک خطر شامل کاوش در آگاهی از خطر، آمادگی و نگرانی است و ادراک خطر تأثیر مهمی بر تصمیم‌گیری افراد برای تخلیه در طول مخاطراتی مانند سیل اضطراری دارد Bradford et al., 2012: 2301-2306)). نقش ادراک خطر در بهبود انعطاف‌پذیری مردم و جوامع به‌طور گسترده، مؤلفه‌ای مهم در زمینۀ پژوهش‌های ریسک شناخته شده است. ادراک خطر مبتنی بر ارزیابی ذهنی و نه واقعی از خطر است؛ از این رو، مردم اغلب به دستورالعمل‌های ذهنی متوسل می‌شوند تا در زمینۀ خطرات نامطمئن یا رویدادهای مخاطره‌آمیز قضاوت کنند. این قضاوت‌ها بر دسترسی به دانش موجود (شخصی و بیرونی) دربارۀ یک خطر متکی است 15-16) : (Birkholz et al., 2014. در این سنت، ریسک به‌طور ذهنی تلقی شده و مفهومی در نظر گرفته می‌شود که انسان برای کمک به درک، مقابله با خطرات و نبودِ قطعیت‌های زندگی ابداع کرده است (Slovic & Weber, 2002: 4). این اعتقاد وجود دارد که نبودِ آگاهی از یک خطر، بر توانایی ساکنان برای واکنش ((Bradford et al., 2012: 2305 و درمجموع در تاب‌آوری اجتماعات تأثیر منفی خواهد گذاشت. در سکونتگاه‌های روستایی که به دلایل متعدد از نواحی مستعد خطر به شمار می‌رود، بلایا تلفات و خسارات گسترده و سنگین‌تری وارد می‌کند (صادقلو و همکاران، 74:1396)؛ از این رو، درک مخاطرات و ضرورت مدیریت آنها از جانب روستائیان و تنظیم رفتارهای اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی در راستای کاهش ریسک نیز یکی از راهکارهای جدید و موفق در کاهش اثرهای زیان‌بار بلایایی همچون خشک‌سالی، سیل و ... (ظاهری و مجنونی توتاخانه، 1398: 44) و تلاش برای تاب‌آوری در برابر آن مخاطرات تلقی می‌شود. ادراک جامعه و عواملی که باعث شده است آنها در مقابل بلایا مقاوم باشند، سبب می‌شود سرمایه‌گذاری‎هایی برای بهبود روند ارتقای انعطاف‌پذیری و ظرفیت رویارویی در جامعه برای مقابله با بلایا و درنتیجه شرایط نامطلوب انجام شود (Ranjan & Abenayake, 2014:89). به عبارتی دیگر، ادراک خطرات محلی و آگاهی از دلایل اساسی تأثیرات منفی بلایا، عوامل مهمی برای افزایش این اقدامات آمادگی و تاب‌آورسازی محیط در بخش‌های اجتماعی، اقتصادی و ساختاری است (Agrawal et al., 2020:2).

دربارۀ تعریف مفهومی از ریسک درک‌شده، تئوری‌هایی در اقتصاد و روان‌شناسی وجود دارد که ریسک را محصول ارزیابی مردم از صحت و احتمال نتایج منفی تعریف می‌کند. مثال‌های یافت‌شده شامل معادل‌سازی مفهوم ادراک خطر با احساس اضطراب، ترس، عصبی، نگرانی یا با احساس نزدیکی به قرارگیری در معرض مخاطره است. در گذشته، تجربۀ احساسات شدید اضطراب یا عصبی‌بودن مطابق با درک خطر بیشتر و در احتمال بعدی درک بیشتر به موازات ریسک درک‌شده زیاد در نظر گرفته می‌شد (Wolff et al, 2019:2). شاخص‌های دیگری نیز از سوی محققان دیگر به‌عنوان نشانگرهای ادراک ریسک به آن افزوده شد که شامل داوطلبانه‌بودن، کنترل‌پذیربودن، توزیع ریسک و منافع، اعتماد به مدیریت ریسک، آشنایی، تجربۀ شخصی (Salvati et al., 2014: 2590) اراده، شدت، منشأ، الگوی قرارگرفتن در معرض، فواید و ضرورت بود. برخی ویژگی‌های خطر که مبنایی برای ادراک آن قرار می‌گیرد، شامل مسئولیت‌پذیری، در معرض قرارگیری فردی و محیطی، تجربۀ قبلی، سازگاری، نزدیکی به خطر و خودکارآمدی (رحمانی و همکاران، 327:1397-325) قضاوت، احساسات افراد، ارزش‌ها و تمایلات اجتماعی (Chowdhury & Haque, 2011:1017) بیمه، شدت اثرهای حاد، ظرفیت مقابله با یک شوک و مواردی نظیر این دانسته می‌شود (Holzmann & Jørgensen, 2001: 533).

