پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,706 |
| تعداد مقالات | 13,972 |
| تعداد مشاهده مقاله | 33,551,925 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 13,307,367 |
بررسی کارکردهای بلاغی «ایهام تبادر» در نفثة‌المصدور | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| متن شناسی ادب فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 4، دوره 14، شماره 3 - شماره پیاپی 55، مهر 1401، صفحه 37-53 اصل مقاله (1.45 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/rpll.2022.132083.2011 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مهدی دشتی* 1؛ سجاد منیعی2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نفثة‌المصدور، اثر تاریخی ـ ادبی از شهاب‌الدین محمد خُرندزی زَیدری نَسَوی است که به سبک نثر مصنوع نوشته شده است. «ایهام» ازجمله صنایع بدیع معنوی است که در بلاغت این کتاب مؤثر بوده است. «ایهام تبادر»، یکی از انواع ایهام، از ویژگی‌های سبکی نَسَوی به شمار می‌رود. نگارنده بر آن است تا کارکردهای بلاغی ایهام تبادر را در نفثة‌المصدور بکاود. این پژوهش به روش کمّی ـ کیفی انجام شده است. پرسش محوری پژوهش این است که «آیا می‌توان ایهام تبادر در نفثة‌المصدور را فقط با توجه به علم معانیِ سنتی در سطح جمله بررسی کرد یا به کمک سبک‌شناسی ساختگرا، این امکان وجود دارد که آن را در پیوند با بند و بافت کاوید؟». برای پاسخ به این مهم، ابتدا 570 نمونه ایهام تبادر یافته شد؛ پس از بررسی آنها پی بردیم که ایهام تبادر گاهی فقط در پیوند با جمله است و گاهی با بند و بافت نیز در ارتباط است؛ نیز این آرایه باعث انسجام و بلاغت بیشتر اثر شده و درنهایت به ایجاز کلیّت متن کمک کرده است. این مسئله را از بُعد روان‌شناختی نیز بررسی کردیم و متوجه شدیم که میان موضوع سطرها و بسامد ایهام تبادر ارتباطی برقرار است. به‌سبب محدودیّت صفحات مقاله، تنها بخشی از دستاوردهای خویش را در معرض نقد و نظر سخن‌سنجان قرار داده‌ایم و امید است که صورت کامل آن را در آینده‌ای نزدیک منتشر کنیم. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ایهام تبادر؛ نفثة‌المصدور؛ شهاب‌الدین محمّد خُرندزی زَیدری نَسَوی؛ نثر مصنوع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1ـ مقدمه شهاب‌الدین محمد خُرندزی نَسَوی (م. 647 ق.)، منشی سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه و مؤلف نفثة‌المصدور است (نسوی، 1394: مقدمه یز ـ قا). تاریخ کتابت آن به تصریح خود مؤلف، 632 ق. است (همان، 1399: 116)؛ اما یزدگردی این احتمال را هم داده است که سال تألیف، اوایل 633 ق. باشد (همان: مقدمه، هفتاد و نه). نفثة‌المصدور یعنی «آنچه مبتلا به بیماری ریوی بیرون افکند از خلط و خون تا بدان خود را اندک آرامشی بخشد [و کنایه است از] اظهار شکوی و گلایه‌کردن از امری یا چیزی ناخوشایند تا بدان آلام درونی تخفیف یابد» (دهخدا، 1377: ذیل نفثة‌المصدور). نفثة‌المصدور مرثیه‌ای سوزناک بر مرگ سلطان و شرح آوارگی‌های نسوی پس از هجوم مغولان است و ازجمله متونی است که به نثر مصنوع نوشته شده است. نسوی از انواع صنایع بیانی و بدیعی بهره برده است و گاه قطعات نثر خود را تا آستانۀ شعر لطیف می‌رساند (بهار، 1391: 7‑8؛ صفا، 1398: 1182). به‌طور کلی در نثر فنی و مصنوع، عمدۀ توجه به لفظ و مناسبات آن و آرایش ظاهر کلام است؛ اما هیچ‌گاه محسنات لفظی، از رابطۀ معنوی کلام نمی‌کاهد. معانی در پرده‌ای از الفاظ و ترکیبات و صنایع لفظی نهفته است و الفاظ درپی ایجاد تناسب با مفردات و کلمات مجاور هستند (خطیبی، 1398: 58). نثر فنی نثری است که می‌خواهد تشبّه به شعر کند. نویسنده درپی اخبار نیست؛ بلکه به‌دنبال تأثیر در دل‌ها (هدف غایی شعر) است (شمیسا، 1379: 76‑78). «ایهام» ازجمله صنایع بدیعی است که در بلاغت متن، اهمیت دارد و از مشخصه‌های سبکی نسوی است: 1 «پارسی ایهام، بگمان افکندن باشد و این صنعت را تخییل نیز خوانند و چنان بود کی دبیر یا شاعر در نثر یا در نظم الفاظی بکار برد کی آن لفظ را دو معنی باشد یکی قریب و دیگر غریب و چون سامع آن الفاظ بشنود حالی خاطرش بمعنی قریب رود و مراد از آن لفظ خود معنی غریب بود» (وطواط، 1362: 39). دیگر مؤلفان بعد از وطواط، تعریف‌های مشابه با او ارائه داده‌اند و نکات تأمل‌برانگیزی ذکر نکرده‌اند. 2 متأخرین نیز برای ایهام، تعاریفی نزدیک به قدما، اما منقّح‌تر ارائه داده‌اند؛ مثلاً همایی معتقد است هر دو معنیِ قریب و بعید مراد است و همین فرقِ میان کنایه و ایهام است (همایی، 1394: 302). 