مقدمه

طی چند سال اخیر، یکی از معضلات جدی که گریبان‌گیر بسیار از شهرهای ایران شده است، مسئلۀ بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری است. این نوع بافت‌ها، که در فرایند زمان طولانی شکل‌ گرفته‌ و در گذشته به‌مقتضای زمان عملکرد منطقی و سلسله‌مراتبی داشته‌، امروز در محاصرۀ فناوری عصر حاضر گرفتار شده‌ است و ازلحاظ ساختاری و عملکردی کمبودهایی دارد که آن‌گونه که ‌باید پاسخگوی نیاز ساکنان خود نیست. از یک‌سو، گستردگی بافت‌های ناکارآمد شهری و از سوی دیگر، مشکلات و موانع ساختاری و عملکردی موجود در این بافت‌ها و شیوه‌های مقابله با آنها باعث شده است که توجه به این بافت‌ها همواره به‌عنوان مسئلۀ اصلی برنامه‌ریزی شهری مطرح شود (رسولی و همکاران، 1400).

طرح مسئلۀ احیای بافت‌های فرسوده و فضاهای ناکارآمد به این دلیل بسیار حائز اهمیت است که فضاهای بلاتکلیف و رهاشدۀ شهری را شناسایی می‌کند و راهکارهای مداخله‌گرانه برای سامان‌دهی آنها ارائه می‌دهد؛ اما متأسفانه راه‌حل‌ها و سازوکارهای ارائه‌شده از سوی معماران، شهرسازان و مدیران شهری برای مقابله با افزایش این نوع فضاها تاکنون پاسخگوی انتظارات ساکنان از محیط محل سکونت خود نبوده است (شیعه و همکاران، 1392)؛ زیرا این راهکارها فقط دیدگاه کالبدی دارد و سایر کیفیت‌های سازندۀ محیطی اعم از کیفیت‌های عملکردی، ادراکی، اجتماعی و اقتصادی را نادیده گرفته است (کاکاوند و همکاران، 1392). از سوی دیگر، اقدامات و برنامه‌های متعدد بهسازی و نوسازی شهری که طی دهه‌های گذشته، از سوی دولت و شهرداری‌ها به اجرا درآمده است، به دلیل بی‌توجهی به مسئلۀ «کیفیت» در سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، طراحی و اجرا موجب تخریب بخش‌های عمده‌ای از بافت‌های شهری، جایگزینی ساختار کالبدی و اجتماعی بیگانه با زمینۀ اصلی و درنتیجه بروز مسائل جدید در این عرصه‌ها شده است (ایزد فر و همکاران،1399).

با وجود موجودبودن «مبانی نظری»، متأسفانه «رویکرد و نگرش همه‌جانبه» در برخورد با این فضاها راه‌حلی اصولی برای سامان‌دهی چهرۀ آشفته و پریشان این محلات شهری ارائه نداده است. چه‌بسا فقدان فراوری مبانی نظری، علاوه بر امنیت، هویت تاریخی و معماری آنها را نیز تا حد زیادی مخدوش کرده استدر شرایطی که دانش موجود از عهدۀ حل مسئله، پاسخ به پرسش‌های دشوار و ادارۀ امور جامعه برنیاید، ناگزیر باید دانش جدیدی تولید شود. واقعیت آن است که کشور ما در زمینۀ بافت‌های فرسودۀ شهری، نتوانسته است بهرۀ کامل را از دانش موجود ببرد. از طرف دیگر، قادر به تولید علم جدید برای حل مسائل و مشکلات نیز نبوده است. نشانۀ این امر، وجود حجم عظیمی از بافت‌های فرسوده در کشور است که نه‌تنها طی سالیان متمادی وسعت آن کاهش نیافته، روزبه‌روز بر وسعت آن نیز افزوده ‌شده است (حاتمی‌نژاد و همکاران، 1398).

در چنین شرایطی کهبیش از یک‌چهارم جمعیت ایران در محدودۀ بافت‌های ناکارآمد شهری سکونت دارد، اهمیت موضوع برنامه‌ریزی برای این محدوده‌ها و ضرورت توجه به ابعاد کیفی و اجتماعی اقدامات آشکار می‌شود که به میزان رضایت یا نارضایتی شهروندان از شرایط اجتماعی- فرهنگی و کالبدی محیط شهری منجر می‌شود. (هادوی و همکاران، 1396).

از این‌ رو، مسئلۀ اصلی پژوهش، شناخت متغیرهای کلیدی، عوامل اثرگذار بر ارتقای کیفی وضعیت بافت‌های فرسوده و اتخاذ رویکردی مناسب را اجتناب‌ناپذیر کرده است؛ بنابراین دغدغۀ اصلی پژوهش حاضر، توجه به ترجیحات ساکنان محلات مستقر در بافت‌های فرسوده و در اولویت قراردادن نیازهای آنها در راستای احیای فضاهای ناکارآمد شهری است. این پژوهش که با هدف ارتقای کیفیت محیطی در محلات، به‌دنبال یافتن عوامل کیفی مؤثر در احیای این نوع فضاها و رتبه‌بندی آنهاست، از نوع اکتشافی بوده است؛ بنابراین به‌جای فرضیه‌های پژوهش، سؤال‌ها مطرح می‌شود که عبارت‌ است از:

1. مهم‌ترین عوامل مؤثر در کیفیت محیطی فضاهای شهری کدام‌ است؟
2. وضعیت موجود این عوامل در محلۀ موردمطالعۀ پژوهش از دیدگاه ساکنان آن چگونه است؟
3. طبق ترجیحات ساکنان، کدام‌یک از این عوامل بیشترین تأثیر را بر ارتقای کیفی فضاهای ناکارآمد شهری دارد؟

برای دستیابی به پاسخ این سؤال‌ها، محلۀ بیسیم زنجان یکی از محلات مستقر در بافت فرسودۀ این شهر، به‌عنوان نمونۀ مطالعاتی موردبررسی قرار گرفته است تا ضمن ارزیابی وضعیت کیفیت محیطی این محله، اولویت‌های تعیین‌کنندۀ کیفیت محیطی در فضاهای ناکارآمد این محله از دیدگاه ساکنان شناسایی شود.