پامپین[1] معتقد است که عوامل مؤثر بر ادراک ریسک، در دو طبقۀ اصلی شناختی و احساسی جای می‌گیرد. به اعتقاد هورنز[2] ادراک ریسک در انسان‌ها ناشی از دو دسته سوگیری‌های مبتنی بر ادراک و احساس (سوگیری‌های ادراکی و احساسی) است که منطبق بر فرایند تصمیم‌گیری افراد به نظر می‌رسد (رهنمای رود پشتی و همکاران، 197:1394). از دیگر عوامل مؤثر بر ادراک خطر، ویژگی‌های شخصیتی نظیر احساس اثربخشی و مسئولیت‌پذیری افراد است (یزدان‌پناه و همکاران، 203:1397)؛ همچنین پژوهش‌های مختلف نشان‌دهندۀ آن است که تجربۀ قبلی ممکن است ادراک خطر را از طریق درگیرکردن ذهنیت‌ها تحت‌تأثیر قرار دهد. عوامل دیگری نظیر تفسیر اجتماعی و فرهنگی مردم از خطر سیل، احساس ایمنی کاذب (Lechowska, 2018:1361) موقعیت اجتماعی، ادراک و آمادگی برای اقدامات حفاظتی، اعتمادپذیری (Wachinger et al, 2013:1) تا حد زیادی بر سطح ادراک خطرات اثرگذار است. بعد سومی نیز به معیارها و شاخص‌های ادراک خطر افزوده می‌شود و آن نحوۀ عملکرد و اقدامات بعد از شناخت و احساس خطر است. نظریه‌های مختلفی نظیر چشم‌انداز (Sönmez & Graefe, 1998:173)، انگیزۀ محافظت (Lechowska, 2018:1357) و عمل منطقیet al., 2012:5)  (Eiser به‌عنوان پایه در ادراک و شناخت از مخاطرات استفاده شده است که به تبیین نحوۀ ادراک افراد از مخاطرات محیط و همچنین چگونگی رفتار انسان‌ها در هنگام ادراک خطر توجه کرده‌اند. براساس این نظریه‌ها، ادراک و آگاهی از خطرات محیطی، مطالعۀ ویژگی‌های آنها و مناسب‌ترین رفتار برای اتخاذ روشی واقع‌بینانه هنگام مواجهه با آنها، در یک منطقۀ خاص است و به تبع آن این باور وجود دارد که بین سطح بالای انعطاف‌پذیری و درک مناسب از وضعیت خطرناک، رابطۀ تنگاتنگی برقرار است (De Pascale et al., 2016:570). هرچه دانش و آگاهی مردم نسبت‌به خطر بیشتر باشد، آمادگی بیشتری برای اقدام به‌منظور کاهش پیامدهای منفی دارند. دانش، اثری مستقیم و غیرمستقیم از طریق درک خطر دارد. علاوه بر این، ادراک خطر، تأثیر مستقلی بر رفتار دارد (Sundblad et al., 2007:98-99).

درخصوص تأثیر ادراک خطر بر تاب‌آوری اجتماعات انسانی پژوهش‌هایی انجام گرفته است؛ به‌عنوان مثال، تجزیه‌وتحلیل پژوهش ابواگیه ^[3] و همکاران (2013) با عنوان درک خطر و مدیریت بحران در منطقۀ ساوانا در غنا نشان‌دهندۀ آن بود که بیشتر پاسخ‌دهندگان خطر سیلاب را طبیعی دانستند. درک آنها از دلایل و تأثیرات سیل‌ها برحسب جنسیت، قومیت و موقعیت مکانی متفاوت است و بر استراتژی‌های مورداستفاده برای مداخله تأثیر می‌گذارد. بودوک^[4] و همکاران وی (2016) در پژوهش دیگری، راهکارهایی را برای بهبود تاب‌آوری مناطق شهری با ادغام ادراک اجتماعی در مدیریت ریسک سیلاب‌های تند بررسی کردند. در این پژوهش که در 12 درصد از جمعیت منطقۀ ناوالانگوا^[5] (اسپانیای مرکزی) یعنی حدود 251 خانوار انجام شده است، براساس نتایج، 60 درصد از پاسخگویان، سطح پایین ادراک از ریسک، آگاهی و شناخت از خطر دارند، 24 درصد سطح ادراک زیاد و آگاهی اندک و تنها 14 درصد سطح زیاد ادراک و آگاهی زیادی از خطرها دارند که به معنای ارتقای همبستگی سطح ادراک عمومی با راهکارهای مدیریت ریسک برای دستیابی به تاب‌آوری است.

در پژوهشی دیگر، ریدزوان^[6] و همکاران (2018) رابطۀ بین فاکتورهای تاب‌آوری اجتماعات محلی و ادراک ریسک اجتماعات را در منطقۀ اسه اندونزی[7] بررسی کردند. در این پژوهش، رابطۀ متغیر ادراک ریسک (فهم و تجربۀ یک پدیده) با 5 شاخص تجربه، در معرض قرارگیری، واکنش، نگرش و دانش به‌عنوان عناصر اصلی سازندۀ تاب‌آوری اجتماعات بین 524 ساکن این منطقه بررسی شده که براساس نتایج به‌دست‌آمده، این رابطه در سطح شدت بیشتر معناداری قرار داشته است. مارگارین و همکاران^[8] (2021) در پژوهشی که ادراک خطر ذی‌نفعان محلی را بررسی کرده‌اند، مسئولیت و اعتماد را به‌عنوان عوامل محرک مهمی در ایجاد ادراک و آمادگی افراد بیان می‌کنند و اقدامات آموزشی و آماده‌سازی را برای ایجاد انعطاف‌پذیری در برابر رویدادهای منفی مخاطرات طبیعی ضروری می‌دانند.