3 راستگو ایهام را اینچنین دسته‌بندی کرده است: ایهام چندمعنایی = توازی، ایهام کنایی، ایهام استخدامی، ایهام گونه‌گون‌خوانی، ایهام اشاری [= تبادر]، ایهام تناسب، ایهام ترادف، ایهام تضاد، ایهام پارادوکس، ایهام جناس، ایهام جناس گونه‌گون‌خوانی، ایهام اشتقاقی، ایهام شبکه‌ای و ایهام نام‌واژه‌ای (راستگو، 1379: 15‑122). آنچه در این پژوهش کاویده‌ایم، «ایهام تبادر» است؛ هنگامی که «واژه‌ای از کلام، واژۀ دیگری را که با آن (تقریباً) هم‌شکل یا هم‌صداست به ذهن متبادر کند. معمولاً واژه‌ای که به ذهن متبادر می‌شود با کلمه یا کلماتی از کلام تناسب دارد» (شمیسا، 1395: 133). 4 ایهام، عموماً، و ایهام تبادر، خصوصاً، جایگاه ویژه‌ای در نفثة‌المصدور دارد؛ گویی نسوی پیوسته در فضایی میان واقعیت و ذهنیّت در نوسان بوده است؛ یعنی خودآگاه و ناخودآگاه، پیوسته درحال تعامل و تبادل اطلاعات است. در این پژوهش، کارکردهای بلاغی ایهام تبادر در نفثة‌المصدور تبیین شده است. 1ـ1 پیشینه و ضرورت پژوهش تاکنون پژوهشی تخصصی دربارۀ ایهام تبادر در نفثة‌المصدور و کارکردهای بلاغی آن به انجام نرسیده است و غالب پژوهش‌ها اشاراتی اندک به ایهام و انواع آن داشته‌اند؛ ازجمله: الف) قدیری یگانه (1389) در «صنعت ایهام در آفرینش سبک هنری نفثة‌المصدور» که مدعی شده، ایهام تبادر در هشت عبارت کتاب آمده است (همان: 162) و فقط در دو جا، ایهام تبادر را در ارتباط با بند بررسی کرده؛ اما هیچ‌گاه به پیوند آن با بافت متن اشاره‌ای نکرده است. ب) رادمنش و پازاج (1392) در «رویکردی به ایهام در نفثة‌المصدور زیدری نسوی» که فقط به ذکر دو نمونه ایهام تبادر، آن هم در سطح جمله، پرداخته و از ارتباط آن با بند و بافت متن سخنی نگفته‌اند (همان: 86‑87). برخی پژوهش‌ها نیز ایهام را یکی از ویژگی‌های سبکی نفثة‌المصدور دانسته‌اند یا غیرمستقیم از آن سخن به میان آورده‌اند؛ اما اشارۀ مستقیمی به ایهام تبادر ندارند؛ مانند سام‌خانیانی و باغبان (1395) در «قرینه‌پردازی در نفثة‌المصدور». پیش از این، غالب پژوهشگرانْ ایهام تبادر را در نظم فارسی کاویده‌اند؛ ازجمله در مقالة «فهمی از رندی‌های حافظ» (سبزعلیپور، 1389)؛ پیشتر یک مقاله نیز درباب ایهام تبادر در نثر فارسی چاپ شده است: «بررسی ایهام تبادر در مرزبان‌نامه به‌مثابۀ یک ویژگی سبکی» (رضاپور، 1400). پژوهش پیش رو، دومین اثر تخصصی دربارۀ ایهام تبادر در نثر فارسی است. با توجه به بررسی‌نکردن علل بلاغیِ استفاده از ایهام تبادر در نفثة‌المصدور و بسامد بالا و جایگاه ویژه‌اش در این اثر، وجود پژوهشی تخصصی دربارۀ آن بیشازپیش لازم است. 1ـ2 پرسش‌های پژوهش
1ـ3 فرضیه‌های پژوهش ایهام تبادر در نفثة‌المصدور، هم در سطح جمله و هم در سطح بافت متن بررسی‌پذیر می باشد و بر بلاغت و انسجام کتاب افزوده است. گاهی این توجه عامدانه و گاهی احتمالی است. 2ـ بحث برای بررسی کارکردهای بلاغی ایهام تبادر در نفثة‌المصدور، ابتدا باید آنها را در گونه‌های مختلف برشمرد و دسته‌بندی کرد: 5 2ـ1 نوع اول: نمونه‌هایی است که متبادِر و متبادَر، با هم جناس خط (تصحیف) دارند. «از فروع تبادر، ایهام تصحیف است به این معنی که یک کلمه یا دو کلمۀ کنار هم را اشتباه (به‌لحاظ نقطه یا سرکج کاف و گاف) ببینیم و به نحو دیگری بخوانیم زیرا بین آن کلمة مصحّف و کلمه یا کلمات دیگری از کلام تناسب است» (شمیسا، 1395: 136). ـ «غراب‌البینی است که وقت مهاجرت کاغد» (نسوی، 1399: 3). با توجه به اینکه سطور قبل و بعد این خط در وصف قلم هستند، «کاغد» ایهام تبادر به «کاغذ» دارد. ـ «مهفهفات تُرک را از مرهفات هند خوشتر ندیدی؟» (همان: 19). «ترک» به قرینۀ «مرهفات = شمشیرهای تیز»، ایهام تبادر به «تَرگ = کلاهخود» دارد. ـ «و آن مورحرصان مارسیرت، حَبّاتِ حَیاتِ آثار قوم، به هر راه، تا به مَجَرَّه می‌جُستند...» (همان: 41). «حَیات»، به قرینۀ «مار»، «حَیّات = مارها» را به ذهن متبادر می‌کند. ـ «از نُفایات سنان و سیف و بقایای منون و حیف...» (همان: 59). «حیف» به قرینۀ «مَنون = مرگ»، ایهام تبادر به «حَتف = مرگ» دارد. ـ «... بر آن قلتبان مأبون دمید... چون شب محنت را سحری ندید...» (همان: 85). «محنت» به قرینۀ «قلتبان» و «مأبون»، ایهام تبادر به «مُخَنَّث» دارد. ـ «آن بیچارۀ بی دست و پای... در زیّ اهل عرصات...» (همان: 92). «چاره» منتزع از «بیچاره» به قرینۀ «زیّ = جامه»، ایهام تبادر به «خاره = پارچۀ موج‌دار» دارد. ـ «گِلِ آن تا بیشتر پاید، به خون دل سرشته» (همان: 93). «بیشتر» به قرینۀ «خون»، ایهام تبادر به «نیشتر = وسیلۀ رگ‌زدن» دارد. ـ «به دریایی درافتادم که پیدا نیست پایانش... این بیابان از آن بی‌پایان‌تر است...» (همان: 108). «پیدا» به قرینۀ «بیابان»، ایهام تبادر به «بَیْدا = بیابان» دارد. ـ «منِ غمکشِ محنت‌روزی، که در حجرِ نوائب بربالیده، و به اندوه از نوعی اِلف گرفته» (همان: 110). «بالیده» به قرینۀ «نوائب = مصیبت‌ها» و «اندوه»، ایهام تبادر به «نالیده» دارد. ـ «به نیکی توانم گزارد و مقصود قاصدی که این رنج برگرفتی برآورد» (همان: 123). «نیک» منتزع از «نیکی»، به قرینۀ «قاصد»، ایهام تبادر به «پیک» دارد. ـ «هرچند سردمهری آن مخدوم همه محنت‌ها را که دیده...» (همان: 124). «محنت» به