پیشینۀ تحقیق

در زمینۀ شناسایی بافت‌های ناکارآمد و ارائۀ طرح برای توسعۀ مجدد آنها، کشورهای آمریکا و کانادا بیشترین سابقه را دارد و سایر کشورها اغلب از تجارب آنها استفاده کرده و به بومی‌سازی شاخص‌های ارائه‌شده از سوی کشورهای آمریکایی و اروپایی توجه کرده‌ است. در ایران بافت ناکارآمد، به معنای بافت فرسوده و سکونتگاه غیررسمی به کار می‌رود. اگرچه با توجه به تعریف بافت ناکارآمد، بافت‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی نیز در دستۀ بافت‌های ناکارآمد شهری قرار می‌گیرد (مشکینی و حیدری، 1395)، شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی کشور برای راهبری و مدیریت یکپارچه و همچنین ایجاد وحدت رویه در عملیات ستاد ملی بازآفرینی، در سال 1393 اقدام به تدوین «سند ملی راهبردی احیا، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری» کرد. این اقدام، مرجع تعاریف مشترک، اهداف، اصول، راهبردها و سیاست‌های دولت جمهوری اسلامی ایران در زمینۀ احیا، بهسازی و نوسازی شهری، سامان‌دهی سکونتگاه‌های غیررسمی و توانمندسازی ساکنان شد. سپس در قالب دو دسته تدابیر پیشگیرانه و تدابیر مربوط به فرایند بازآفرینی پایدار محدوده‌ها و محله‌های هدف برنامه‌های احیا، نوسازی و بهسازی شهری قرار گرفت (شرکت بازآفرینی شهری ایران، 1400).

در پی تدوین این سند، پژوهش‌های متعددی در ایران پیرامون احیا، نوسازی و بهسازی بافت‌های ناکارآمد انجام شد که با عنایت به گستردگی موضوع موردبحث و برای خودداری از گسترده‌نویسی در تدوین پیشینۀ پژوهش، فقط به اسنادی اشاره می‌شود که قرابت و اشتراکات بیشتری با مبانی نظری، زمینه و بستر مکانی پژوهش دارد.

اگرچه مطالعۀ نظام‌مند دربارۀ کیفیت محیط به نیمۀ دوم قرن بیستم بازمی‌گردد (رحیمی و کرمی، 1398) و پژوهش‌های گسترده‌ای در حوزۀ شناسایی و سنجش کیفیت محیط انجام‌ شده است (اصغری زمانی و مصطفایی، 1397؛ زارعی و همکاران، 1398؛ سلطانی و دارابی، 1393؛ طبیبیان و منصوری، 1392)، اندک نمونه‌هایی موجود است که به‌صورت کلی بر کیفیت فضاهای ناکارآمد شهری و ارائۀ راهکاری برای ارتقای آنها توجه کرده باشد.

در باب پیشینۀ مطالعات بافت‌های فرسوده و فضاهای ناکارآمد شهری، به پژوهش کیانی و حیدری (1395)، اشاره می‌شود که در مقاله‌ای با عنوان «ارزیابی عوامل اثرگذار در روند فرسودگی بافت‌های قدیم شهری در راستای نوسازی و بهسازی؛ مطالعۀ موردی شهر داراب»، عوامل اثرگذار در توسعۀ فرسودگی بافت‌های قدیم شهری ارزیابی شده است. نتیجۀ پژوهش آنها نشان‌دهندۀ آن است که عوامل اقتصادی، نفوذکننده‌ای قوی و عوامل زیست‌محیطی نفوذپذیری قوی است. 

فدایی و امامی (1398)؛ در پژوهش خود با تکیه ‌بر اسناد و پژوهش‌های گذشتگان، معیارهای کیفیت محیطی را شناسایی و با بررسی و تحقیقات میدانی بر روی پنج سایت پیشنهادی از زمین‌های متروکۀ شهر، میزان اثرگذاری این معیارها را ارزیابی کردند؛ همچنین در پایان برای شکل‌دهی به فضاهای متروکۀ شهر گنبدکاووس با توجه به نیاز ساکنان و معیارهای مؤثر در ارتقای کیفی محیط، پیشنهاد‌هایی عملی ارائه کردند.

ملائی یگانه (1399) نیز در رسالۀ دکترای خود با عنوان «ارائۀ الگوی بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری»، ضمن استخراج وضعیت محیطی محدودۀ بیسیم شهر زنجان از جدول سرانۀ‌ کاربری‌ها، پتانسیل اراضی قابل توسعه در محدوده را برای نیل به رویکرد توسعۀ دارایی‌محور تبیین می‌کند. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که نیازهای اقتصادی و مشکلاتی نظیر اعتیاد، کمبود سرانه‌های خدماتی مردم محدوده و نبودِ آگاهی آنان، از مفاهیم و فرایندهای مشارکت است؛ بنابراین پس از ارائۀ مؤلفه‌های اثرگذار در گریزناپذیری محدودۀ بیسیم شهر زنجان از معضلات و مسائل موجود، درنهایت رویکرد بازآفرینی را مبتنی بر توسعۀ دارایی‌ها و اجتماع‌محور را مبتنی بر مشارکت ذی‌نفعان با در نظر گرفتن اقتضائات نهادی به‌عنوان یک الگو برای بافت‌های ناکارآمد توصیه می‌کند که در قالب رویکرد کلی بازآفرینی جامع یکپارچه استفاده می‌شود و هر سه بعد اقتصاد، برابری و محیط را دربر دارد.