 عزمی و همکاران (1395) در پژوهشی، نقش مردم بومی را در درک مخاطرات طبیعی بررسی کردند که یافته‌های پژوهش نشان‌دهندۀ آگاهی کم مردم نسبت‌به مخاطرات طبیعی است. 5 مؤلفۀ اثرهای تخریبی مخاطرات طبیعی شمال، پیش‌بینی و مقابله با مخاطرات طبیعی، آمادگی فردی مقابله با مخاطرات طبیعی، دانش و آگاهی، آموزش به مردم بومی را در مدیریت مخاطرات طبیعی مؤثر می‌دانند. شرقی و همکاران (1396) پژوهشی با عنوان تحلیل نقش ادراک خطر بر رفتار محیطی هنگام زمین‌لرزه در بازار کرمان را بررسی کردند. براساس یافته‌های پژوهش، ادراک خطر، همبستگی مثبت با ادراک و رفتار محیطی دارد. پژوهش ظاهری و توتانخانه (1398) تحت عنوان بررسی نقش ادراک خطر خشک‌شدن دریاچۀ ارومیه در تغییر الگوهای رفتاری روستائیان پیرامونی، نتایج تحلیل مسیر را بر روی متغیر وابسته، به قصد انجام رفتارهای کاهش ریسک در آینده نشان داد که متغیرهای کشت محصولات مقاوم به خشک‌سالی، خودکارآمدی، سن، سطح تحصیلات، اعتماد، تجربۀ قبلی ریسک و مسئولیت‌پذیری اثر مثبت دارد و متغیرهای تعصبات خوش‌بینانه، درآمد و سن متغیر ادراک ریسک اثر منفی داشته‌ است. پژوهش‌های این حوزه به‌لحاظ محورهای مورد تحلیل به دو گروه بررسی عوامل مؤثر بر ادراک خطر و تحلیل رابطۀ ادراک خطر با مقولاتی نظیر آمادگی، کاهش آسیب‌پذیری و الگوهای رفتاری جوامع تقسیم می‌شود که موضوع موردبررسی در پژوهش حاضر در محور دوم قرار می‌گیرد.

شهرستان بینالود از توابع استان خراسان رضوی از مناطقی است که با توجه به جریان رودخانه‌های مهمی چون شاندیز، طرقبه و کشف رود و همچنین وضعیت توپوگرافی منطقه بسیار در معرض وقوع سیلاب قرار دارد. این مسئله هر سال سبب تلفات جانی و مالی زیادی برای روستائیان می‌شود. با توجه به اینکه تاب‌آوری اجتماعات در گام اول در گرو میزان شناخت و ادراک جوامع روستایی از احتمال مخاطره و اثرهای آن است، ارزیابی و سنجش سطح ادراک اجتماعات ساکن در این مناطق اهمیت چشمگیری در برنامه‌ریزی برای ارتقای ظرفیت رویارویی این اجتماعات با مخاطرات احتمالی دارد. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، شناسایی و تحلیل رابطۀ بین ادراک اجتماعات محلی از مخاطرات و میزان اثرگذاری این ادراک بر سطح تاب‌آوری در برابر مخاطرۀ سیلاب است. در این راستا، مدل مفهومی زیر مبنایی برای پژوهش حاضر به شمار آورده می‌شود (شکل 1).

شکل (1) مدل مفهومی تحقیق: تحلیل سطح ادراک جوامع محلی از خطر سیلاب و تأثیر آن بر میزان تاب‌آوری در برابر بلایا (نویسندگان، 1400)

Figure (1) Conceptual model of research: Analysis of the level of perception of local communities of flood risk and its impact on disaster resilience;  (Authors, 2021)

روشناسی پژوهش

روش این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و نوع آن، کاربردی و کمی است و در این راستا، از داده‌های پیمایش میدانی برای تبیین اهداف پژوهش استفاده شده است. ابزار اصلی، گردآوری اطلاعات پرسشنامۀ محقق‌ساخته‌ای است که بر مبنای شاخص‌ها و متغیرهای استخراج‌شده از مباحث نظری و پیشینۀ پژوهش‌هایی در دو بعد متغیر مستقل ادراک خطر و متغیر وابسته یعنی تاب‌آوری اجتماعات محلی تدوین شده است. واحد تحلیل در این پژوهش، خانوارهای روستایی است. برای سنجش روایی شاخص‌ها و متغیرها، از نظر خبرگان، اساتید و کارشناسان این حوزه استفاده شد؛ همچنین 12 نقطۀ روستایی در معرض سیلاب و حاشیۀ رودخانه‌ها به‌عنوان منطقۀ موردمطالعه انتخاب شد. تعیین حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران و با خطای 07/0 درصد از مجموع4780 خانوار در جامعۀ آماری انجام شد. در 190 خانوار با در نظر گرفتن حداقل 10 پرسشنامه و با قاعدۀ تسهیم، نسبت نمونه‌های باقی‌مانده بین روستاهای موردمطالعه انجام شد. برای محاسبۀ پایایی پرسشنامه، از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شده است. ضریب آلفای پرسشنامه 76/0 به‌ دست آمد که نشان‌دهندۀ پایایی سازگاری درونی مقبول است. در مرحلۀ بعد با استفاده از نرم‌افزار SPSS و در قالب آزمون‌های مختلف آماری (آمار توصیفی و استنباطی) داده‌های کمی تجزیه‌وتحلیل شد. برای بررسی نرمال‌بودن توزیع داده‌ها از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف استفاده شد. سپس برای سنجش سطح ادراک جوامع محلی از خطر سیلاب، میزان تاب‌آوری جوامع و رابطه و تأثیر این دو متغیر با توجه به نوع داده‌ها از آزمون‌های مقایسۀ میانگین، همبستگی پیرسون و رگرسیون و تحلیل واریانس استفاده شد.

