1           -مقدمه

پیوند دو یا چند جملۀ مستقل به کمک حروف همپایه­ساز را جملۀ (مرکب) همپایه[1] تعریف کرده­اند و ارتباط جمله­هایی که یکی وابستۀ دیگری باشد، جملۀ مرکب ناهمپایه (یا وابسته)[2] نامیده­اند. در غالب پژوهش­هایی که به مطالعه مقولۀ جملۀ مرکب پرداخته­اند، برای نمونه، غلامعلی­زاده (1374)، فرشیدورد (1375)، ماهوتیان (1378)، جعفری (1390)، ون­ولین^[3] و لاپولا[4] (1997)، کریستوفارو[5] (2005) و دیکسون[6] (2006) ساخت جملۀ مرکب وابسته یا ناهمپایه را سه گونه دانسته‌اند: 1- بندهای توصیفگر اسم (بندهای موصولی) که اغلب در نهاد یا مفعولِ بند غیروابسته (اصلی) درونه­گیری می­شوند؛ 2- بندهای متمم فعلی در جایگاه یکی از موضوع‌های فعل (بندهای متممی)، 3- بندهای توصیف‌کننده فعل یا کل بند (بندهای قیدی).

• کیفی که تازه خریدم، چرمش اصله.
• یادتون نره در رو قفل کنید.
• اگه بارون قطع شد، شب می­رویم دوچرخه­سواری.

جمله‌ی (1) نمونه‌ای از موصولی­سازی برای گروه اسمی (در اینجا نهاد) است که درون بند اصلی درونه­گیری شده است. جمله‌ (2) بندی متممی است که جایگاه موضوع[7] فعل را پر کرده است. جملۀ (3) بندی قیدی، توصیفگر بند دیگری است. همان­طور که می­بینیم گونه‌های (1) و (2) در واقع گسترش در اجزای داخلی یک جملۀ واحدند و اگرچه ساختاری پیچیده و تودرتو دارند ولی به لحاظ ساختاری با گونه­ی سوم که ارتباط میان دو بند[8] را نشان می­دهد، تفاوت آشکار دارند. از این رو نگارندگان گونه­های (1) و (2) را جمله مرکب نمی­دانند و معتقدند گونه سوم را که ترکیب بند قیدی با بندی دیگر است می­توان جمله مرکب وابسته یا ناهمپایه انگاشت. متیسن^[9] و تامپسون[10] (1988) نیز به درستی اشاره می­کنند که بند قیدی، بندی پایین­مرتبه[11] است، و  درون بند دیگر "درونه­گیری" نشده و بندی است که با کل بند ارتباط دارد. از این رو آنها اصطلاح ناهمپایه را فقط برای بندهای قیدی به کار می­برند. طبیب­زاده (1390) نیز اصطلاح بند مرکب را تنها برای بندهای متشکل از بند پیرو قیدی و بند پایه به کار می­برد.

به جز مثال (3) که نمونه­ای از بند قیدی است و جملۀ مرکب می­سازد، موارد دیگری نیز هستند که در مطالعات پیشین بند قیدی در نظر گرفته شده­اند:

• وقتی (که) بارون میاد، دلم می­خواد با هم بریم قدم بزنیم.
• فعلا هر ست رو تا جایی که به زانوت فشار نمیاره، تکرار کن.
• به خاطر این که حال و هوایش عوض شه، باهاش رفتم.