در پژوهشی که رضوانی و همکاران (1400) بر روی بافت‌های ناکارآمد شهر ارومیه داشتند، عوامل اولیۀ اثرگذار را بر بازآفرینی، شناسایی و از میان آنها کلیدی‌ترین عوامل را برای بررسی بیشتر انتخاب کردند. یافته‌های آنها نشان‌دهندۀ آن است که بعد اجتماعی- سیاسی با 6 متغیر، بعد کالبدی- محیطی با 5 متغیر و بعد اقتصادی با 4 متغیر به‌ترتیب بیشترین اثرگذاری را بر بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری در شهر ارومیه دارد.

نتایج پژوهش علوی و همکاران (1400) بر روی فضاهای گمشدۀ محلۀ بیسیم نیز نشان‌دهندۀ آن است که با عنایت به تعدد فضاهای گمشده در این محله، مؤلفه‌های «سازمان فضایی و نفوذپذیری»، «کنترل و نظارت»، «مدیریت و نگهداری» و «تأمین آسایش بصری و محیطی» ازجمله مؤلفه‌هایی است که در رده‌های نخست ترجیحات ساکنان برای ارتقای کیفیت محلۀ بیسیم قرار دارد. در میان عوامل اجتماعی و عملکردی نیز به‌ترتیب مؤلفه‌های «تعاملات اجتماعی»، «سازگاری و تجانس» و «قابلیت دسترسی» نسبت‌به سایر مؤلفه‌ها در اولویت قرار گرفته است.

در این خصوص و میان پژوهش‌های خارجی، به پژوهش ازهر^[1] (2019) اشاره می‌شود که با هدف ارتقای کیفیت محیط شهری، پتانسیل فضاهای رهاشده و باقی‌ماندۀ شهری شهر ولینگتون[2] را بررسی می‌کند. وی معتقد است که از طریق مداخلات استراتژیک طراحی به‌منظور تجدید حیات و ارتقای کیفیت فضاهای رهاشده و باقی‌ماندۀ شهری، پویایی یک شهر گسترش داده می‌شود. نتایج پژوهش‌های وی نشان‌دهندۀ آن است که اعطای کاربری فضای سبز و پارک‌های محلی، یک ویژگی مهم طراحی برای چنین فضاهایی است که ضمن استفادۀ مجدد از فضاها، زمینۀ ارتقای کیفی محیط پیرامون خود را نیز فراهم می‌کند.

پژوهش تامسون و نیومن[3] (2018)، بر روی شهر پرث[4] استرالیا چگونگی تأثیر انواع بافت‌های شهری را بر کیفیت محیطی و زندگی ساکنان بررسی می‌کند. در این پژوهش، نویسندگان ضمن شناسایی سه نوع بافت متفاوت در شهر پرث درمی‌یابند که از طریق بهبودهای هدفمند، با احیای بافت‌های ناکارآمد و اراضی رهاشدۀ درون‌شهری، بازسازی عناصر تخریب‌شده و ساختمان‌های متروکه، آسیب وارده را به محیط‌زیست کاهش می‌دهد و از این طریق به ارتقای کیفیت محیطی و رضایت ساکنان کمک می‌کند.

در پژوهشی که باسوئل و همکاران[5] (2019) پیرامون بازیافت مناطق شهری براتیسلاوا[6] پایتخت کشور اسلواکی انجام دادند، پتانسیل نهفته را در فضاهای خالی و متروک این مناطق شناسایی کردند و به‌دنبال یافتن کاربری مناسب برای این فضاهای بلااستفاده در ساختار شهری بودند. یافته‌های آنها نشان‌دهندۀ آن بود که استفاده از این «پتانسیل‌های شهری خفته» در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و تبدیل آنها به کاربری‌های جدید با تأکید بر محدودیت‌های قلمرو و پایداری محیطی برای توسعۀ شهری آینده مفید است؛ از این ‌رو، بررسی و درک ساختار آن در چارچوب سلسله‌مراتب و موقعیت متمایز این مناطق در داخل شهر ضروری است.

همچنین فیلیپ و کوکین[7] (2021) در پژوهش خود، جنبه‌های مختلف اراضی قهوه‌ای صنعتی را در کشور رومانی بررسی کردند. تجزیه‌وتحلیل آنها شامل بررسی اراضی 60 شهر با اندازه‌های مختلف بود که بسیاری از آ‌نها قبل از سال 1989 دارای کارخانه‌های بزرگی بودند که اکنون تعطیل ‌شده‌اند. ازجمله یافته‌های پژوهش آنها، شناسایی موقعیت فضایی و مساحت اشغال‌شدۀ 222 سایت صنعتی با سطوح متفاوت و زیادبودن نسبت اراضی قهوه‌ای به فضای سبز شهری بود. در انتها، الگویی ارائه شد که نشان‌دهندۀ توزیع فضایی سایت‌های قهوه‌ای در رابطه با منطقۀ ساخته‌شده (الگوی فضایی فشرده، الگوی فضایی دوقطبی، الگوی فضایی پراکنده) و همچنین اختلالات اصلی ناشی از آنها بود.