منطقۀ موردمطالعه

براساس آخرین تقسیمات کشوری شهرستان بینالود (طرقبه و شاندیز) در پایان سال 1395، 2 شهر، 2 بخش، 4 دهستان، 69 روستا، 53 روستا دارای سکنه و 46 روستا بیش از 20 خانوار دارد (برنامه و بودجه، 1395: 405؛ سایت استانداری خراسان رضوی، 1401). روستاهای موردمطالعه به‌لحاظ جغرافیایی در مسیر رودخانه‌های اصلی شاندیز و طرقبه قرار دارد. حوضة آبریز بند گلستان در دامنۀ شمالی ارتفاعات بینالود قرار داشته است و سه سرشاخۀ اصلی به نام رودخانه‌های جاغرق، دهبار و مایان دارد که در محل روستای گلستان به‌هم‌پیوسته و وارد بند گلستان می‌شود. سرشاخه‌های این حوضۀ آبریز از کوه‌های شغدر، جاغرق، آسیابان و قلعه‌ گاو سرچشمه گرفته و پس از عبور از وکیل‌آباد در محور جادۀ طرقبه وارد جلگۀ آبرفتی دشت مشهد می‌شود (موسوی حرمی و همکاران، 88:1382). زمانی که شدت بارش‌ها به‌خصوص طی روزهای فروردین‌ماه در این منطقه افزایش می‌یابد، به بروز روان آب، آب‌گرفتگی و سیلابی‌شدن مسیل‌ها در برخی روستاهای این منطقه منجر می‌شود؛ همچنین طغیان رودخانه در شهرستان طرقبۀ شاندیز پس از تخریب دیوارۀ حفاظتی رودخانه به مسیرهای ارتباطی باغات خسارت وارد می‌کند و موجب تخریب بخش‌هایی از جادۀ ارتباطی روستاها می‌شود. در شکل (2) روستاهای موردمطالعۀ این پژوهش و مسیل رودخانه‌های این منطقه نشان داده شده است (شکل 2).

شکل (2) نقشۀ موقعیت سیاسی روستاهای موردمطالعه و قرارگیری در پهنۀ سیلابی (نویسندگان، 1400)

Figure (2) Map of the political situation of the studied villages

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌وتحلیل آنها

پس از گردآوری داده‌های پژوهش، ابتدا به تحلیل اطلاعات توصیفی پاسخگویان اقدام شد. براساس نتایج، از 190 نفر پاسخگو، 6/52 نفر مرد و 4/47 نفر آنها زن بودند. بیشترین میانگین سنی پاسخگویان مربوط به طبقۀ 30 تا 40 سال به میزان 1/52 درصد است. از بین پاسخگویان، 4/37 درصد مجرد و 6/62 درصد آنها متأهل هستند. بعد خانوار نشان‌دهندۀ آن است که 1/61 درصد پاسخگویان بین 3 تا 5 نفر، 4/28 درصد بین 6 تا 7 نفر و 5/10 درصد بیشتر از 7 نفر بوده‌اند. به‌لحاظ سطح تحصیلات، بیشتر پاسخگویان (6/42 درصد) سطح تحصیلات متوسطه داشته‌اند. ازنظر اشتغال، شغل بیشتر پاسخگویان، آزاد بوده است (6/31 درصد) و 5/9 درصد، سایر مشاغل مانند معلمی داشته‌اند. ازنظر مدت سکونت پاسخگویان در روستا، 5/49 درصد آنها بومی، 0/40 درصد غیربومی، 9/8 درصد 5 تا 10 سال، 1/1 درصد 11 تا 20 سال، 5/0 درصد 21 سال و بیشتر در روستا سکونت دارند. به‌لحاظ بیمه‌بودن پاسخگویان، 5/50 درصد آنها دارای بیمه و 5/49 درصد آنها بیمه ندارند.

مقایسۀ میانگین ابعاد ادراک خطر و تاب‌آوری اجتماعات محلی در منطقۀ موردمطالعه

در این مرحله، برای تعیین نوع آزمون‌های آماری مناسب به تحلیل وضعیت نرمالیتی متغیرها با آزمون کلموگراف اسمیرونف اقدام شد که با توجه به نرمال‌بودن توزیع داده‌ها، برای به دست آوردن وضعیت متغیرهای پژوهش در هر یک از شاخص‌های مدنظر، میانگین نظرهای روستائیان مقایسه و برای این منظور از آزمون تیتک‌نمونه‌ای با ارزش میانۀ 3 برای ارزیابی اثرگذاری شاخص‌ها استفاده شد. براساس نتایج، مقدار آمارۀ T در تمامی شاخص‌ها به‌جز شاخص عملکردی بیشتر از مقدار متوسط (یعنی 3) و سطح معناداری تمامی ابعاد متغیرهای مستقل یعنی ادراک خطر و متغیر وابسته یعنی ابعاد تاب‌آوری اجتماعات در برابر مخاطرات، سطح معناداری کمتر از 05/0 دارد که نشان‌دهندۀ تأثیر معنادار آنها در سنجش و ارزیابی هدف متغیر است. با وجود میزان متوسط به بالای میانگین ادراک خطر در بعد شناختی و احساسی، پایین‌بودن میانگین بعد عملکردی در ادراک خطر نشان‌دهندۀ نبودِ اهتمام جامعۀ موردمطالعه در پیشگیری از خطر به‌صورت اجرایی و با راهکارهای ممکن است که به دلیل نبودِ توانایی مالی، وابستگی به نهادهای حمایتی- امدادی و دلایل دیگر رخ می‌دهد. بعد ادراک عملکردی با تاب‌آوری، ارتباط مستقیم و همسویی کامل دارد و هرچه میزان عملکردهای متنوع حفاظتی و پیشگیرانه (دوری از ریسک، مواجهه و مقابله، تجهیزات) در فضای روستایی بیشتر باشد، میزان تاب‌آوری افراد در برابر بلایا نیز بیشتر خواهد بود (جدول 4).