در مثال (4)، «وقت» یک گروه اسمی است که «زمان» را توصیف می­کند؛ «ی» نشان­دهندۀ  نامشخص­بودگیِ گروه اسمی «وقت» است؛ «که» معرف بند موصولی­است (موصول­نما) و بند «بارون میاد» بند موصولیِ آن است (وابستۀ پسین گروه اسمی). در مثال (5)، «تا» حرف اضافه­ است که وابسته­ای از نوع گروه اسمی (جا) را به عنوان متمم خود گرفته است، «ی» نشان­دهنده­ نامشخص­بودگیِ گروه اسمی «جا » است، «که» معرف بند موصولی­است (موصول­نما) و بند «به زانوت فشار نمیاره» بند موصولیِ آن است. در مثال (6)، «به» حرف­ اضافه­ای است­ که وابسته­ای از نوع گروه اسمی گرفته است (خاطر) و این گروه اسمی خود، وابسته­ای از نوع «اشاره و متمم اشاره» دریافت کرده است و «که» در آن متمم­نماست. همان­طور که می­بینیم مثال­های (4) تا (6) به لحاظ ساختاری با مثال (3) متفاوتند. بندی که در مثال­های (4) تا (6) آمده است همچنان بخشی از گروه اسمی یا گروه حرف اضافه­ای است و در درون آنها و به عنوان وابستۀ پسین آنها مطرح است. یعنی هرچند این موارد (گروه­های اسمی یا حرف اضافه­ای به همراه وابسته­هایشان) به لحاظ معنایی یک رویداد را توصیف می­کنند (برای نمونه در مثال (4) توصیفگر زمانی و در مثال (6) بیان علت)، ولی به لحاظ نحوی این رویداد  به شکل یک بند مستقل بیان نمی­شود، بلکه به شکل وابستۀ هسته گروه اسمی یا وابستۀ جزء اسمی (متمم حرف اضافه) در گروه حرف اضافه­ای که نقش قیدی (افزوده) دارند، بیان می‏شود ولی درکتاب‌های دستور (برای نمونه، فرشیدورد (1375)، جعفری (1390)) و غالب پژوهش­های پیشین، این موارد را با جدا کردن بند موصولی یا متممی آن در قالب حروف ربط بررسی کرده­اند و مواردی مانند ««وقتی که»، «جایی که»، «به محض این که»، «در حالی که»، «به خاطر این که»، «فورا بعد از این که»، «همچنان که»، «به گونه­ای که»، «از آنجا که»، «به شکلی که»، «به طوری که»، «به نوعی که» حرف ربط مرکب و یا گروه ربطی در نظر گرفته شده­اند که در ترکیب با بند پایه، جملۀ مرکب ناهمپایه یا وابسته می­سازند. همان­گونه که استدلال شد، به نظر می‌رسد این تحلیل پذیرفتنی نباشد زیرا در واقع این موارد گروه­های اسمی و گروه­های حرف اضافه­ای با نقش قیدی‌اند که وابستۀ پیرو(پسین)  از نوع بند (بند موصولی یا متممی) گرفته­اند. به هر روی، از آنجا که این گروه­ها به همراه وابسته­هایشان به لحاظ معنایی یک رویداد را بیان می­کنند و نیز متمایز از موصولی­سازی در موضوع­های فعل یعنی گونه‌ی (1) می­باشند که ما آنها را جملۀ مرکب در نظر نمی­گیریم، در این پژوهش، آنها را «راهبردهای ساخت جمله­های شبه­مرکب»، یا «شبه­وابسته­سازی» نامیده‌ایم. باید توجه داشت در زبان فارسی، افزون بر قیدهایی که تنها نقش قیدی دارند، گروه­های اسمی (مانند مثال 4)، گروه‌­های حرف اضافه­ای (مانند مثال 5 و 6) و بندها (مانند مثال 3)  نیز می­توانند نقش قیدی داشته باشند. چنانچه اشاره کردیم، گروه­های اسمی و حرف اضافه­ای خود می­توانند وابسته‏هایی داشته باشند. بند(موصولی) از جملۀ این وابسته­هاست (چه در خود گروه اسمی و چه در گروه اسمیِ وابستۀ حرف اضافه (یعنی در متمم آن)). در خصوص بند موصولی، گیون[12] (1990:175) بندهای موصولی را توصیفگرهایی در مقیاس بند^[13] تعریف می­کند که در گروه اسمی درونه­گیری شده­اند. وی اشاره می­کند به لحاظ نقشی، بندهای موصولی به همراه دیگر توصیفگرهای اسم انسجام ارجاعی^[14] ­ایجاد می‌کنند یعنی سرنخ­های پیش­مرجعی^[15] و پس­مرجعی^[16] برای تشخیص مرجع به دست می­دهند.گیون (1990:178) می­نویسد بندهای موصولی محدودکننده می­توانند هسته­های اسمی غیرارجاعی را نیز توصیف کنند. بند موصولی را به دو نوع محدودکننده^[17] (و یا به عبارت دیگر توصیفی)، و غیرمحدودکننده[18] (و یا به عبارت دیگر توضیحی)، تقسیم می­کنند.کامری[19] (1996:140) می‌نویسد نقش بندهای محدودکننده تعیین و مشخص­سازی گسترۀ معنایی هستۀ­ بند است و بندهای غیرمحدودکننده اطلاعاتی نو دربارۀ مرجعی که برای خواننده شناخته­شده است به دست می­دهد.

در این مقاله برآنیم تا با ارائه‌ی نمونه‌هایی واقعی از گفتار فارسی­زبانان، در قالب رویکردی توصیفی، به بررسی مواردی که آنها را جمله­های شبه­مرکب نامیدیم، بپردازیم. در ادامه پس از مروری بر پیشینه به معرفی داده­های پژوهش و الگوی خود برای مطالعه­ی آن می‏پردازیم.

 

2- پیشینه پژوهش 

در غالب پژوهش­های پیشین، مانند نادری و همکاران (1399)، میرزایی (1399)، بقایی و نغزگوی کهن (1398)، ابن­الرسول و همکاران (1395)، راسخ­مهند و سلیمیان (1394)، نغزگوی کهن و احمدخانی (1394)، مواردی همچون «درحالی که»، «وقتی که»، «جایی که»، «طوری که»، «به خاطر این که» و غیره را ترکیب بند قیدی با جملۀ اصلی در نظر گرفته و جملۀ مرکب نامیده­اند. طبیب­زاده (1390) هر چند مواردی مانند «چون»، «که»، «مگر»، «وقتی»، «با وجود این که»، «تا آنجا که»، «چنان ... که» را قید در نظر می­گیرد ولی آنها را قیدهای وابسته­ساز می­نامد و وی نیز چون دیگران بر این باور است که این موارد جملۀ مرکب می­سازند. گویی تنها البرزی­ورکی (1379) است که مواردی مانند «وقتی که»، «جایی که»، «طوری که» را به شکل موصول تحلیل می­کند، ولی او نیز چون به تنوع انواع قید نمی‌پردازد، تحلیل فراگیری دربارۀ امکان گسست در این دست قیدها ارائه نمی‌دهد.