بررسی سوابق پژوهشی پیرامون موضوع موردبحث، علاوه بر ایجاد فرصت استفاده از نتایج و یافته‌های آنها، در حوزۀ علمی و عملی گویای این مسئله است که ‌تاکنون پژوهشی مستقل براساس دیدگاه ساکنان و با هدف تعیین اولویت‌های مؤثر در ارتقای کیفی فضاهای ناکارآمد به‌ویژه در محلۀ بیسیم صورت نگرفته است؛ پژوهشی که با ملاک عمل قراردادن ترجیحات ساکنان، دغدغه و نیاز اصلی ساکنان را انعکاس دهد. همین مسئله نشان‌دهندۀ وجه تمایز پژوهش حاضر در مقایسه با پژوهش‌های پیشین است.

مبانی نظری

بافت‌های ناکارآمد جزئی از پیکرۀ شهر است که به دلیل فرسودگی رو به فزونی، از صحنۀ حیات شهری به دور مانده است. این فرسودگی‌ها فقط کالبدی نیست، فرسودگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نیز شامل می‌شود (مطیعیان، 1399). به‌گونه‌ای که ناکارآمدی بافت و نبودِ معاصرسازی بناها موجب افول ارزش‌های فرهنگی میان مردم، کاهش تعلق‌خاطر ساکنان قدیمی و خروج آنها از بافت شده و فرسودگی را در بعد اجتماعی و فرهنگی به‎دنبال دارد؛ همچنین نابرابری‌های اقتصادی، کمبود مشاغل و پایین‌بودن میزان درآمد شاغلان در چنین بافت‌‌هایی، فرسودگی را در بعد اقتصادی به‌همراه داشته است (قانع و همکاران، 1398).

از آنجا که هدف مداخلۀ دریافت‌های شهری، یافتن راهکارهای بهینه برای حل مسائل و مشکلات زیستی شهروندان می‌باشد، مداخله در این نوع بافت‌ها و شیوۀ برخورد با آنها، یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل در برنامه‌های شهری بوده است؛ از این ‌رو، مکتب‌ها و نظریه‌های متعددی در زمینۀ سامان‌دهی و بهسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری ارائه ‌شده است؛ اما در این ‌بین، مکتب انسان‌گرایی، توجه خاصی به مردم و مشارکت آنها با حضور متخصصان و کارشناسان در امر بهسازی و نوسازی شهری دارد (حاتمی نژاد و همکاران، 1398). علاوه بر این، نظریه‌های اجتماعی و کیفی توسعه که در قالب مفاهیمی چون کیفیت زندگی، رفاه اجتماعی، عدالت اجتماعی و ... نمود یافته است، یکی از گرایش‌های نوینی است که تأثیر شگرفی در فرایند تحول دیدگاه‌ها و روش‌های برنامه‌ریزی شهری در نیمۀ دوم قرن بیستم داشته است.

 امروزه توجه به کیفیت زندگی شهری، به‌عنوان یک ضرورت اساسی در برنامه‌های توسعۀ شهری و به‌ویژه در بافت‌های ناکارآمد، حکایت از بازتولید محیط‌های شهری به نحوی مطلوب در تقویت جنبه‌های اجتماعی- مکانی دارد؛ از این ‌رو، انسان‌گراها معتقدند که شهروندان نقش اساسی در سامان‌دهی شهری دارند. بر این اساس، در عصر حاضر، برنامه‌ریزی سنتی توان پاسخگویی به مشکلات و مسائل موجود در بافت فرسوده را ندارد تا برنامه‌ریزی مناسبی برای آیندۀ بافت‌های فرسوده شهری داشته باشد (فرج پور و همکاران، 1394).

سیاست‌ها و برنامه‌های مداخلۀ دریافت‌های ناکارآمدی شهری در هر دوره متناسب با رویکردهای غالب، نیروهای مؤثر و هدایتگر (اقتصادی، سیاسی و اجتماعی) و همچنین شرایط و ویژگی‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی شهرها مشخصه‌ها و ابعادی دارد که معرف دوره و براساس سیاست قالب بر آن مطرح‌ شده است. در حال حاضر، متأخرترین رویکرد مداخله در بافت‌های ناکارآمد شهری، رویکرد «بازآفرینی شهری» است (هادوی و همکاران، 1396). این رویکرد، یک دید جامع، یکپارچه و کنشی است که به حل مسائل شهری و بهبود پایای اقتصادی، فیزیکی و محیطی محلات هدف منجر می‌شود (شهریاری، 1400).

بررسی مبانی نظری و ادبیات پژوهش پیرامون کیفیت محیطی در بافت‌های ناکارآمد شهری نشان‌دهندۀ آن است که عوامل متعددی در ارتقای کیفیت این نوع فضاها مؤثر است. عمده‌ترین معیارهایی که شناسایی شد، به‌عنوان ابزار سنجش کیفیت محیطی در پژوهش‌های پیشین استفاده شده است. برای دستیابی به شاخص‌های عملیاتی‌تر و همچنین بومی‌سازی آنها، شاخص‌های اصلی، مورد قضاوت و ارزیابی گروه متخصصان، خبرگان و کارشناسان مرتبط با بازآفرینی شهری کشور قرار گرفت. در این مرحله، برای هر شاخص در هر معیار، امتیازی بین ١ تا ٣ مشخص شد (امتیاز ١ به معنای اهمیت کم، امتیاز ٢ به معنای متوسط و امتیاز ٣ به معنای اهمیت زیاد آن شاخص ازلحاظ معیار انتخابی ذی‌ربط است). با توجه به ضرایب هرکدام از شاخص‌ها، مجموع نمرات آ‌نها و نیز میانگین و انحراف معیار محاسبه‌شده برای هرکدام از آنها، تعداد 49 شاخص برای ارزیابی کیفیت محیطی محلات انتخاب شد که در ادامه به ‌تفصیل به آنها اشاره می‌شود. شاخص‌های پژوهش پس از عملیاتی‌کردن آ‌نها، مطابق جدول شمارۀ (1) در قالب پنج گروه «کالبدی»، «اجتماعی»، «اقتصادی»، «عملکردی» و «مدیریتی» تقسیم شد.