جدول (4) ارزیابی میزان اهمیت ابعاد ادراک و تاب‌آوری در برابر بلایا ازنظر روستائیان (نویسندگان، 1400)

Table (4) Assessing the importance of the dimensions of perception and resilience to disasters for villagers;  (Authors‚ 2021)

بررسی ضریب همبستگی بین شاخص‌های ادراک جوامع محلی بر تاب‌آوری

با توجه به نرمال‌بودن متغیرها، از آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطۀ ادراک خطر با تاب‌آوری استفاده شد. براساس نتایج به‌دست‌آمده، ضریب همبستگی به میزان (616/۰) در سطح کمتر از 01/0 معنادار و نشان‌دهندۀ وجود رابطۀ مستقیم بین دو متغیر است. بدین معنی که با افزایش سطح ادراک جوامع محلی، میزان تاب‌آوری بین ساکنان روستایی افزایش می‌یابد (جدول 5).

جدول (5) بررسی رابطۀ بین ادراک خطر و متغیر تاب‌آوری با ضریب همبستگی پیرسون (نویسندگان، 1400)

Table (5) Investigation of the relationship between risk perception and resilience variable with Pearson correlation coefficient; (Authors‚ 2021)

**. همبستگی در سطح 01/0 معنادار است

**. Correlation is significant at the level of 0.01 (Source: Research Findings 1400)

همچنین بین شاخص ادراک شناختی، در سطح کمتر از 05/0 با شاخص‌های تاب‌آوری کالبدی، اجتماعی و اقتصادی رابطۀ معنا‌دار و مستقیم وجود دارد. بین شاخص احساسی با شاخص تاب‌آوری اقتصادی در سطح کمتر از 05/0 رابطۀ مستقیم و معنادار با میزان 208/0 وجود دارد. این در حالی است که بین شاخص احساسی با شاخص‌های اجتماعی و کالبدی با سطح معناداری بیشتر از 05/0 یعنی 593/0 و 736/0 رابطه معنادار نیست؛ همچنین نتایج نشان‌دهندۀ آن است که بین شاخص عملکردی و شاخص اقتصادی با مقدار 13/0 رابطۀ معناداری وجود ندارد؛ ولی بین شاخص عملکردی و شاخص اجتماعی و کالبدی در سطح کمتر از 05/0 رابطۀ مستقیم و معنادار وجود دارد (جدول 6).

جدول (6) رابطۀ شاخص‌های ادراک با شاخص‌های تاب‌آوری (نویسندگان، 1400)

Table (6) Relationship between perception indicators and resilience indicators

(Authors‚ 2021)

مقایسۀ سطح ادراک از خطر بین دو گروه جنسی

در گام بعد، با استفاده از آزمون مقایسۀ میانگین دو گروه مستقل، تفاوت زنان و مردان موردمطالعه درخصوص ادراک خطر و همچنین تاب‌آوری بررسی شد که با توجه به نتایج آزمون لوین واریانس گروه‌های مستقل مردان و زنان پاسخگو در سازۀ ادراک از خطر با هم برابر نیست. بدین معنا که سازۀ ادراک از خطر بین دو گروه مرد و زن تفاوت دارد؛ همچنین نتایج نشان‌دهندۀ آن است که میانگین گروه زنان بزرگ‌تر از مردان است (جداول 7 و 8).

جدول (7) سنجش ادراک از خطر بین دو گروه از پاسخگویان (مرد و زن) با آزمونt  دو نمونۀ مستقل

(نویسندگان، 1400)

Table (7) Assessing the perception of risk between two groups of respondents (male and female) by t-test of two independent samples; (Authors‚ 2021)

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1400

Source: Research Findings, 1400

جدول (8) مقایسۀ ادراک از خطر دو گروه زنان و مردان با استفادۀ آزمونt  دو گروه مستقل (نویسندگان، 1400)

Table (8) Comparison of the effect of perception between two groups of men and women using t-test of two independent groups; (Authors‚ 2021)

مقایسۀ سطح ادراک خطر و تاب‌آوری بین گروه‌های بیمه‌شده و بیمه‌نشده

براساس نتایج آزمون مقایسۀ میانگین، واریانس گروه‌های بیمه‌شده و ‌نشده در دو متغیر ادراک از خطر و تاب‌آوری با هم برابر نیست. یافته‌های جدول گویای آن است که بـین دو گروه بیمه‌شده و نشده ازلحاظ معناداری در متغیر ادراک و تاب‌آوری، تفاوت معناداری در سطح p<0/05 وجود دارد؛ یعنی فرض نابرابری واریانس‌ها بین دو گروه بیمه‌شده و نشده پذیرفته می‌شود؛ همچنین نتایج نشان‌دهندۀ آن است که میانگین گروه دوم (افراد بیمه‌شده) از میانگین گروه اول بزرگ‌تر است و تأیید شد که این اختلاف ازنظر آماری معنادار است و افراد بیمه‌شده ادراک و تاب‌آوری بیشتری نسبت‌به افراد بیمه‌نشده دارند (جدول 10).