 

3- الگوهای مطالعۀ معنایی مفاهیم قیدی (گروه قیدی یا بند قیدی)

از آنجایی که در این پژوهش الگوی پیشینی را به کار نبسته­ایم و در تحلیل، طبقه­بندی پیشنهادی تازه‌ای را ارائه کرده­ایم، برای ورود به الگوی پیشنهادی خود، به دسته­بندی­های پژوهش­های پیشین اشاره می­کنیم. گفتیم که در آن پژوهش­ها، گروه اسمی و گروه حرف اضافه‏ای به همراه وابستۀ بندی­شان را که نقش قیدی دارند در قالب حرف ربط و جملۀ مرکب بررسی کرده­اند و آنها را «بند قیدی» دانسته‏اند و این دسته­بندی­ها عمدتاً با همین عنوان یعنی بند قیدی و جمله­های مرکب در مطالعات پیشین دیده می­شود. در اینجا به منظور فراهم آوردن امکان مقایسه و روشن­شدن موضوع، صرفاً به برخی دسته­بندی­های پیشین در پژوهش­های گذشته اشاره­ای می­شود. شفایی (1363) جمله‏های مرکب را در 16 گروه قرار می­دهد که از آن میان، 11 گروه را بندهای قیدی (زمانی، مکانی، سببی، مقصدی، نتیجه­ای، شرطی، خلافی، چگونگی، مقداری، مقایسه­ای، مطابقه­ای) تشکیل می­دهند. فرشیدورد (1375) بندهای قیدی را در 9 گروه (مکان، زمان، کیفیت و حالت، شک، علت، تأکید، مقدار، نفی، شمار) تقسیم می‌کند. در بسیاری موارد در تقسیم­بندی فرشیدورد، مرز مشخصی میان بندهای قیدی وابسته­ساز و پیوسته­ساز(همپایه) نمی­توان یافت. ماهوتیان (1378) بندهای قیدی را در 9 گروه اصلی (زمان، حالت، منظورساز، علت­ساز، شرطی، نتیجه­ساز، بند مدرج شامل بند مقایسه­ای، بند همسان و بند قیدی نامحدود) طبقه­بندی می‌کند. یوسفی و ترابی (2013)، بدون­آن­ که نامی از دیگر انواع بندهای قیدی زمانی یا دیگر انواع قیدی ببرند، تنها بندهای توصیفگر زمانی را با توجه به ترتیب رخداد گزاره در بند زمانی و بند اصلی به چهار دسته تقسیم می‌کنند. برخی پژوهش­ها نیز، مانند مشکوه­الدینی (1366)، نوبهار (1372)، وفایی (1395)، فارغ از موضوع جمله­های مرکب، به مبحث قید و انواع آن پرداخته­اند و به مفاهیمی همچون «زمان، مکان، علت، شرط، و غیره» اشاره می­کنند.

در پژوهش‌های خارجی که عمدتاً نیز رویکردی رده­شناختی دارند، دسته­بندی­های گوناگونی برای بندهای قیدی وجود دارد. چون بسیاری از پژوهش­های داخلی بر روی جمله­های مرکب بر مبنای همین تقسیم­بندی­ها انجام شده است، در اینجا به آنها اشاره­ای می­شود. برای نمونه، تامپسون و همکاران (2007) بندهای قیدی را در 12 گروه اصلی دسته­بندی می­کنند: 1- بندهایی که قابلیت جایگزینی با واژه‌ای واحد را دارند، شامل بندهای زمانی (توالیِ زمانی و زمان/ علت)، مکانی و شیوه، 2- بندهایی که قابلیت جایگزینی با واژه‌ای واحد را ندارند، شامل بندهای بیانگر هدف، دلیل، شرایط[20]، همزمان[21]، شرط، پذیرش[22]، جایگزینی[23]، افزایش[24] و مطلق[25]. هترل[26] (2015) این بندها را در 7 گروه اصلی (بندهای زمانی، شرطی، پذیرشی، سببی[27]، هدف، نتیجه و بندهای کمکی[28]) طبقه­بندی می­کند. هلیدی^[29] و متیسن (2014) در خلال طبقه­بندی بندهای مرکب به دو دسته فرافکنی[30] و گسترندۀ معنا[31]، بندهای قیدی را جزو گروه گسترندۀ معنا دانسته و آنها را به سه دسته‌ تشریحی[32]، گسترشی[33] و تقویتی[34] تقسیم می­کنند. بار دیگر خاطر نشان می­کنیم بسیاری از مواردی که در پژوهش­های پیشین فارسی در قالب این الگوها معرفی­شده و مورد مطالعه قرارگرفته­اند، به لحاظ ساختاری بند قیدی نیستند، اگر چه مفاهیم قیدی را منتقل می­کنند و جمله­ مرکب نمی­سازند؛ به تعبیر نگارندگان این مقاله جمله­های شبه­مرکب می­سازند.