جدول (1) شاخص‌های عملیاتی و متغیرهای مؤثر بر کیفیت محیطی فضاهای ناکارآمد شهری (منبع:‌ نویسندگان، 1400)

Table (1) Indicators and variables affecting the environmental quality of inefficient urban spaces

روش‌ پژوهش

پژوهش حاضر، ازنظر ماهیت، کاربردی و ازنظر روش انجام، توصیفی- تحلیلی است. داده‌های موردنیاز با روش میدانی و ابزار پرسشنامه گردآوری‌ شده است. جامعۀ آماری این پژوهش، ساکنان محلۀ بیسیم شهر زنجان است که با 5921 تعداد خانوار و 18406 نفر جمعیت برای مطالعه انتخاب ‌شده است (شهرداری زنجان، 1399). نمونه‌گیری، از بین افراد بالای 20 سال ساکن در این محله و به‌صورتی تصادفی در دسترس انجام گرفته و حجم نمونۀ آماری با استفاده از فرمول کوکران 384 نفر محاسبه‌ شده است. پس از شناسایی معیارهای کیفیت محیطی در محلات از میان معیارهای مطرح‌شده از سوی اندیشمندان طراحی شهری و تهیۀ پرسشنامه، برای بررسی روایی محتوایی پرسشنامه، نظرات 7 نفر از اساتید، صاحب‌نظران معماری و شهرسازی دانشگاه‌های زنجان در آن اعمال شد. برای اطمینان از پایایی پرسشنامه نیز ضریب آلفای کرونباخ برای نمونۀ اولیه با تعداد 40 نفر محاسبه شد. مقدار آلفای به‌دست‌آمده، 958/0 بود که قابلیت اطمینان پرسشنامه و همسانی درونی گویه‌ها را تأیید می‌کرد.

داده‌های اولیه با استفاده از ابزار پرسشنامه، جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل ‌آنها در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی با استفاده از روش‌های آماری و آزمون‌های متفاوت تحت پشتیبانی نرم‌افزارهای AMOS24 و SPSS24 انجام‌ شده است. برای بررسی نرمال‌بودن توزیع داده‌ها از ضرایب چولگی^[8] و کشیدگی^[9] و برای بررسی وضعیت مطلوب‌بودن متغیرها و بررسی سؤال‌های پژوهش به‌ترتیب از آزمون T تک نمونه‌ای و تحلیل عاملی تأییدی استفاده‌ شده است. پیش از آزمون، تحلیل مسیر سؤال‌های به‌کاررفته در پرسشنامه به تفکیک متغیرهای پژوهش ازنظر قابلیت برازش مدل سنجش و ارزیابی شد.

محدودۀ موردمطالعۀ پژوهش

در پژوهش حاضر، محلۀ بیسیم زنجان که یکی از پرتراکم‌ترین محلات شهر زنجان به شمار می‌آید، به‌عنوان محدودۀ پژوهش انتخاب‌ شده است. این محله در شمال شرقی شهر و سمت جنوب شرقی کوچمشکی واقع شده است. شکل شمارۀ (1) نشان‌دهندۀ موقعیت محلۀ بیسیم در شهر زنجان است.

سابقۀ تشکیل این محله، به سال‌های ۱۳۵5- ۱۳۵0 بازمی‌گردد که تعداد محدودی واحد مسکونی در محدودۀ بین دو مسیر روستایی پایین کوه و دو اسب ساخته‌ شده بود و با تشدید روند مهاجرت روستائیان به شهر زنجان از سال ۱۳۵۰ به بعد گسترش یافت. بیشترین تعداد مهاجران، در فاصلۀ سال‌های ۱۳65-۱۳50 به این منطقه وارد شدند و پس ‌از آن قسمت شرقی محلۀ بیسیم با کوچه‌های بن‌بست و پرپیچ‌وخم توسعه یافت. هستۀ اولیۀ این منطقه قبل از تهیۀ طرح مصوب ساخته ‌شده بود و بعد از تصویب طرح نیز به گسترش خود ادامه داد (رضایی، 1393). تا اینکه درنهایت این قسمت از شهر که در ابتدا به‌صورتی جداافتاده از بافت شهر بود، به‌طور کامل به شهر پیوست و اکنون هیچ‌گونه جدایی کالبدی بین این محله و بافت شهر دیده نمی‌شود (نصیری، 1393)؛ اما توزیع ناعادلانۀ امکانات رفاهی و تجهیزات شهری موجب شده است که این محله ازلحاظ اجتماعی، مالی و فرهنگی به‌هیچ‌عنوان قابل قیاس با محله‌های هم‌جوار خود نباشد. ریزدانگی، مساحت پایین ملک‌ها و نفوذناپذیری معابر، آشفتگی‌های بصری، ساخت‌وسازهای نامناسب و غیراصولی، معابر باریک و پرتردد، کوچه‌هایی با عرض کمتر از شش متر و پیاده‌روهای ناهموار، از ویژگی‌های این محله است (قهرمانی،1390).