جدول (9) میانیگن و انحراف معیار مربوط به مقایسۀ ادراک و تاب‌آوری بین دو گروه بیمه‌شده و نشده (نویسندگان، 1400)

Table (9) Mean and standard deviation related to the comparison of perception and resilience between the insured and uninsured groups;  (Authors‚ 2021)

جدول (10) مقایسۀ تفاوت میزان ادراک و تاب‌آوری در برابر خطر بین دو گروه بیمه‌شدگان و بیمه‌نشدگان با استفاده از آزمون t  دو گروه مستقل (نویسندگان، 1400)

Table (10) Comparison of the difference between perception and resilience to risk between the two groups of insured and uninsured using t-test of two independent groups;   (Authors‚ 2021)

سنجش تأثیر ابعاد مختلف متغیر ادراک ریسک بر میزان تاب‌آوری

به‌منظور بررسی اثر متغیر ادراک از خطر جامعۀ محلی بر تاب‌آوری اجتماعات محلی، از رگرسیون چند متغیره استفاده شده است. در مرحلۀ اول، نتایج به‌دست‌آمده ازنظر روستائیان نشان‌دهندۀ آن است که ادراک جوامع محلی با شاخص‌های تاب‌آوری با میزان 715/0 رابطه‌ای مثبت با شدتی قوی دارد؛ همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر با 503/0 است که حاکی از توانایی زیاد ابعاد متغیر‌های مستقل در تبیین واریانس متغیر وابسته است؛ یعنی متغیرهای مستقل 50/0 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کند و مابقی این تغییرات که به مجذور کمیت خطا معروف است، تحت‌تأثیر متغیرهای خارج از مدل است (جدول11).

جدول (11) مقدار همبستگی، ضریب تعیین تعدیل‌شده و خطای استاندارد برآورد اثر ادراک بر تاب‌آوری

(نویسندگان، 1400)

Table (11) Correlation value, adjusted coefficient of determination and standard error of estimating the effect of perception on resilience; (Authors‚ 2021)

همان‌گونه که در جدول (13) مشخص است، مقدار F برابر با 678/64 و میزان معناداری آن هم برابر با 000/0 است که کوچک‌تر از 05/0 و معنادار است؛ به این معنی که ابعاد متغیر مستقل قادر است به‌خوبی تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهد؛ بنابراین براساس مقدار محاسبه‌شده برای F، در سطح اطمینان 99 درصد گفته می‌شود که ترکیب خطی متغیر‌های مستقل به شیوۀ معناداری قادر به تبیین و پیش‌بینی تغییرات متغیر وابستۀ تاب‌آوری از دیدگاه روستائیان است (جدول 12):

جدول (12) ضریب همبستگی چندگانه اثر شاخص‌های ادراک بر تاب‌آوری (نویسندگان، 1400)

Table (12) Multiple correlation coefficient of the effect of perception indicators on resilience

(Authors‚ 2021)

ازنظر ضریب تأثیر متغیرها بر تاب‌آوری، بعد شناختی با ضریب تأثیر 696/0 بیشترین میزان اثر مثبت را بر تاب‌آوری دارد؛ همچنین سطح معناداری در شاخص شناختی و احساسی کمتر از 05/0 است؛ ولی در بعد عملکردی سطح معناداری نشان‌دهندۀ نبود اثرگذاری این بعد از ادراک ریسک بر متغیر تاب‌آوری است (جدول 13).

جدول (13) ضریب رگرسیون غیر استاندارد و استاندارد پیش‌بینی تاب‌آوری جوامع محلی (نویسندگان، 1400)

Table (13) Non-standard regression coefficient and standard for predicting the resilience of local communities;  (Authors‚ 2021)

همان‌گونه که اشاره شد، بعد شناختی و احساسی افراد تأثیر بیشتری بر تاب‌آوری آنها در برابر مخاطره‌ای همچون سیلاب دارد. توانایی مدیریت ریسک از سوی افراد بیش از هرچیز به شناخت (آگاهی از علل و علائم شناخت اثرها و برآیندها) و احساس خطر (آگاهی از احتمال وقوع و نگرانی از وقوع، احساس ترس، حس کنترل، امنیت جانی و ادراک از امنیت در خواب) وابسته است. بدیهی است که هرچه آگاهی و اطلاعات موجود بیشتر، نظام اطلاعاتی کاراتر و توانایی بیشتری در پردازش سریع اطلاعات باشد، تصمیمات اخذشده بهترین نتایج ممکنه را به بار می‌آورد.

تحلیل واریانس تاب‌آوری میان گروه‌هایی با سطح ادراک متفاوت از خطر سیلاب

در این مرحله، قبل از انجام آزمون تحلیل واریانس، ابتدا متغیر ادراک خطر را از طریق آزمون Classify در نرم‌افزار SPSS به سه گروه ادراک خطر کم، متوسط و زیاد دسته‌بندی شد. نتایج نشان‌دهندۀ این است که برای کمیت ادراک، سه خوشه با مقادیر ادراک خطر کم (زیر 2)، متوسط (2 تا 5/3) و زیاد (5/3 تا 5) تشکیل شده است. نرم‌افزار با 8 بار تکرار الگوریتم به خوشه‌هایی دست یافت که معیار همگرایی صفر را پذیرفته‌ و درواقع پس از طی‌شدن الگوریتم تکرار، مرکز خوشه‌ها به یکدیگر نزدیک‌تر شده است. میانگین متغیر ادراک برای خوشۀ 1، 2 و3 تعیین شد که میانگین ادراک خطر کم، متوسط و زیاد در این خوشه‌بندی به‌ترتیب برابر با 35/2، 41/3 و 91/2 است. سطح ادراک خطر در خوشۀ دوم به‌مراتب بیشتر از خوشۀ اول و سوم است؛ بنابراین ازلحاظ آماری محتمل است که ادراک خطر برای آزمودنی‌های خوشۀ دوم در سطح متوسط است؛ یعنی بیشتر پاسخگویان ادراکشان از خطر سیلاب در سطح متوسط است (جدول 16).