قرینۀ «مهر»، ایهام تبادر به «محبّت» دارد. 2ـ2 نوع دوم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر «جناس لفظ» دارند: «جناس لفظ یا لفظی آن است که کلمات متجانس در تلفظ یکی و در کتابت مختلف باشند» (همایی، 1394: 70). ـ «قصد آن کرده که شطری از آتش حرقت که ضمیر بر آن انطوا...» (نسوی، 1399: 3). «انطواء» به قرینۀ «قصد کرده»، ایهام تبادر به «انتواء = نیت و قصد و آهنگ‌کردن» دارد. ـ «در ضَمان اقبال و کنف سعادت است و احوال او به نسبت اقتضای وقت...» (همان: 8). «ضَمان» به قرینۀ «وقت»، ایهام تبادر به «زمان» دارد. ـ «ترسان‌ترسان، پرسان‌پرسانِ احوال او بوده‌ام» (همان: 10‑11). «احوال» به قرینۀ «ترسان»، ایهام تبادر به «اَهوال = ج هول: ترس» دارد. ـ «در وقت عطعطۀ کفاح و حمحمۀ جیاد و قعقعۀ سلاح و ولولۀ اجناد...» (همان: 40). «حمحمه»، به قرینۀ متن، «همهمه» را هم به ذهن متبادر می‌کند. ـ «از این تعسّف چه می‌جویم؟» (همان: 47). «تعسّف» به قرینۀ سطور قبل و بعد، ایهام تبادر به «تأسف» دارد. ـ «القصه... شب را چه گنه حدیث ما بود دراز» (همان: 111). «قصه» به قرینۀ «شب = در معنی سیاه» و «دراز»، ایهام تبادر به «قُصَّة = موی پیشانی» دارد. 6 2ـ3 نوع سوم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر با هم «جناس قلب» دارند: «جناس قلب یا مقلوب، اختلاف در توزیع واک‌های مشترک کلمات است» (شمیسا، 1395: 66). ـ «فسق لاقیس چنان مجهور شده است و میان خاصّ و عامّ آن ملک...» (نسوی، 1399: 62). «مجهور» به قرینۀ «خاص و عام»، ایهام تبادر به «جمهور = گروه مردم» دارد. ـ «چاشنی‌ای از خبائث آن بدرگ که دریا را نجس گرداند، ایراد کردمی» (همان: 63). «نجس» به قرینۀ «رگ = نژاد»، ایهام تبادر به «جنس = نژاد» دارد (بدجنس را نیز به یاد می‌آورد). ـ «اعتدال ربیعی برقرار نفور، و ما را بهادم لذات هجوم تاتار...» (همان: 101). «ربیع» منتزع از «ربیعی» به قرینۀ «تاتار»، ایهام تبادر به «عبیر» دارد (مشک تاتار، بسیار زبانزد است). 7 2ـ4 نوع چهارم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر با هم «جناس ناقص یا مُحرّف» دارند: «آن است که ارکان جناس در حروف یکی و در حرکت مختلف باشند» (همایی، 1394: 61). ـ «حریری است و اصلش قصب. پیسه‌کلاغی است که حدیث فاوا بَرَد» (نسوی، 1399: 3). «بَرَد» به قرینۀ «حریر» و «قَصَب = نوعی پارچه از جنس کتان»، ایهام تبادر به «بُرْد = پارچه‌ای قیمتی» دارد. ـ «در غُرَّۀ خَطب همه را بقیود مُحَجَّل گردانید» (همان: 23). «خَطْب»، به قرینۀ «مُحَجَّل = در حجله شده»، «خِطب = خواستگاری» را به ذهن متبادر می‌کند. ـ «و باز بی احتراز بالای مخارم شعاب و مضایق عِقابِ آن پرواز نکند» (همان: 65). «عِقاب = گردنه‌های کوهستانی صعب‌العبور» به قرینۀ «باز»، به «عُقاب» ایهام تبادر دارد. ـ «ضبط و حفاظ چنان مدروس شده گشته که حق و حرمت گفتی در میان خلق...» (همان: 66). «خَلْق» به قرینۀ «مدروس»، ایهام تبادر به «خَلَق = کهنه» دارد. ـ «و اصحاب سلطان که خسروان اطراف به شوافع مباسطت ایشان طلب کردندی» (همان: 68). «طَلَب» به قرینۀ «اصحاب سلطان»، ایهام تبادر به «طُلْب = امیر و فرماندۀ سپاه» دارد. ـ «آتش تب به دمی که در شب واقعه تافته بود... که انگشت‌ها مانند اصابع مذری...» (همان: 93). «انگُشت» به قرینۀ «آتش»، ایهام تبادر به «اَنگِشت = زغال» دارد. ـ «منِ غمکشِ محنت‌روزی که در حِجر نوائب بربالیده و به اندوه از نوعی اِلف گرفته» (همان: 110). «اِلْف»، «ألْف = هزار» را هم به یاد می‌آورد که متبادرکنندۀ کثرت غم و اندوه است. ـ «قلم از ذکر او بشکنم و بر سنّت آن خداوند...» (همان: 120). «سنت» به قرینۀ «قلم»، ایهام تبادر به «سِنَّة = سر قلم» دارد. ـ «هرچه از چشم دور از دل دور، دور از انصاف. ... با هر سحاب که بدان طرف...» (همان: 125). «طَرَف» به قرینۀ «چشم»، ایهام تبادر به «طَرْف = گوشۀ چشم» دارد. 2ـ5 نوع پنجم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر با هم «جناس اقتضاب» دارند. «کلمات متجانس ازحیث مصوت بلند با یکدیگر فرق دارند» (شمیسا، 1395: 57). ـ «ضواری، انداختۀ دیگران نخورد» (نسوی، 1399: 61). واژۀ «انداخته» به قرینۀ سطور پیشین، ایهام تبادر به «اندوخته» دارد. 2ـ6 نوع ششم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر «جناس زاید» دارند: «یکی از کلمات متجانس نسبت‌به دیگری واک یا واک‌هایی در آغاز یا وسط یا آخر اضافه دارد» (شمیسا، 1395: 61). ـ «سحائبِ عذب‌بار، نوائبِ عضب‌بار گشته» (نسوی، 1399: 1). «عذب» منتزع از «عذب‌بار» به قرینۀ نوائب، ایهام تبادر به «عذاب» دارد. ـ «آسیای دوران جان سنگین را چند بجان گردانیده... تنِ مسکین را چند بار کُشته» (همان: 9). «بِجان»، به قرینۀ «چند بار کُشته»، «بیجان» را هم به ذهن متبادر می‌کند. ـ «در دل بی‌عقل او خانه گرفته، و سودای...» (همان: 22). «سودا» به قرینۀ «دل»، ایهام تبادر به «سُوِیدا = نقطۀ سیاه در دل» دارد. ـ «رنود کارد و سَقّاط کشیدند و خون خلقی از منتمیان درگاه... بر زمین ریختند» (همان: 25). «سقاط» به قرینۀ متن، ایهام تبادر به «سقط» دارد. ـ «عروس شام جهاز زر از طاقچه‌های آسمان درهم چید. ... با شَبَه برآمیخت» (همان: 42). «شَبَه» به قرینۀ «عروس»، ایهام تبادر به «شَبَّة = زن جوان» دارد. ـ «کُرۀ تند فلک را هیچ رایض بر وفق مرام رام نکرده است» (همان: 49). «کُره» به قرینۀ «رایض و رام»، ایهام تبادر به «کُرّه = حیوان کوچک» دارد. ـ «و از هزار نوع حبال حیلت که از آن دام چگونه خلاص یابم، نصب می‌کرد» (همان: 64). واژۀ «حبال = طناب‌ها» به قرینۀ «دام»، ایهام تبادر به «حباله = دام» دارد. ـ «آفتاب... عَسی جَدُّ تُعَثِّرُهُ اللّیالی/ یقالی له لعاً و لمن یقال» (همان: 73). «عَسی» به قرینۀ «آفتاب»، ایهام تبادر به «عیسی» دارد. 8 ـ «از آن خرابه به مصطبه‌ای راضی شدم» (همان: 93). «خرابه» به قرینۀ «مصطبه = میخانه»، ایهام تبادر به «خرابات» و «خرابی = مَستی» دارد. ـ «مهندسان لشکر خوارزم، در نوبت و مدت خویش...» (همان: 102). «نوبت» به قرینۀ «لشکر»، ایهام تبادر به «نوبتی = اسب یدک و خیمۀ پاسبانی» دارد. ـ «و آن خصال که خاک در چشم آب حیات زدی، کی تغیّر گرفته است» (همان: 123). «چشم» به قرینۀ «آب حیات»، ایهام تبادر به «چشمه» دارد. 2ـ7 نوع هفتم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر با هم «جناس مضارع یا لاحق» دارند: «جناس مضارع و لاحق، آن است که دو رکن جناس در حرف اول یا وسط، مختلف باشند. ... اگر قریب‌المخرج باشند، آن را جناس مضارع یعنی مشابه گویند و در صورتی که بعید المخرج باشند، جناس لاحق نامند» (همایی، 1394: 68). ـ «از درق تیر، هدفِ تیر ساختی و به نیزه، گاه با سماک برآویختی» (نسوی، 1399: 44). «گاه» به قرینۀ «تیر» و «سماک = منزل چهاردهم ماه»، ایهام تبادر به «ماه» دارد. ـ «بدین قلّه که می‌بینی، تیز رکابان‌اند که در چابکی موی از سر می‌ربایند» (همان: 107). «رکاب» به قرینۀ «موی» و «سر»، ایهام تبادر به «رقاب = گردن‌ها» دارد. ـ «هوای نَفس را در بوتۀ توبه بگداخته» (همان: 117). «در» به قرینۀ «بوته = ظرف گدازندۀ طلا و نقره»، ایهام تبادر به «زر» دارد. 2ـ8 نوع هشتم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر با هم «جناس ریشه» دارند: «دو واژه، معمولاً حداقل در دو یا سه صامت و یک مصوت مشترک‌اند» (شمیسا، 1395: 60). ـ «... بر نهضت سوی آن دیار... آتش‌پای می‌گردانید» (نسوی، 1399: 96). «نهضت» به قرینۀ «پای» منتزع از «آتش‌پای»، ایهام تبادر به «نَهَضَ = برخاست» دارد. 2ـ9 نوع نهم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر با هم «جناس شبه‌اشتقاق» دارند: «در نظم یا نثر الفاظی را بیاورند که حروف آنها متجانس و به یکدیگر شبیه باشد و از یک ماده مشتق نباشند؛ اما حروف آنها چندان شبیه و نزدیک به یکدیگر باشد که در ظاهر توهم اشتقاق شود» (همایی، 1394: 74). ـ «از لذت خورد و شراب، به بلاله‌ای راضی شده» (همان: 21). «بلاله = نمناکی» به قرینۀ «شراب»، ایهام تبادر به «بلبله = کوزۀ شراب» دارد. ـ «فسانۀ بیمغز و سنگ، بی‌هیچ اندیشه و درنگ...» (همان: 28). «فسانه» به قرینۀ «سنگ»، ایهام تبادر به «افسان = سنگی که با آن کارد را تیز می‌کنند» دارد. ـ «از ارتفاع خرمن سپهر برخورداری مجوی که ناپایدار است» (همان: 49). «مجوی» به قرینۀ «خرمن»، ایهام تبادر به «جُوْ» دارد. ـ «از شراب به آب دیده اکتفا نکرده، دوام اندوه و علاوۀ محنت را...» (همان: 58). «دوام» به قرینۀ «شراب»، ایهام تبادر به «مُدام= شراب» دارد. ـ «عماقریب به وبال ظلم و فجور، آفتاب دولت او به زوال رسید» (همان: 67). «فجور» به قرینۀ «آفتاب»، ایهام تبادر به «فجر = سپیده‌دم» دارد. ـ «به لَعَلَّ و عَسَی، خویشتن را خوشابی می‌دادم» (همان: 73). «لَعَلَّ» به قرینۀ «خوشاب»، ایهام تبادر به «لَعْل = سنگ قیمتی قرمز رنگ» دارد. ـ «در مناکحتِ شغلِ استیفایِ کفات، کفایت اعتبارکردن واجب بود، تزجیۀ وقت را...» (همان: 78). «تزجیه = روزگار گذرانیدن» به قرینۀ «مناکحت = زناشویی»، «تزویج = زناشویی» را به ذهن متبادر می‌کند. ـ «... به عقوق لازم خواهد شمرد. بارانی آن باران دوخته...» (همان: 84). «عقوق = نافرمانی» به قرینۀ «باران»، ایهام تبادر به «عَیّوق = نام ستاره‌ای» دارد. 9 ـ «آن گاوریش خرطبع که بهمه وجوه...» (همان: 85). ـ «بهمه» به قرینۀ «گاو» و «خر»، ایهام تبادر به «بهیمه = چهارپا» دارد. ـ «خلقی از اسرای ارمن و دیار بکر که به خوی اجتماع یافته» (همان). «دیار» به قرینۀ «خلق»، ایهام تبادر به «دَیّار = شخص» دارد. ـ «بر سنّت آن خداوند، اگر دندان از آنکه در بن دندانش نمی‌روم...» (همان: 120). «سنت» به قرینۀ «دندان»، ایهام تبادر به «سِنّ = دندان» دارد. 2ـ10 نوع دهم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر، با هم «جناس مطرّف» دارند: «آن است که دو