شکل (1) موقعیت محلۀ «بیسیم» در شهر زنجان (منبع:‌ آمارنامۀ شهر زنجان، 1396)

Figure (1) Location of "Bisim" neighborhood in Zanjan

بحث و بررسی

قبل از شروع تحلیل، باید از توزیع نرمال[10] داده‌ها اطمینان حاصل کرد. برای این منظور، ابتدا چولگی و کشیدگی داده‌ها آزمون شده است. در حالت کلی، چنانچه چولگی و کشیدگی در بازۀ (2،2-) نباشد، داده‌ها توزیع نرمال ندارد. نتایج جدول شمارۀ (2) نشان‎دهندۀ آن است که در تمامی موارد، مقادیر به‌دست‌آمده در بازۀ (2،2-) قرار دارد؛ بنابراین نرمال‌بودن توزیع داده‌ها تأیید می‌شود.

جدول (2) نتایج نرمال‌بودن متغیرهای موجود در پژوهش (منبع:‌ نویسندگان، 1400)

Table (2) Results of the normality of the variables in the research

سپس برای حصول اطمینان از کفایت حجم نمونه، از آزمون کفایت نمونه‌برداری (KMO)، تعیین غیر صفر بودن همبستگی بین متغیرها و تأیید کرویت روابط از آزمون بارتلت[11] استفاده شد. با عنایت به مقدار آمارۀ KMO، که برابر با 963/0 و بیشتر از 7/0 می‌باشد و معناداری آزمون Bartletts، این‌گونه استنباط می‌شود که کفایت حجم نمونه موردتأیید است. برای بررسی ارتباط بین متغیرها و مستقل یا وابسته بودن آنها، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد؛ همان‌طور که در جدول (3) مشاهده می‌شود، سطح معناداری آزمون همبستگی بین تمامی متغیرهای تحقیق کمتر از 05/0 است؛ بنابراین این‌گونه برداشت می‌شود که بین تمامی متغیرهای موردمطالعه، همبستگی و ارتباط مثبت و معناداری وجود دارد.

جدول (3) آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرها (منبع:‌ نویسندگان، 1400)

Table (3) Pearson correlation test between variables

یافته‌های توصیفی

درروند تکمیل پرسشنامه‌ها، اطلاعاتی اعم از جنسیت، سن، وضعیت تأهل، تحصیل و اشتغال پاسخ‌دهندگان به دست آمد که خلاصۀ این یافته‌ها در جدول (4) ارائه ‌شده است. مطابق این جدول، تعداد 124 نفر (32 درصد) از کل پاسخ‌دهندگان را زنان و 260 نفر (68 درصد) را مردان تشکیل داده‌اند که 284 نفر (74 درصد) از کل پاسخ‌دهندگان متأهل و 100 نفر (26 درصد) از آنها مجرد بودند؛ همچنین بیشترین فراوانی مربوط به بازۀ سنی 31 تا 40 سال و کمترین، بازۀ سنی بالای 60 سال است. بیشترین آمار اشتغال به پاسخ‌دهندگان به شغل آزاد تعلق دارد که حدود 94 نفر (معادل 5/24 درصد) از کل پاسخ‌دهندگان را تشکیل داده است و بیشترین میزان تحصیلات پاسخ‌دهندگان نیز با تعداد 126 نفر (معادل 8/32 درصد) به دارندگان مدرک تحصیلی زیر دیپلم تعلق دارد.

جدول (4) یافته‌های توصیفی تحقیق (منبع:‌ نویسندگان، 1400)

Table (4) Descriptive findings of the research

یافته‌های تحلیلی

در این پژوهش ابتدا برای اطمینان از اندازه‌گیری درست متغیرهای پنهان و سنجش رابطۀ عوامل مؤثر در ارتقای معیار کیفیت محیطی بافت‌های ناکارآمد (متغیرهای پنهان) با متغیرهای مشاهده‌پذیر، از تحلیل عاملی تأییدی مرتبۀ اول استفاده‌ شده است. در این روش، هیچ‌گونه رابطه‌ای بین متغیرهای پنهان بررسی نمی‌شود. تنها رابطۀ یک عامل با چندگویه یا چند عامل با چند گویه بررسی می‌شود. از مدل اندازه‌گیری ضرایب استانداردشده، این برداشت می‌شود که بین متغیرهای پنهان مربوطه و معیار‌های متناظر با آنها،‌ همبستگی معناداری وجود دارد یا خیر. ضرایب استانداردشده، درواقع نشان‌دهندۀ ضرایب مسیر یا بارهای عاملی استانداردشده بین عامل‌ها و نشانگرهاست. برای داشتن روایی باید بین متغیرها و سؤال‌های پرسشنامه (گویه ها)، همبستگی معناداری وجود داشته باشد. در صورتی ‌که بار عاملی[12] استانداردشده بیشتر از 4/0 باشد،‌ گفته می‌شود که سؤال‌های مدنظر قدرت تبیین خوبی دارد.

درنهایت برای تأیید مدل تحلیل عاملی و مستندبودن نتایج حاصله، لازم است تا معیار‌های برازش مدل پذیرفته شود. در بررسی این معیار‌ها در مدل تحلیل عاملی، مقدار x² به درجۀ آزادی 206/1 و کمتر از 3 است؛ همچنین مقدار جذر برآورد واریانس خطای تقریب (RMSEA) برابر با 023/0 و کمتر از 08/0 است. از آنجا که مقادیر معیار‌های برازندگی تطبیقی (CFI)، برازندگی افزایشی (IFI) و نیکویی برازش (GFI) به‌ترتیب برابر با 98/0، 98/0 و 87/0 به ‌دست‌ آمده است و همگی در حد مناسبی قرار دارد، در حالت کلی برازش مطلوب مدل تأیید می‌شود.

شکل (2- الف) نشان‌دهندۀ مدل مرتبۀ اول تحلیل عاملی برای شناسایی عوامل مؤثر در ارتقای کیفیت محیطی بافت‌های ناکارآمد و (2- ب) مدل مرتبۀ دوم تحلیل عاملی برای تأیید معناداری عوامل اصلی است.