جدول (16) آخرین مرحلۀ خوشه‌بندی متغیر ادراک از خطر (نویسندگان، 1400)

Table (16) The last stage of clustering the risk perception variable (Authors‚ 2021)

در مرحلۀ بعد، برای تعیین تفاوت تاب‌آوری بین گروه‌های طبقه‌بندی‌شده از ادراک خطر از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه استفاده شده است. براساس آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه، مقدار سطح معناداری کمتر از 05/0 است (000/0= sig). مشخص است که فرض صفر، یعنی نبودِ برابری میانگین بین سه گروه ادراک تأیید می‌شود؛ درنتیجه حداقل یکی از گروه‌ها با دیگران ازلحاظ آماری به‌طور معنا‌دار اختلاف دارد. نتـایج حاصـل از آزمـون نشان‌دهندۀ آن است کـه میـانگین واریانس بین گروه‌ها با میزان 070/2 بیشتر از میانگین درون گـروه‌هـا با میزان 033/0 و از آنجا کــه مقــدارP.value  کوچــک‌تــر از 05/0 و بــا ســطح اطمینان 99 درصد است، اخـتلاف معنـاداری بـین اثرگـذاری ابعاد مختلــف مطــرح در تاب‌آوری روستائیان وجود دارد. درواقع سطوح مختلف ادراک بر ارتقای تاب‌آوری افراد محلی در برابر بلایا، در روستاهای موردمطالعه مؤثر بوده است (جدول 17).

جدول (17) مقایسۀ میانگین تاب‌آوری بین گروه‌های مختلف (نویسندگان، 1400)

Table (17) Comparison of mean resilience between different groups (Authors‚ 2021)

جدول (18) آزمون لون (همگنی واریانس‌ها) (نویسندگان، 1400)

Table (18) Leven test (homogeneity of variances) (Authors‚ 2021)

براساس جدول LSD و سطح معناداری به‌دست‌آمده برابر با 000/0، اختلاف میانگین تاب‌آوری در سطوح مختلف ادراک یعنی در هر سه گروه پایین، متوسط و بالا معنادار شده است (جدول 19).

جدول (19) بررسی تفاوت تاب‌آوری در سطوح مختلف ادراک از خطر (نویسندگان، 1400)

Table (19) Examining the differences in resilience at different levels of risk perception

(Authors‚ 2021)

همچنین در انتهای این خروجی، گروه‌های همگن مشخص شده است؛ همان‎طور که در جدول زیر مشاهده می‌شود، مشخص است که سطح تاب‌آوری در دو گروه، ادراک خطر بالا و متوسط دارد (جدول 20). این‌گونه تعبیر می‌شود که با کاهش سطح ادراک خطر، تمایل به اقدامات پیشگیرانه وتاب‌آوری کاهش می‌یابد.

جدول (20) نمایش گروه‌های همگن ازلحاظ ادراک از خطر (نویسندگان، 1400)

Table (20) Shows homogeneous groups in terms of risk perception (Authors‚ 2021)