رکن جناس فقط در حرف آخر مختلف باشند» (همایی، 1394: 67). ـ «سیلاب جَفای ایام سرهای سروران را جُفای خود گردانیده...» (نسوی، 1399: 1). «جَفا» به قرینۀ «سر»، ایهام تبادر به «جَفن = پلک چشم» دارد. ـ «بلارک هندی به برگ هندبا منثلم گشته» (همان: 73). «برگ» به قرینۀ «بلارک = شمشیر»، ایهام تبادر به «برق = درخشش» دارد. 2ـ11 نوع یازدهم: نمونه‌هایی که متبادِر و متبادَر، با هم «جناس مرکب» دارند: «جناس مرکب یا مَرفُوّ از فروع جناس تام است و بر دو نوع است: الف) دو کلمۀ متجانس، هم‌هجا هستند؛ اما اختلاف در تکیه دارند، به‌طوری که می‌توان به آن جناس تکیه گفت؛ یعنی به قول دستوریان یکی بسیط یا در حکم بسیط و دیگری مرکب است. ب) هر دو کلمۀ متجانس مرکب باشند، در این صورت بدان جناس ملفّق یا متشابه گویند» (شمیسا، 1395: 52‑53). ـ «بارسالارِ ایام چون بار حوادث درهم بسته، تیغ به سرباری در بار...» (نسوی، 1399: 1). «در بار» به قرینۀ «بارسالار»، ایهام تبادر به «دربار» دارد. ـ «یک بیک ... بمبالغت، مطالبت واجب داشت و مرا که مقدَّم قوم بودم...» (همان: 104). «بِیِک» به قرینۀ «مقدَّم = فرمانده»، ایهام تبادر به «بِیگ و بِیک = فرمانده» دارد. ـ «آن دوستِ دستخوشِ تصاریفِ دهر آیا بچه رسیده... تغاییر احداث...» (همان: 122). «بِچِه» به قرینۀ «احداث = نوجوانان»، ایهام تبادر به «بَچّه» دارد. 2ـ12 نوع دوازدهم: نمونه‌هایی که مجاورت چند واژه، باعث ایجاد «تلمیح» می‌شود. یعنی درک «ایهام تبادر» وابسته به دانستن تلمیحی است. ـ «بارسالارِ ایام چون بار حوادث درهم بسته، تیغ به سرباری در بار نهاده» (نسوی، 1399: 1). ایهام تبادر به داستانِ قرآنی حضرت یوسف (ع) و برادرانش دارد. 10 (یوسف: 70‑82). ـ «سر بریده است و سخن می‌گوید» (نسوی، 1399: 4). ایهام تبادر به امام حسین (ع) دارد. 11 ـ «تا بدانند که آسیای دوران، جان سنگین را چند بجان گردانیده است، و نَکبای نکبت تنِ مسکین را چندبار کُشته، و هنوز زنده است» (همان: 9). ایهام تبادر به «خطبۀ شقشقیه» دارد: «وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى...» (سیّد رضی: 9). ـ «و یا لیت بدانستمی که حال او بِچِه رسید؛ سرنوشت قضاش در آن خطّه پای بند گردانید، یا آبشخور مقسومش با خاک زیدر رسانید» (نسوی، 1399: 10). ایهام تبادر به انتهای برخی از مقامه‌های مقامات حمیدی دارد که با ابیاتی در همین مضمون به پایان می‌رسد. 12 ـ «لواقح لواحق آن را به سوابق در رساند یا سیلاب که تواتر امداد صواعق آن را از شواهق سوی هامون راند لیکن سحابی حشو آن عذاب و میغی رشِّ آن تیغ و غیثی قطر آن عیث و غیمی رشح آن ضیم و ابری حمل آن کَبر، بر قصد لشکر، بر حدود ارمن گذشتند» (همان: 32). بسامد بالای واج‌های «ا»، «ه/ ح» و «ق/ غ»، آه و هق‌هق و اضطراب ناشی از حملات مغول را به ذهن متبادر می‌کند. ـ «چون کرام، اکرام از واجبات مذهب مروت شمرد» (همان: 59). «کرام» به قرینۀ «مذهب»، ایهام تبادر به «مذهب کرّام و کرّامیان» دارد. 13 ـ «تا این سفیه، نبیه شود، و این بی‌مایه به پایه‌ای رسد...» (همان: 77). واژگان «سفیه»، «نبیه»، «مایه» و «پایه» به «سفینه، نبید، مایع و پیاله» ایهام تبادر دارند (اصطلاحات خَمر). ـ «... او را به دیوان نشاند، و به اتفاق انگشت خلق به دندان ماند» (همان: 79). مجاورت «انگشت» و «دیوان»، ایهام تبادر به داستان حضرت سلیمان دارد. 14 ـ «در آن هفته از فرط حیا آب شوند» (همان: 99). مجاورت واژگان «حیا» و «آب»، ایهام تبادر به «آب حیات» دارد. 15 ـ «تا وقت عصر، به عصر و شکنجۀ از خون در رگ نمانده‌ای چند...» (همان: 104). «عصر» به قرینۀ «خون»، ایهام تبادر به «فشردن انگور و ریختن خون دختر رز و شرابگیری» دارد. 16 2ـ13 نوع سیزدهم: نمونه‌هایی که در هیچ‌کدام از دسته‌های دوازده‌گانۀ فوق قرار نمی‌گیرند. ـ «و یا لیت بدانستمی که حال او بِچِه رسید» (نسوی، 1399: 10). در «بِچِه رسید»، «بِچِه»، «بَچّه و نابالغ» و «رسید»، «بالغ‌شده و رسیده» را به ذهن متبادر می‌کند. ـ «ارقم آفت در قصد جان بیدرنگ و ایشان در زخمه و ترنگ» (همان: 41). واژۀ «ترنگ» به قرینۀ «ارقم = مار سیاه و سفید»، ایهام تبادر به «دو رنگ» دارد. ـ «ضباب حجاب آفتاب گشته و او نهفته. کلاب حوالی غاب احاطت گرفته و شیر...» (همان: 42). واژۀ «ضباب» به قرینۀ «کلاب = سگ‌ها» و «شیر»، ایهام تبادر به «ذئاب = گرگ‌ها» و «ضباع = کفتارها» دارد. ـ «غر داده و زر داده و سر هم داده» (همان: 75). «سر هم» به قرینۀ «زر»، ایهام تبادر به «دِرهَم» دارد. ـ «به هر قدمی که نه بر جادّۀ قرار زده‌ام...» (همان: 117). مجاورت «هر» و «بر جادّۀ»، ایهام تبادر به «زر» و «بیجاده = عقیق» دارد. ـ «امروز ندمی روی نموده، هوای نَفْس را در بوتۀ توبه بگداخته» (همان). مجاورت واژگان «ندم» و «نَفْس»، ایهام تبادر به «دَم و نَفَس» دارد. ـ «شوربختی خود را به دردخنده پوشیده می‌دارم و نافه‌صفت از میان خون جگر...» (همان: 124‑125). «بختی» و «نافه» منتزع از «شوربختی» و «نافه‌صفت»، ایهام تبادر به «بُختی = شتر» و «ناقه = شتر ماده» دارند. 