 

4- بررسی داده­ها

داده­های این پژوهش از میان 3000 دقیقه برنامه­های گوناگون رسانه­ی ملی (تلویزیون و رادیو) در بازۀ زمانی خرداد تا بهمن1400 با تمرکز بر مواردی انتخاب شده است که در ساختار آنها گروه­های اسمی و حرف اضافه‌ای نقش قیدی داشتند و وابسته­هایی از جمله بند دریافت کرده بودند، مانند «وقتی که + بند»، «جایی که+ بند»، «به محض این که + بند»، «در حالی که + بند»، «به خاطر این که +بند»، «فورا بعد از این که + بند»، «همچنان که + بند»، «به گونه­ای که + بند»، «از آنجا که + بند»، «به شکلی که + بند»، «به طوری که + بند»، «به نوعی که + بند». برنامه­های ترجمه­شده­ و برنامه­های غیرفارسی معیار و برنامه­هایی که بازتاب فارسی نوشتاری­اند، همچون برنامه­های خبری ملاک عمل نبوده­اند. برخی مثال­ها نیز از میان گفتار روزمره فارسی­زبانان (فارسی معیار) انتخاب شده است.

 

1-4- دسته­بندی معنایی قید در فارسی (الگوی پیشنهادی نگارندگان)

در پژوهش حاضر که پژوهشی توصیفی بر مبنای داده­های جمع­آوری­شده از گفتار فارسی­زبانان است، مفاهیم قیدی را که بویژه از طریق بندهای شبه­مرکب بیان می­شوند در 19گروه (10 گروه اصلی و 9 زیرگروه) طبقه­بندی کرده­ایم. در این تقسیم­بندی از یک سو به تمایزاتی معنایی توجه کردیم که در غالب پژوهش­های پیشین از نظر دور مانده بود و از سوی دیگر تفاوت الگوهای ساختی را مدّنظر قرار دادیم. برای نمونه، مفاهیم توصیفگر زمانی را در 5 گروه و مفاهیم توصیفگر مکانی را در 4 گروه تقسیم کرده­ایم که به لحاظ امکان گسست در بند موصولی و یا متممی و آشکار شدن "که" رفتارهای متفاوتی دارند. در صورتی که در پژوهش­های پیشین تمامی این موارد تحت عنوان "قید زمان" یا "قید مکان" بررسی شده و توجهی به تمایزات مذکور نشده است. از این رو الگویی که این پژوهش ارائه می­دهد، هم تمایزات معنایی را لحاظ کرده و هم ارتباط آن با رفتار نحوی گروه­هایی که نقش قیدی دارند.

1-1-4 زمان­نمایی

یکی از گسترده­ترین نقش‌های قیدی در زبان فارسی زمان­نمایی است که از نظر معنایی انواع گوناگونی دارد. در ادامه به گونه‌های مختلف آن اشاره می‌شود.

 

1-1-1-4 فضاساز

گروه­های اسمی و حرف اضافه­ای زمان‌نما مانند «موقع»، «وقت»، «زمان»، «حال/ حالا »، «از صبح»، «شب» و غیره، وابسته‌ای از نوع بند موصولی دریافت می­کنند تا توضیحات بیشتری دربارۀ مرجع زمانیِ رویداد گزاره بدهند و در واقع فضایی برای بیان آن رویداد بسازند. بندهای موصولی این دسته غیرمحدودکننده­اند. به نظر می­رسد موصول­نمای[i] «که» در این ساخت­ها گرایش به آشکارشدن دارد.

• اون موقع­ها که جوون بودیم و خدا یه برورویی به ما داده بود، ازم می­پرسیدن: «شما ایرانیا همه­تون انقدر خوش­تیپین». [برنامه‌ عید همدلی، شبکه 2]
• همان زمان بود که دیگر «آمار و احتمالات» در دانشگاه­ها آمده بود» [مسیحادم، شبکه 1]
• از صبح که این مسابقات داره انجام می­شه، ورزشکارهای خوبی داشتیم [گزارش ورزشی، شبکه ورزش، رقابت­های انتخابی تیم ملی ورزش­های زورخانه­ای]
• قبلن‌ها که می­رفتیم سفر، یه حال و هوای دیگه داشت [ویتامین خ، شبکه نسیم]

 

2-1-1-4 هم­رخداد

گروه­های حرف اضافه­ای همچون «به محض»، «در حال»، توصیفگر رابطۀ هم­رخدادی­اند. در روابط هم­رخداد، دو رویداد به طور همزمان اتفاق می­افتند و یک رویداد می­تواند پیش­زمینه‌ رویداد دیگر به حساب آید. جزء اسمی در این گروه­های حرف اضافه­ای می­تواند وابسته­ای از نوع بند موصولی دریافت کند و یا بند وابسته­ی خود را به شکل وابستۀ «اشاره» دریافت کند (یعنی به شکل «این» + «"که" متمم­نما» + «بند متمم اشاره»)، تا اطلاع بیشتری دربارۀ ‌رخدادهای همزمان به دست دهد. توضیحات تکمیلی در این خصوص در بخش 4-2-2 می­آید.