بحث و نتیجه‌گیری

از آنجا که هدف از پژوهش حاضر، شناسایی و تحلیل رابطۀ بین ادراک اجتماعات محلی از مخاطرات و میزان اثرگذاری این ادراک بر سطح تاب‌آوری در برابر مخاطره سیلاب است، بر این اساس، نتایج پژوهش حاضر نشان‌دهندۀ آن است که درک، آگاهی از علل و علائم و شناخت اثرهای واقعی این بحران‌ها در تاب‌آوری و آمادگی در برابر این بلایا اثرگذار است و از تعداد تلفات و افراد گرفتار می‌کاهد. براساس نتایج آزمون همبستگی، اثرگذاری قوی شاخص‌های ادراک جامعۀ محلی بر تاب‌آوری آنها در برابر خطرات طبیعی به‌ویژه در بعد شناختی و احساسی مؤید این مسئله است. از میان ابعاد مختلف مطلوب‌ترین بعد، شناختی بوده است و پس از آن بیشترین نسبت افراد موردمطالعه، نقش بعد احساسی به‌ترتیب در شاخص‌های (احتمال وقوع، نگرانی از وقوع، احساس ترس، امنیت جانی، ادراک از امنیت هنگام خواب و حس تسلط و کنترل) در تاب‌آوری مطلوب‌تر دانسته شد. آزمون آنالیز واریانس نیز رأی به اختلاف معنا‌دار حداقل یکی از گروه‌ها با دیگران ازلحاظ آماری می‌دهد. با این فرض که تاب‌آوری افراد تا حدی تابعی از درک، آگاهی و دانش آنها در رابطه با خطر است. براساس نتایج به‌دست‌آمده، بیشتر افراد موردمطالعه، ادراک خطر در سطح متوسط داشتند. از آنجا که درک خطر بر رفتارهای ایمنی و تاب‌آوری تأثیر می‌گذارد، از این رو باید شیوه‌هایی اتخاذ شود تا به مقاومت‌پذیری و تاب‌آوری هرچه بیشترافراد در مقابله با خطراتی همچون سیل بیانجامد؛ همچنین با آموزش بیشتر، افراد تمایل بیشتری به پیاده‌سازی استراتژی‌های رفتاری فعال هنگام وقوع سیل خواهند داشت. در پژوهش آزن[9] (2018) به واکنش، نگرش و دانش افراد به‌عنوان مهم‌ترین عناصر مؤثر در تاب‌آوری اشاره شده است که با پژوهش حاضر ازلحاظ تأثیر آگاهی افراد در تاب‌آوری همسویی دارد. بودوک و همکاران[10] (2016)، بهبود تاب‌آوری را در افزایش سطح آگاهی و شناخت افراد از خطر می‌دانند. این موضوع در پژوهش حاضر تحت عنوان شناخت اثرها و برآیندهای خطر و آگاهی از علل و علائم آن نیز نشان داده شد. در پژوهش عزمی و همکاران (1395) نگرانی از وقوع مخاطره رتبۀ بالایی داشته است که پیش‌بینی، آمادگی، دانش و آگاهی و آموزش را برای درک افراد محلی مؤثر می‌دانند که با پژوهش حاضر همخوانی دارد؛ زیرا سطح بیشتری از آگاهی و شناخت در برابر مخاطره، تاب‌آوری را نیز افزایش می‌دهد. به عقیدۀ ابواگیه و همکاران[11] (2013) درک افراد از دلایل و تأثیرات سیل برحسب جنسیت، قومیت و موقعیت مکانی متفاوت است و بر استراتژی‌های مورداستفاده برای مداخله تأثیر می‌گذارد؛ همچنین با پژوهش حاضر در رابطه با نقش جنسیت در درک و تاب‌آوری افراد همسویی دارد. بنابر نتایج پژوهش گفته می‌شود که سیلاب‌ها حوادث پیش‌بینی‌ناپذیر است و عواقب ناگواری دارد. تأثیر چنین رویدادهایی بر محیط‌زیست و جمعیت در معرض ارزیابی می‌شود؛ حتی اگر احتمال وقوع یک رویداد خاص مشخص نباشد. در این راستا، تمرکز بر راه‌های آماده‌سازی جمعیت از طریق افزایش آگاهی، شناخت و انتشار دستورالعمل‌ها دربارۀ اقدامات مناسب قبل و در طول رویداد به افزایش سطح ادراک افراد از مخاطرات و تشویق آنها به اقدامات پیشگیرانه برای کاهش خسارات احتمالی در طول یک فاجعۀ آینده و درنهایت نجات جان انسان‌ها می‌انجامد. به‌طور قطع برنامه‌ریزی، توسعۀ آگاهی و درک افراد از ریسک و سطوح آمادگی جمعیت و تاب‌آوری آنها بسیار مؤثر است.

در این پژوهش برای بررسی درک و آگاهی افراد نمونه از خطر سیلاب، از 3 بٌعد مؤثر استفاده شد که بنابر نتایج پژوهش حاضر گفته می‌شود که مهار کامل مخاطرات ازجمله سیل، امکان‌پذیر نیست؛ اما با مدیریت مناسب و راهکارهایی مانند افزایش سطح آگاهی و شناخت جوامع محلی از طریق برنامه‌های آموزشی، خسارت به حداقل رسانده می‌شود و میزان تاب‌آوری آنها افزایش می‌یابد؛ زیرا اغلب حوادث مجالی به مردم نمی‌دهند تا ضروری‌ترین امکانات ‌را نیز فراهم کنند؛ به همین دلیل برنامه‌ریزی و آمادگی جمعیت در معرض برای برخورد با چنین شرایطی لازم است. درواقع آن دسته از مناطقی که شناخت و ادراک آنها از خطر بیشتر بود، میزان تاب‎آوری افراد هم در برابر بلایا نیز بیشتر بود؛ بنابراین به‌عنوان یکی از اجزای مهم تاب‌آوری و سازگاری با خطرات، شناخت و آگاهی برای جامعه حیاتی است؛ از این رو، مداخلات مختلف آموزش در سطح فردی و اجتماعی برای افزایش سطح شناخت و آگاهی در رفتارهای نشان داده‌شده در پاسخ به خطرات، تعیین‌کننده است؛ زیرا افراد با درک و شناخت زیاد و کافی از مخاطره، علاوه بر اینکه آمادگی و واکنش بهتری در برابر بلایا از خود نشان می‌دهند، اقدام به بیمه‌کردن دارایی‌های خود می‌کنند؛ درنتیجه در میزان تاب‌آوری آنها پس از وقوع خطر تأثیر بسزایی دارد و نکتۀ دیگر اینکه، بعد عملکردی به‌نوعی همراستا با عملیاتی‌شدن ادراک از خطر و نوعی تمایل برای پیشگیری دانسته می‌شود که در گام سوم ادراک قرار می‌گیرد.

از این رو، براساس نتایج پژوهش حاضر پیشنهاد می‌شود که آموزش جامع برای همۀ مدیران و مردم محلی با نهادهای مربوط صورت گیرد؛ زیرا در صورتی که افراد شناخت کافی داشته باشند، امید است که هنگام وقوع سیل، با واکنش و رفتار به‌موقع و مناسب، از جان خود و اطرافیان حفاظت کنند و با افزایش تاب‌آوری در قالب راهکارهایی مانند بیمه، دچار آسیب جانی، مالی و روحی کمتری شوند.

[1]. Pompion

[2]. Hornes

[3]. Aboagye

[4]. Bodoque

[5]. Navaluenga

[6]. Azan Ridzuan

[7] . Aceh, Indonesia

[8]. Margarint

[9]. Azan Ridzuan

[10]. Bodouqe

[11]. Aboagye