الف- مدل تحلیل عاملی تأییدی مرتبۀ اول                               ب- مدل تحلیل عاملی تأییدی مرتبۀ دوم

شکل (2) مدل تحلیل عاملی تأییدی شاخص‌های ارتقای کیفیت محیطی فضاهای ناکارآمد (منبع:‌ نویسندگان، 1400)

Figure (2) Confirmatory factor analysis model of environmental quality improvement indicators of inefficient spaces

همان‌طور که در شکل فوق نمایان است، مقدار آمارۀ T معیار‌های ارتقای کیفیت محیطی با مؤلفه‌های خود معنادار و بیشتر از 96/1 برآورد شده است؛ بنابراین این‌گونه استنباط می‌شود که معیار‌های ارتقای کیفیت محیطی بافت‌های ناکارآمد، به پنج زیرمجموعه یا زیر مؤلفه تقسیم می‌شود. ضریب آلفای کرونباخ معیار‌های ارتقای کیفیت محیطی بافت‌های ناکارآمد (958/0) نیز بیشتر از 7/0 محاسبه ‌شده و حاکی از آن است که پایایی سازه‌ها در سطح مطلوبی قرار دارد. درنهایت نتایج آزمون‌های تحلیل عاملی تأییدی نشان‌دهندۀ آن است که از بین پنج عامل اصلی، «عامل اقتصادی» با وزن 621/0 به‌عنوان مهم‌ترین عوامل در رتبۀ نخست ترجیحات ساکنان قرار دارد. «عوامل عملکردی» و «کالبدی» با وزن 592/0 هر دو در رتبۀ دوم، «عامل مدیریتی» با وزن 583/0 در رتبۀ چهارم و «عامل اجتماعی» با وزن 507/0 در آخرین رتبه قرار گرفته است. این نتایج در جدول (5) ارائه ‌شده است.

جدول (5) مقدار بار عاملی استانداردشده و آمارۀ T (منبع:‌ نویسندگان، 1400)

Table. (5): The amount of standardized factor load and T statistic

مطابق جدول مذکور، مؤلفۀ «قیمت مسکن» از متغیرهای شاخص اقتصادی با بار عاملی 913/0 مهم‌ترین نقش را در ارتقای کیفی محله برعهده دارد. ساکنان این محله معتقدند که به دلیل فرسودگی بافت کالبدی، قیمت مسکن و ارزش ملک در محلۀ بیسیم با کاهش زیادی مواجه بوده است؛ از این‌ رو، ساکنان تمایلی به تعمیر و بازسازی ساختمان‌های خود ندارند. آنها بر این باورند که اگر قیمت مسکن و ارزش زمین افزایش یابد، استقبال ساکنان محله و مالکان اراضی برای احیای بافت و نوسازی ساختمان‌ها افزایش خواهد یافت. در میان متغیرهای شاخص اجتماعی، مؤلفۀ «حضورپذیری فضاها» با بار عاملی 889/0، مهم‌ترین نقش را در ارتقای کیفی محله برعهده دارد؛ زیرا از دید ساکنان این محله افزایش تعاملات اجتماعی، مشارکت، همبستگی و پیوندهای اجتماعی درگرو حضورپذیری و همه‌شمولی فضاهاست که زمینه‌ساز ارتقای کیفی محله از بعد اجتماعی است؛ همچنین مؤلفه‌های «تعمیر و نگهداری ساختمان‌ها» با بار عاملی 875/0، «سازمان فضایی و نفوذپذیری» با بار عاملی 885/0 و «دسترسی و ارتباطات فضایی» با بار عاملی 864/0 در رتبه‌های بعدی ترجیحات ساکنان قرار دارد.

در زمینۀ مدیریتی، بیشتر ساکنان این محله بر این باورند که اگر رسیدگی به وضعیت زمین‌های خالی، ساختمان‌های نیمه‌کاره و رهاشده و همچنین توجه به برقراری امنیت در رأس امور مدیریتی قرار گیرد، شاهد بهبودی بیش‌ازپیش کیفیت محیطی در این محله خواهند بود. در بعد کالبدی و عملکردی، بیشترین نارضایتی ساکنان این محله از ساختار فضایی، معابر تنگ و تاریک و کوچه‌های بن‌بست این محله است. آنها معتقدند که هرچه میزان دسترسی به فضاها و رؤیت‌پذیری آنها بیشتر باشد، میزان جرم و جنایت کاهش‌ یافته و با افزایش امنیت در فضاها به ارتقای کیفی محله کمک می‌شود.