• به محض این که حمله نمی­کنند و کم­کاری می­کنند، تذکر می­ده به هر دو ورزشکار [گزارش ورزشی- شبکه ورزش]
• حضرت اومدند بالای سرش، در حالی که لحظات پایان عمرش بود [سخنرانی مذهبی، سایت https://mirbaqeri.ir ]
• در حالی که می­رفت خاک بشه، خودشو نجات داد [گزارش ورزشی، شبکه 3، کشتی]

 

3-1-1-4 زمان-پیامد

• وقتی پیش خودم اعتراف می­کنم که کجاها اشتباه کردم، یه مقدار سبک می­شم. [زندگی پس از زندگی، شبکه 4]
• وقتی به ساختار تورم در کشور نگاه می­کنیم، تمام سازمان­ها در ایجاد تورم نقش داشته­اند. [مناظرۀ انتخاباتی خرداد 1400]
• حالا بارت زیاده، زیاد حرف نزنی بهتره [شکرستان، شبکه‌ نسیم] (بند موصولی غیرمحدودکننده)
• وقتی حضرت ظهور می­کنند، یک استبدالی حاصل می‌شه. [سخنرانی مذهبی]
• وقتی این کفشو می­پوشم، اصلاً حس نمی­کنم کفش پام کردم. [تبلیغ کفش تن­تاک]
• بالاخره وقتی آدم فرصت بیشتر داشته باشه، بالاخره بازیگر واسه حس‌گرفتن، کارگردان واسه پلان­های بیشتر، بالاخره تاثیر داره [سریالیست، شبکه یک].
• وقتی می­ره گوشۀ سکو، باید بره برای اجرای »وای­بی­توئه». [شبکه ورزش، لیگ برتر ووشوی باشگاه­های کشور]
• حالا که ایمان آورده­اید، بیایید و امکانات خودتون رو در کنار حضرت خرج کنید. [سخنرانی مذهبی-شبکه قرآن] (بند موصولی غیرمحدودکننده)

2-آن دسته ازگروه­های اسمی توصیفگر رابطه­ زمان-پیامد که در الگوی ساخت آنها واژۀ مبهم «هر» وجود دارد، مانند «هرگاه»، «هر وقت»، «هر زمان» که به دلیل نامشخص‌بودن ارجاع زمانی خود، نیاز به بند موصولی محدودکننده دارند. به نظر می­رسد در این الگو، گرایش به حذف موصول‌نمای «که» است.

• هر موقع شما رو می­بینم، از ته دل برای شما دعا می­کنم. [زندگی پس از زندگی، شبکه 4]
• هر وقت عذاب وجدان می­گرفتم، خودمو مجبور می­کردم به عشقی که بینمونه فکرکنم. [سریال خانۀ امن].
• هر وقت میام درس بخونم، خوابم می­گیره. [گفتار روزمره]
• هر موقع  دلت می­گیره، بیا اینجا خب. [گفتار روزمره]

 

4-1-1-4 گستره‌-پیامد

همان­گونه که اشاره شد، در رویدادهایی که توالی زمانی دارند، گویی ارتباطی علّی یا نتیجه­محور میان آن رویدادها برقرار است. گروه‌های حرف‌اضافه­ای همچون «از/ تا وقت»، «از/ تا زمان»، «از/ تا موقع» که به یک بازۀ زمانی اشاره دارند، این توالی زمانی را به شکل یک گستره یا بازۀ زمانی نشان می­دهند. به بیان دیگر، یک رویداد بازۀ زمانی رویداد دوم را توصیف می­کند و رویداد دوم می­تواند نتیجه یا دلیل رویداد نخست باشد. امکان حذف موصول­نمای «که» در این ساخت­ها وجود دارد، زیرا گویی بیشتر نشانگر تأکید است. به دلیل وجود حرف اضافه­ی «از» و «تا» تمامی مثال­های این دسته از نوع گروه حرف اضافه است و موردی از گروه اسمی وجود ندارد. 

• از وقتی ماشین خریدم، حسرت یه بار سوارشدنِ تاکسی به دلم مونده. [شبکه نسیم، گلچین ساختمان پزشکان].
• تا وقتی که تکلیف مدرسه مشخص نشه، دیگه ثبت‌نام نمی­کنیم. [سریال همسایه، شبکه3]
• از زمانی که برنامۀ شمارو دیدم، دارم خیلی خیلی مراقبت می­کنم. [زندگی پس از زندگی، شبکه 4]
• تا موقعی که اضطرار رو به معنی واقعی درک نکنیم، متأسفانه وضع همین خواهد بود. [شبکه‌ سلامت، گفت­وگوی پزشکی، رژیم­های غذایی]

گونۀ «زمان-پیامد» و گونۀ «گستره-پیامد»، به لحاظ امکان گسست بند موصولی رفتارهای متفاوتی دارند که در بخش 3-2-4 توضیح آن خواهد آمد.