3ـ تحلیل «ایهام تبادر» در نفثة‌المصدور ازمنظر «سبک‌شناسی ساختگرا» سبک‌شناسی ساختگرا بر نقش زبان (مثلاً صنایع بدیعی) تکیه دارد. بحث اساسی‌اش این است که هیچ جزئی به تنهایی معنی‌دار نیست؛ بلکه باید هر جزء اثر را در ارتباط با اجزاء دیگر آن و نهایتاً با کل سیستم در نظر گرفت؛ یعنی عناصر و اجزاء یک متن را نباید مجزّا و مجرّد بررسی کرد. (شمیسا، 1393: 162). 17 نگارنده معتقد است که «ایهام تبادر» در نفثة‌المصدور را می‌توان ازمنظر «سبک‌شناسی ساختگرا» بررسی کرد. اگر برخلاف بلاغت سنتی (علم معانی) که واحد بررسی را فقط جمله می‌داند، 18 نمونه‌های «ایهام تبادر» را فراتر از جمله، در پیوند با بند یا کلیّت و بافت اثر، بررسی کنیم، متوجه خواهیم شد که «ایهام تبادر» بر بلاغت متن افزوده، به ایجاز کلّیت اثر کمک کرده و باعث انسجام هرچه بیشتر کتاب شده است؛ گویی رشته‌ای نامرئی، واژگان و سطور را به هم پیوند زده است: در سطرهای آغازین کتاب، واژۀ «عذب» منتزع از «عذب‌بار»، ایهام تبادر به «عذاب» دارد. «عذاب» هم با خطوط قبل و بعد تناسب دارد (ایهام تبادر در محور عمودی اثر) و هم با بافت متن مرتبط است که دربارۀ هجوم مغولان و سختی‌های نسوی است. این نمونه از ایهام تبادر را می‌توان به‌منزلۀ برائت استهلال به شمار آورد. (نسوی، 1399: 1‑2). نسوی در اثنای سطور متوالی که دربارۀ «قلم» صحبت کرده، فعل «کاغد» را به کار برده است؛ این فعلْ «کاغذ» را به یاد می‌آورد که با بندها و صفحات قبل و بعد، در ارتباط است (همان: 3‑4). آنجا که از ترس خود سخن می‌گوید، واژۀ «احوال»، «اهوال = ج هول: ترس» را به ذهن متبادر می‌کند که با فضای کلی بند و متن، مبنی بر وحشت و بیقراری و آوارگیِ متأثّر از هجوم مغولان، کاملا سازگاری دارد (همان: 10‑11). گاهی در خطوط متوالی، از شگرد «واج‌آرایی» برای القای مفهومی خاص بهره می‌گیرد؛ مثلاً بسامد بالای واج‌های «ا»، «ه/ ح» و «ق/ غ»، آه و هق‌هق و اضطراب ناشی از حملات مغول را به ذهن متبادر می‌کند (همان: 32). در نمونه‌ای دیگر که در ذمّ مغولان قلم‌فرسایی می‌کند و آنان را «مورحرصانِ مارسیرت» می‌خواند، «حیات = زندگی»، «حَیّات = مارها» را به ذهن متبادر می‌کند که هم با واژگان قبلش تناسب دارد و با بافت کلی متن (دربارۀ مغولان) در پیوند است و هم باعث مذمّت بیشازپیش مغولان می‌شود (همان: 41). نسوی در میان صفحاتی که از محاصرۀ سلطان می‌گوید و بر حوادث پس از آن بسیار افسوس می‌خورد، واژۀ «تعسّف» را به کار می‌برد که «تأسف» را به ذهن متبادر می‌کند (همان: 41‑47). وقتی که از اندوه و رنج سخن می‌گوید، «بالیده» و «اِلْفْ»، «نالیده» و «اَلْفْ» را هم به ذهن متبادر می‌کنند که با سطور قبل و بعد و بافت متن ـ که بسیاری غم‌های ناشی از مرگ سلطان و آوارگی خود را شرح داده است ـ پیوند دارد؛ نیز در همین بند، «یک» هم به کار رفته که با «اَلْفْ» در تضاد است (همان: 110). نکتۀ اساسی در اینجا این است که اگرچه جملات نفثة‌المصدور خود، اطناب دارند، کلیّت کتاب ایجاز دارد و یکی از ابزارهایی که به ایجازِ کلّیتِ اثر کمک کرده است، همین «ایهام تبادر» و مضامین ضمنی است. پس اثبات شد که بررسی «ایهام تبادر» برای تبیین معانی ضمنی و مفاهیم پنهان ضروری است؛ ایجاز کلّیت اثر را نشان می‌دهد؛ باعث انسجام متن شده است و نداشتن دقت در این امر و بررسی نکردن آن، درک و فهم ما را از متن خدشه‌دار می‌کند. به‌طور کلی، «ایهام تبادر» با سبک اثر (نثر مصنوع) در پیوند است؛ زیرا نسوی به قدرت‌نمایی در تصنیف «نثر مصنوع» و تشبّه به شعر، اشتیاق فراوانی دارد. 4ـ تحلیل روان‌شناختی «ایهام تبادر» در نفثة‌المصدور نگارنده معتقد است که میان موضوع سطور و بسامد «ایهام تبادر»، ارتباط مستقیمی برقرار است؛ به‌طور کلی هرجا که بیان احساسات ـ اعم از ترس، دلهره، گلایه، هجو، مدح، ذم ـ یا رعایت ادب در میان باشد، نویسندگان و شاعران از صنایعی مانند ایهام و انواع آن، بهره می‌گیرند تا منظور خود را بهتر برسانند؛ مثلاً در عبارت «... بر آن قلتبان مأبون دمید... چون شب محنت را سحری ندید...» (همان: 85) که هجو است، «محنت» به قرینۀ «قلتبان» و «مأبون»، ایهام تبادر به «مُخَنَّث» دارد. پس نسوی با ایهام تبادر از تکرار دوبارۀ «مُخَنَّث»، برای رعایت ادب، پرهیز کرده است. در عبارت «ضباب حجاب آفتاب گشته و او نهفته. کلاب حوالی غاب احاطت گرفته و شیر...» (همان: 42)، «ضباب» به قرینۀ «کلاب = سگ‌ها» و «شیر»، «ذئاب = گرگ‌ها» و «ضباع = کفتارها» را هم به یاد می‌آورد که هم با بندهای قبل و بعدش تناسب دارد و هم باعث ذم بیشازپیش مغولان شده است. 19
جدول شمارۀ 1: بررسی ارتباط میان موضوع سطرها و بسامد «ایهام تبادر» در چند نمونه