نتیجه‌گیری

از آنجا که توجه به ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، عملکردی و مدیریتی برای بهبود وضعیت بافت‌های ناکارآمد لازم و مکمل یکدیگر است، در این پژوهش، عوامل مؤثر بر ارتقای کیفیت محیطی در فضاهای ناکارآمد شهری از میان مبانی نظری و ادبیات پژوهش استخراج‌شده و پس از عملیاتی‌کردن در محلۀ بیسیم شهر زنجان بررسی شد؛ بنابراین در پاسخ به اولین سؤال پژوهش چنین اذعان می‌شود که مهم‌ترین عوامل مؤثر بر کیفیت محیطی فضاهای ناکارآمد شهری، شامل عوامل پنج‌گانۀ «کالبدی»، «اجتماعی»، «عملکردی»، «اقتصادی» و «مدیریتی» است که هرکدام از آنها متغیرهای مختص خود را دارد. نتایج ارزیابی این عوامل، حکایت از نارضایتی ساکنان از وضعیت نامناسب محلۀ بیسیم دارد. در این راستا، مقادیر به‌دست‌آمده از نتایج آزمون T تک نمونه‌ای نیز گویای این واقعیت است که این محله، در سطح پایینی از کیفیت محیطی قرار دارد و بهبود این وضعیت مستلزم توجه به ترجیحات ساکنان و تصورات ذهنی آ‌نهاست. نتایج آزمون‌های تحلیل عاملی تأییدی نیز نشان‌دهندۀ آن است که عامل «اقتصادی» با وزن 621/0 در رتبۀ نخست ترجیحات ساکنان قرار دارد و عوامل «عملکردی» و «کالبدی» با وزن 592/0 هر دو در رتبۀ دوم، «عامل مدیریتی» با وزن 583/0 در رتبۀ چهارم و «عامل اجتماعی» با وزن 507/0 در آخرین رتبه قرار گرفته است. از دید ساکنان محلۀ بیسیم، مؤلفه‌های «قیمت مسکن»، «حضورپذیری فضاها»، «تعمیر و نگهداری ساختمان‌ها»، «سازمان فضایی و نفوذپذیری» و «دسترسی و ارتباطات فضایی» به‌ترتیب بیشترین تأثیر را در ارتقای کیفیت محیطی فضاهای ناکارآمد این محله دارد.

همسویی نتایج به‌دست‌آمده با یافته‌های پژوهش‌های پیشین، بر درستی یافته‌های این پژوهش صحه می‌گذارد. چنانچه یافته‌های پژوهش علوی و همکاران (1400)، بر توجه به مؤلفه‌های «سازمان فضایی و نفوذپذیری»، «کنترل و نظارت» و «مدیریت و نگهداری» تأکید دارد، این موضوع با یافته‌های پژوهش حاضر در ابعاد کالبدی و مدیریتی همخوانی دارد؛ همچنین یافته‌های پژوهش حاضر با نتایج مطالعۀ رضوانی و همکاران (1400) در ابعاد عملکردی، کالبدی و مدیریتی همسو بوده است و اثرگذاری متغیرهای مختلف را در بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری و ارتقای کیفیت محیطی آنها تأیید می‌کند. پژوهش ازهر (2019) نیز که استفادۀ مجدد از فضاهای رهاشده و باقی‌ماندۀ شهری را محرکی برای ارتقای کیفی محیط پیرامون می‌داند، مؤید یافته‌های پژوهش حاضر در ابعاد کالبدی، مدیریتی و اقتصادی محلۀ بیسیم است که ضمن استفاده از پتانسیل‌های نهفته در بافت، موجب ارتقای کیفی محیط پیرامون می‌شود.

در این پژوهش، با علم به تأثیر سایر عوامل شخصی و اجتماعی نظیر سطح فرهنگی و اقتصادی ساکنان بر ادراک و ترجیحات آنها از کیفیت محیطی محل سکونت خود، بیشترین تأکید و تمرکز بر روی عوامل اجتماعی و کالبدی مؤثر بر ارتقای کیفیت محیطی بوده است؛ بنابراین برای پژوهش‌های آتی پیشنهاد می‌‌شود که با شناسایی عوامل میانجی مؤثر در ادراک و تصویر ذهنی افراد از فضاهای باکیفیت، نقش این نوع عوامل در سنجش کیفیت محیطی محل سکونت شهروندان بررسی تا عوامل احتمالی شخصی و اجتماعی دخیل در ادراک ساکنان محلات در فرایند برنامه‌ریزی، طراحی و ایجاد محلات باکیفیت اعمال شود.

با عنایت به ظرفیت‌های محیطی- اجتماعی مطلوب و نهفته در این‌ محله،‌ در شرایطی که مدیریت شهری بخواهد از مشارکت مردم در قالب نهادهای اجتماعی استفاده کند، با کمترین هزینه و عملکرد، شاهد کاهش فقر و افزایش کیفیت محیطی و درنتیجه توسعۀ این محله می‌شود؛ با این‌ حال برای برون‌رفت از وضعیت نابسامان این محله و همچنین ارتقای کیفیت محیطی آن‌، راهکارهای زیر برای مدیران، برنامه‌ریزان و طراحان معماری و شهرسازی پیشنهاد می‌‌شود:

• پرهیز از نگرش فقط کالبدی در حوزۀ طراحی و بازآفرینی محله‌های شهری
• رونق کسب‌وکار محلی و صنایع‌دستی در محلات هدف بازآفرینی در راستای توانمندسازی اقتصادی ساکنان و ایجاد اشتغال برای آنها
• وضع ضوابط و مقرراتی متناسب با توان مالی ساکنین بافت‌های ناکارآمد با هدف کاهش فقر اجتماعی- اقتصادی
• اعمال سیاست‌های حمایتی از قبیل معافیت‌های مالیاتی و بخشودگی عوارض
• ارتقای آگاهی، دانش و توسعۀ مهارت‌های ساکنان بافت در راستای توانمندسازی اجتماعی آنها
• بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی ساکنان با هدف جلب مشارکت ساکنان محلات هدف بازآفرینی

[1].  Jasim Azhar

[2] . Wellington

[3]. Thomson & Newman

[4]. Perth

[5]. Basova1 et al

[6]. Bratislava

[7]. Filip & Cocean

[8] . Skewness

[9]. Kurtosis

[10] . توزیع داده‌ها باید نشان‌دهندۀ آن باشد که پراکندگی و گستردگی داده‌هایی که جمع‌آوری ‌شده است، چگونه است. توزیع نرمال زمانی است که داده‌ها میل به جمع‌شدن در اطراف مقدار میانگین دارند و به‌‌سمت چپ یا راست تمایل ندارند.

[11].  Bartlett's test of sphericity tests

[12]. Factor load