 

5-1-1-4 شرط‌نمایی (زمان-شرط)

در این گونه، رابطۀ زمانی میان رویدادها به گونه­ای است که یک رویداد مشروط به رویداد دیگر است. در این گروه چنانچه بند موصولی از هستۀ خود گسسته شود، موصول­نمای "که" آشکار می­شود (در خصوص امکان گسست در بخش 2-3-4 توضیح داده می­شود). تمامی مثال­هایی که نویسندگان برای این دسته پیدا کردند نیز از نوع گروه اسمی بود و موردی از گروه حرف اضافه یافت نشد. (گفتنی است در این مقاله از علامت «+» برای جمله­هایی استفاده شده است که از روی نمونه­های واقعی بازسازی شده­اند.)

• الف) وقتی می­رم خونه­شون که خودش زنگ بزنه دعوتم کنه. [گفتار روزمره]

        (30.ب) + وقتی [که] خودش زنگ بزنه، دعوتم کنه، می­رم خونه­شون.

        (31. الف) روزی که بتونم ده تا بارفیکس برم، شیرینی می­دم. [شبکه‌ سلامت، برنامۀ کالری]

         (31.ب) + روزی شیرینی می­دم که بتونم ده تا بارفیکس برم.

 

2-1-4 توصیفگر مکان

1-2-1-4 مکان‌نما

گروه­ اسمی توصیفگر مکان مانند «جا»، «طرف» وابسته­ای از نوع بند موصولی دریافت می­کند تا دربارۀ مرجع مکانی خود که رویداد در آنجا اتفاق افتاده، توضیح دهد و یا آن را توصیف کند. مکان­نمایی به لحاظ ساختی با دو الگو نشان داده می­شود: 1- گروه­های اسمی مکانی که بند موصولیِ غیرمحدودکننده می­گیرند:

• اونجا که شما وایسادین تاکسی نگه نمی­داره [گفتار روزمره]
• آن طرف­تر که می­رویم، آقازاده­ها رو می­بینیم [مناظرۀ انتخابات 1400]

 

2-آن دسته ازگروه­های اسمی توصیفگر مکان که در الگوی ساخت آنها واژۀ مبهم «هر» وجود دارد، مانند «هر جا»، «هر کجا» به دلیل نامشخص بودن ارجاع خود نیاز به بند موصولی محدودکننده دارند. موصول­نمای «که» در این الگو معمولاً آشکار نمی­شود. گفتنی است امکان گسست در هر دوالگو به یک شکل و گسست­ناپذیر است.

• هر جا مردم در عرصه بودند، آنجا عرصۀ موفقیت بود [مناظرۀ انتخابات 1400]
• توی مسیر زندگی، هر جایی قرار به رفتنت باشه، باید بری، دیگه چه نگران­کننده باشه چه نباشه [سریالیست، شبکه یک]
• {حقیقتش این پسرعموم کامبیزه}؛ هر جا می­ره، خرابی به بار میاره. [ویتامین خ، شبکه‌ نسیم]

 

2-2-1-4 علت‌نما: مکان در معنای استعاری

در این موارد گروه اسمی «جا» که به صورت «اینجا/ این جا» و «آنجا/ آن جا» کاربرد دارد، در معنی استعاری به کار می­رود و گروه حرف‌اضافه­ای به همراه بند موصولی خود (بند موصولی، وابسته جزء اسمی در گروه حرف اضافه است) علت رویداد را بیان می­کند.

• از اونجایی که ایتالیایی­ها تا الان همۀ بازی­هاشونو برد‌ن، والیبالیست­های ما کار سختی رو در پیش دارند. [گزارش ورزشی، مسابقات والیبال، شبکه‌ 3]
• از اونجایی که این رژیم­ها معمولاً کم کالری هستند، نمی­توانید مقادیر زیادی وزن کم کنید. [شبکه‌ سلامت، گفت‌وگوی پزشکی]

 

3-2-1-4 گستره‌نما: مکان در معنای استعاری

گروه حرف اضافه­ای به همراه بند موصولی، گستره و مقداری را مشخص می­کند که رویداد به آن مقید می­شود. در این موارد، اسم «جا» یا دیگر اسم­های توصیفگر مکان مانند «حد» در معنای استعاری به کار می­روند. به دلیل وجود حرف اضافۀ «تا» تمامی مثال­های این دسته از نوع گروه حرف اضافه است و موردی از گروه اسمی وجود ندارد. 

• خدا رو قسم می­دهیم که همه­مون رو توفیق بده در این دهه بتونیم، تا جایی که در بضاعتمون هست[35]، حق این ایام رو به جا بیاریم. [سخنرانی مذهبی، سایت https://mirbaqeri.ir ]
• «وزنه رو ما تا جایی اضافه می­کنیم که عضله خسته بشه» [گفتار روزمره، بدنسازی]
• تا حدی که امکانش بوده، بعضی قسمت­ها رو دیده­ام. [زندگی پس از زندگی، شبکه‌ 4]

 

4-2-1-4 زمان‌نما: مکان در معنای استعاری

در این موارد اسم «جا» و یا به صورت «این جا/ اینجا» و «آن جا/آنجا» در معنی استعاری به کار می­رود و گروه حرف اضافه­ای یا گروه اسمی به همراه بند موصولی به یک زمان یا بازۀ زمانی اشاره می­کند که رویداد به آن مقید می­شود.