5ـ «ایهام تبادر» در نثر فنی، پیش از نفثة‌المصدور آیا در ادبیات منثور فارسی، پیش از نفثة‌المصدور هم «ایهام تبادر» کاربرد داشته است؟ اگر پاسخ مثبت است، کمّ و کیف آن چگونه بوده است؟ در این بخش بر آنیم تا به این پرسش کلیدی پاسخی درخور بدهیم. بدین منظور «ایهام تبادر» در کلیله و دمنه 20 بدین صورت بررسی شد که صفحه‌ای را از هر باب، تصادفی، برگزیدیم. (ابوالمعالی، 1396: 2 و 28 و 39 و 44 و 59 و 127 و 157 و 192 و 239 و 262 و 268 و 284 و 310 و 336 و 341 و 348 و 403 و 413) و این نتایج به دست آمد: الف) در تشبیب هر باب، به‌ندرت «ایهام تبادر» وجود داشت و اغلب در خود داستان‌ها با آن روبه‌رو بودیم. ب) درمجموع، 36 «ایهام تبادر» یافت شد؛ به‌طور میانگین 2 «ایهام تبادر» در هر صفحه. همچنین در اثنای این پژوهش، پی بردیم که رضاپور (1400) «ایهام تبادر» در مرزبان‌نامه را بررسی کرده و نتیجه گرفته است که «ایهام تبادر» از ویژگی‌های مهم سبکی وراوینی است و بسامد بالایی در اثر دارد. حاصل سخن، اینکه «ایهام تبادر» پیش از نفثة‌المصدور در کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه با بسامدهای کم و زیاد به کار رفته است؛ پس می‌توان نسوی را جزو نخستین نویسندگان نثر فنّی برشمرد که «ایهام تبادر» را با بسامد بالا، همانند یک شاخصۀ سبکی، به کار برده است. 6ـ بررسی نمونه‌ها پیش از هر چیز، تعیین این نکته ضروری می‌نماید که نسوی، عامدانه یا اتفاقی از ایهام تبادر بهره برده است. پاسخ این است که ـ اگرچه نمی‌توان با قاطعیّت گفت که نسوی به همة ایهام تبادرها توجه داشته یا نه ـ برخورداری او از ایهام تبادر را می‌توان در دو دسته جای داد و بررسی کرد: الف) شواهدی که به عقیدۀ نگارنده، نسوی عامدانه و عالمانه، واژگان را گزینش کرده و از ایهام تبادر سود برده است:
ـ «عروس شام جهاز زر از طاقچه‌های آسمان درهم پیچید» (همان: 42). «دَرهم» به قرینۀ «زر»، ایهام تبادر به «دِرهَم» دارد. قس: ـ «غر داده و زر داده و سر هم داده» (همان: 75). «سر هم» به قرینۀ «زر»، ایهام تبادر به «دِرهَم» دارد. ـ «... خر فرا کاروان داده و از آن نوخاسته کهنه‌دولی زن کرده و بهمه وجوه...» (همان). «بهمه» به قرینۀ «خر»، ایهام تبادر به «بهیمه» دارد. قس: ـ «آن گاوریش خرطبع که بهمه وجوه...» (همان: 85). «بهمه» به قرینۀ «گاو» و «خر»، ایهام تبادر به «بهیمه» دارد.
ـ «بارسالارِ ایام چون بار حوادث درهم بسته، تیغ به سرباری در بار نهاده» (نسوی، 1399: 1). در این خط، دو «ایهام تبادر» داریم: الف) ترکیب «در بار» به قرینۀ «بارسالار»، ایهام تبادر به «دربار» دارد. ب) ایهام تبادر تلمیحی به داستانِ حضرت یوسف (ع) و برادرانش دارد.
ـ «غراب‌البینی است که وقت مهاجرت کاغد» (نسوی، 1399: 3). با توجه به اینکه سطرهای قبل و بعد این خط در وصف قلم هستند، واژۀ «کاغد»، ایهام تبادر به «کاغذ» دارد. ـ «از این تعسّف چه می‌جویم؟» (همان: 47). «تعسّف» به قرینۀ جملات قبل و بعد که در مرثیۀ سلطان و حسرت فقدان اوست، ایهام تبادر به «تأسف» دارد. ـ «کـُرۀ تند فلک را هیچ رایض بر وفق مرام رام نکرده است» (همان: 49). واژۀ «کُره» به قرینۀ «رایض و رام»، ایهام تبادر به «کُرّه = حیوان کوچک» دارد. ـ «از شراب به آب دیده اکتفا نکرده، دوام اندوه و علاوۀ محنت را...» (همان: 58). واژۀ «دوام» به قرینۀ «شراب»، ایهام تبادر به «مُدام» دارد. ـ «و باز بی احتراز بالای مخارم شعاب و مضایق عِقابِ آن پرواز نکند» (همان: 65). واژۀ «عِقاب» به قرینۀ «باز»، ایهام تبادر به «عُقاب» دارد. ـ «و آن خصال که خاک در چشم آب حیات زدی، کی تغیّر گرفته است» (همان: 123). واژۀ «چشم» به قرینۀ «آب حیات»، ایهام تبادر به «چشمه» دارد. ب) شواهدی که احتمالاً نسوی، به‌طور اتفاقی «ایهام تبادر» را به کار برده است: ـ «قصد آن کرده که شطری از آتش حرقت که ضمیر بر آن انطوا...» (نسوی، 1399: 3). واژۀ «انطواء» به قرینۀ «قصد کرده»، ایهام تبادر به «انتواء = نیت و قصد و آهنگ کردن» دارد. با توجه به اینکه استفاده از این واژه در متون فارسی مسبوق به سابقه نیست (دهخدا، 1377: ذیل انتواء) و حتی در خود متن هم اثری از آن نیست، نگارنده معتقد است این «ایهام تبادر» اتفاقی است و منظور نظر نسوی نبوده است. ـ «تا این سفیه، نبیه شود، و این بی‌مایه به پایه‌ای رسد...» (همان: 77). واژگان «سفیه»، «نبیه»، «مایه» و «پایه» به «سفینه، نبید، مایع و پیاله» ایهام تبادر دارند (اصطلاحات خَمر). از آنجایی که در دو واژۀ «سفیه» و «پایه» اختلاف میان متبادِر و متبادَر زیاد است و ایهام تبادر چهار واژه‌ای دیگری در متن یافت نشده، نگارنده حدس می‌زند که «ایهام تبادر» در این نمونه، تصادفی است. ـ «آن بیچارۀ بی دست و پای ... در زیّ اهل عرصات...» (همان: 92). واژۀ «چاره» منتزع از «بیچاره» به قرینۀ «زیّ»، ایهام تبادر به «خاره = پارچۀ موج‌دار» دارد. اولاً «چاره» به‌تنهایی نیامده و منتزع از واژۀ مشتق «بیچاره» است، دوم آنکه، میان «بیچاره» و «زی» واژگان بسیاری قرار دارد؛ پس به نظر می‌رسد «ایهام تبادر» در