• تا اونجایی امکان توبه و نجات هست که ولی خدا در زمین وجود داره. [سخنرانی مذهبی]
• بریم بمانیم تا جایی که توفیق همراهی نصیب­مون بشه [سخنرانی مذهبی]
• اینجا بود که دست رو زیر کتف حریف برد و او را به زمین زد» [گزارش ورزشی- شبکه‌ ورزش] (بندموصولی غیرمحدودکننده)

 

3-1-4 شیوه‌نما

اسم­هایی مانندِ «شیوه»، «گونه»، «طور»، «طرز»، «جور»، «شکل» درگروه­های حرف‌اضافه­ای شیوه را توصیف می­کنند. ولی به دلیل نامشخص­بودن مرجع گروه اسمیِ خود، نیاز به بند موصولی محدودکننده دارند. چون در این گونه، بند موصولی اغلب به شکل گسسته به کار می­رود، موصول­نمای «که»  آشکار می­شود. شیوه­نمایی به لحاظ ساختی با دو الگو نشان داده می­شود: 1- هسته­های اسمیِ نامشخص که بند موصولیِ محدودکننده می­گیرند:

• ما می­تونیم سریال‌هامونو به گونه­ای بسازیم که از بازیگران خارجی بهره ببریم. [سریالیست، شبکه‌ 1]
• نسبت درصد مواد غذایی رو طوری تنظیم کنیم که کالری مورد نیاز رو دریافت کنیم. [شبکه‌ سلامت، گفت‌وگوی پزشکی]
• همان طور که بر حریفان پیروز می‌شه، شکست خودش رو هم پذیرفته. [گزارش ورزشی، شبکه‌ 3، کشتی]
• قرعه­کشی وزن 86 به شکلی شده که این گمانه­زنی رو تقویت کرده که به احتمال زیاد یزدانی در فینال حریف تیلور باشه [گزارش ورزشی، شبکه‌ 3، کشتی]
• یک جوری مشغول به حضرت حق هستند که هیچ چیز آنها را زمین­گیر نمی­کند. [سخنرانی مذهبی]

 

• هر جور فکر می­کنم، سر منو کلاه گذاشتی [ویتامین خ، شبکه‌ نسیم]
• خودت هر طور صلاح می­دونی، بهش بگو [گفتار روزمره]

 

4-1-4 هدف و دلیل

مواردی که در بخش‌های 4-1-1-3 و 4-1-1-4 معرفی شد، رویدادهایِ دارای ارتباط زمانی بودند. ولی آن چه در این بخش "هدف و دلیل" نامیده­ایم، رویدادهایی فاقد ارتباط زمانی­اند. در این رویدادها،گروه حرف اضافه­ای با نقش قیدی هدف یا دلیل را بیان می­کند؛ رویدادی که توسط این گروه ارائه می­شود، می­تواند پیش یا پس از رویدادی که آن را توصیف می­کند، قرار بگیرد. این موارد، یا گروه­های حرف اضافه­ای هستند که جزء اسمی آنها کلماتی مانند «دلیل، علت، و غیره» است که وابسته­ای از نوع بند موصولی دریافت می­کنند و یا گروه­های حرف اضافه­ای همچون: «بخاطر،  به جهت، به منظوره، و غیره» هستند که به لحاظ نحوی و معنایی وابستۀ بند موصولی نمی­گیرند، بلکه «اشاره و متمم اشاره» دریافت می­کنند. توضیحات تکمیلی در این خصوص در بخش 2-2-4 خواهد آمد:

• این سیاست­گذاری از پایه غلطه، به خاطر این که یک سری موازین هست که باید بر اساس اونها باشه. حالا کاری به اون نداریم. [سریالیست، شبکه‌ یک]
• به خاطر این که از باند خارج می­شه، خطا محسوب میشه. [گزارش ورزشیِ دومیدانی، شبکه‌ ورزش]
• به دلیلی که بعداً خدمتتون عرض می­کنم، فعلاً صلاح نیست چیزی بدانند. [گفتار روزمره]

 

5-1-4 شرایط

یک رویداد شرایطی را توصیف می­کند که رویداد دیگر در آن شرایط رخ داده است. تامپسون و همکاران (2007:253) بندهایی را که در انگلیسی با تکواژهای by” "و "”without ساخته می­شوند، بندهای "شرایطی" نامگذاری کرده­اند. ما نیز در اینجا از همین نام استفاده کرده­ایم.

• با صحبت­هایی که اینجا شده، می­فهمم خیلی کارهای نکرده دارم که باید انجام بدم. [زندگی پس از زندگی، شبکه4]
• هر کاری هم کردن با کمک­هایی بوده که مردم کردن. [گفتار روزمره]
• به حساب این که اقوام استفاده کردند، لاغر شدند، من هم استفاده کنم؛ خیلی وقت­ها عوارض جبران­ناپذیری داره. [شبکه‌ سلامت، گفت‌وگوی پزشکی]
• با توجه به این که قلب تپندۀ هر فرایند تولید برنامه­ریزی هستش، ما با اجرای برنامه­ تونستیم هزینه­ها رو به حداقل برسونیم. [جشن تولید- شبکه‌ 1]
• بدون این که چیزی به کسی بگه، ماشینو برداشته رفته. [گفتار روزمره]

 

6-1-4 شرط

بندهای شرطی به لحاظ معنایی بین دو وضعیت شرطی ممکن^[36] و شرطی ناممکن^[37] تمایز می­گذارند (Givon, 1990).