این نمونه هم عامدانه نبوده است. اینکه نسوی برخی از «ایهام تبادرها» را احتمالاً ناآگاهانه به کار برده است، به گمان نگارنده، چه‌بسا راهی برای ورود به ناخودآگاه وی باشد؛ همانطور که فروید، لاکان و دیگران با استفاده از «رؤیا» به ناخودآگاه و لایه‌های پنهان ذهن پی می‌بردند، منتقد ادبی هم می‌تواند «متن» را مانند «رؤیا» بینگارد و با بهره‌گیری از آن، به اعماق ذهن نویسنده حرکت کند. 21 7ـ نتیجه‌گیری ایهام تبادر در کنار ایهام تناسب، بیشترین بسامد را در میان انواع ایهام در نفثة‌المصدور دارد که با قاطعیت می‌توان آن را یکی از ویژگی‌های سبکی نسوی نامید. استفاده‌های مکرّر و هوشمندانۀ نسوی از ایهام تبادر، باعث افزایش بلاغت و انسجام کتاب شده است. برای درکی بهتر از چرایی استفادۀ نسوی از ایهام تبادر، می‌توان برخلاف بلاغت سنتی (علم معانی) از سطح واژگان و جمله هم فراتر رفت و به بند و کل اثر توجه کرد؛ واژگان متبادِر و متبادَر گاهی فقط با کلمات قبل و بعد، گاهی با سطرهای قبل و بعد (ایهام تبادر در محور عمودی)، گاهی با بندهای قبل و بعد و گاهی هم با بافت متن در پیوند هستند؛ پس ایهام تبادر در نفثة‌المصدور معانی و مفاهیم بسیاری را به‌طور ضمنی به مخاطب القا می‌کند و ازنظر «سبک‌شناسی ساختگرا» بررسی‌پذیر است؛ نیز اگرچه جملات نفثة‌المصدور هریک مبتنی بر اطناب هستند، می‌توان کلیّت اثر را با توجه به تعداد صفحات و ماجراهای بیان‌شده، مبتنی بر ایجاز دانست. ایهام تبادر یکی از ابزارهایی است که به ایجاز کلیّت اثر کمک کرده است؛ زیرا می‌توان بدون آوردن کلمات اضافی، مفاهیم دیگری را هم به خواننده انتقال داد. ازنظر روان‌شناختی هم به این شاخصۀ سبکی نسوی می‌توان نگریست؛ آنطور که تبیین شد، هرگاه نسوی بر آن است تا عمیقاً به ابراز احساسات بپردازد (مثلاً برای ذمّ یا هجو بیشتر) یا ادب را رعایت کند و به‌طور کلی از «خبر» به‌سوی «انشا» برود و «اِخبار» در درجۀ دوم باشد، بسامد ایهام تبادر هم بیشتر می‌شود؛ نیز اینکه نسوی برخی از ایهام تبادرها را احتمالاً ناآگاهانه به کار برده است، به گمان نگارنده، می‌تواند راهی برای ورود به ناخودآگاه وی باشد؛ همانطور که فروید، لاکان و دیگران با استفاده از «رؤیا» به ناخودآگاه و لایه‌های پنهان ذهن پی می‌بردند، منتقد ادبی هم می‌تواند «متن» را به‌مثابۀ «رؤیا» بینگارد و با بهره‌گیری از آن، به اعماق ذهن نویسنده حرکت کند. ایهام تبادر پیش از نفثة‌المصدور در کلیله و دمنه و مرزبان‌نامه با بسامدهای کم و زیاد به کار رفته است؛ بنابراین می‌توان نسوی را جزو نخستین نویسندگان نثر فنّی دانست که ایهام تبادر را با بسامد بالا، در جایگاه یکی از شاخصه‌های سبکی خود، به کار برده و این از وجوه ممیزۀ وی است. توجه به رسم‌الخط کهنْ در کشف ایهام تبادرهای بیشتر و پی‌بردن به چیره‌دستی‌های نسوی، ضروری است؛ مثلاً اگر «بهمه» را «به همه» بنویسم، دیگر پس از مجاورت آنها با چارپایان، «بهیمه» به ذهن متبادر نمی‌شود. دقت نظر در این نکته، در تصحیح متون کهن نیز راه‌گشاست و جا دارد که مصححان و پژوهشگران نسخ خطی، بیش از پیش با ایهام تبادر آشنا شوند. گاهی بین متبادِر و متبادَر، هم‌زمان چند نوع جناس برقرار است؛ مثلاً وقتی که «حیف» متبادرکنندۀ «حَتف» است (نسوی، 1399: 59)، میان این دو واژه، هم «جناس خط» و هم «جناس لاحق» داریم که با توجه به علاقۀ وافر نسوی به «جناس خط» در سراسر کتاب، این شاهد را جزو نمونه‌های «جناس خط» قرار دادیم. گاهی بخشی از یک واژۀ مرکّب یا بسیط یا در حکم بسیط، به‌سبب مجاورت با واژه‌ای دیگر، ایهام تبادرهای نغزی را پدید می‌آورد؛ مثلاً در «یک بیک... بمبالغت، مطالبت واجب داشت و مرا که مقدَّم قوم بودم... .» ترکیب «بِیِک» به قرینۀ «مقدَّم = فرمانده»، ایهام تبادر به «بِیگ و بِیک = فرمانده، بزرگ» دارد (همان: 104). گاهی در یک سطر، هم‌زمان چندین ایهام تبادر وجود دارد که توجه به این دقیقه، خود دلیل دیگری بر اثبات استفادۀ آگاهانۀ نسوی از ایهام تبادر و ظرفیت واژگان است. نگارنده درمجموع 570 نمونه ایهام تبادر در قالب سیزده نوع یافته و برای اختصار، به ذکر پاره‌ای از آنها بسنده کرده است و البته مدعی نیست که همة ایهام تبادرها را استخراج کرده است. در میان انواع ایهام تبادر، برحسب ارتباط بین «متبادِر» و «متبادَر»، جناس شبه‌اشتقاق با 132 نمونه، بیشترین بسامد را داشت. در جدول شمارۀ 2، میزان کمّی هریک از سیزده نوع دیده می‌شود. جدول شمارۀ 2: کمّیت و درصد هریک از انواع ایهام تبادر
به اعتقاد نگارنده، با توجه به تسلط نسوی به دقایق ادب فارسی و عرب، استفادۀ وسیع از ایهام تبادر، غالباً عمدی است. پی‌نوشت
نامۀ تعزیت دختر رز بنویسید/ تا همه مغبچگان زلف دو تا بگشایند (همان: 137)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,873 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 663 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||