در فارسی شرطی­های ممکن را می­توان به شکل ساخت شبه­مرکب نیز ساخت:

       (60.الف) ضربات مشت او امتیازآور هست به شرطی که نترسه و ضربه بزنه. [گزارش ورزشی، شبکه‌ ورزش] (جملۀ شبه‌مرکب)

       (60.ب) + ضربات مشت او امتیازآور هست به شرط این که نترسه و ضربه بزنه. (جملۀ شبه­مرکب)

• اگه مشق­هاتو بنویسی، عصر می­برمت پارک. (جملۀ مرکب)

 

7-1-4 جایگزینی

رابطه­ای که از طریق آن یک رویداد جایگزین رویدادی دیگر می­شود. این رابطه‌ را نیز در فارسی می­توان به شکل ساخت شبه­مرکب نشان داد: حرف اضافه، وابسته­ای از نوع اسم دریافت می­کند (متمم آن)، و آن اسم، وابسته­ای از نوع اشاره و بند متمم اشاره (یعنی برای آن که بتواند به شکل یک بند زمان­دار بیاید در قالب متمم اشاره بیان می­شود).

(62)به جای این که اینجا بنشینم و به حرف‌های بی­ربط تو گوش بدم، برم به کامران زنگ بزنم. [سریال خانۀ امن، شبکه‌ 1]

(63) این حرف به جای این­که آنها رو بترسونه، به ایمانشون افزود. [سخنرانی مذهبی]

 

8-1-4 افزایشی

در این گونه، یک رویداد به رویداد دیگر اضافه می­شود. این رابطه‌ را در فارسی می­توان به شکل ساخت شبه‌مرکب نشان داد: در این مثال­ها «علاوه» و «افزون» در واقع صفت­هایی­اند که جانشین اسم شده و نقش افزوده دارند و از جمله صفت­هایی­اند که نیاز به متمم دارند و پس از آنها متمم حرف اضافه­ می­آید که خود وابسته­ای از نوع اشاره و متمم اشاره دریافت کرده است تا بتواند به شکل یک رویداد زمان­دار بیان شود.

(64) آمدن او افزون بر این که یک نظم جدیدی رو با خودش آورده بود، یک دیسیپلین جدید رو هم آورد. [سریالیست، شبکه‌ 1]

(65) کیک­بوکس مهمه، و علاوه بر این که گرم­کننده است، خیلی هم نفس می­گیره. [شبکه‌ سلامت، برنامۀ کالری]

 

9-1-4 مقیاسی

گروه­های اسمی «این‌­قدر» و «آن‌قدر» با نقش افزوده، به یک مقیاس نامشخص اشاره دارند. از این رو، به بندی موصولی نیاز دارند تا مقداری را که به آن اشاره می­کنند، مشخص کنند؛ این قبیل موارد نیز به شکل ساخت شبه­مرکب بیان می­شوند. در این موارد، معمولاً موصول­نمای «که» آشکار می­شود.

(66) باید انقدر بگیم که حال همه به هم بخوره [شکرستان، شبکه‌ نسیم]

• تمام مسئولین دنیا، انقدر که شما دلتون شور می­زنه، دلشون شور نمی­زنه [شکرستان، شبکه‌ نسیم]
• انگار پاش رو زمین قرار داره، انقدر راحت اجرا می‌کنه [شبکه‌ ورزش- گزارش ورزشی- ژیمناستیک-دارحلقه]
• آنقدر امتحان سختی بود که جناب سلمان شکی از قلبش گذشت» [سخنرانی مذهبی]
• مهارت­های بازیکنان بلاروس انقدر نیست که حتی وقتی یک بازیکن بیشتر دارند بتونن گل بزنند» [فوتبال ساحلی بلاروس- اسپانیا، شبکه‌ ورزش]

گروه­های اسمی «این­قدر» و «آن­قدر» بدون بند موصولی نیز کاربرد دارند و افزوده­های نشانگر تأکیدند:

• اینقدر با گوشت­چرخ­کرده ماکارونی درست نکنید. خلاقیت داشته باشید.» [دستپخت، شبکه‌ 1]

به لحاظ ساختی، الگوی دیگری که می­توان از آن طریق این قبیل گروه­های اسمی با نقش افزوده را به صورت ساخت شبه مرکب عنوان کرد، مربوط به مواردی است که در الگوی ساخت آنها واژۀ مبهم «هر» وجود دارد، مانند «هر قدر/ هر چه قدر» که به دلیل نامشخص بودن ارجاع خود نیاز به بند موصولی محدودکننده دارند.

• هر چه قدر دلت می­خواد، طولش بده؛ ما که عجله نداریم!» [گفتار روزمره]

10-1-4 تقابلی

رابطه­ای است که در آن یک رویداد در تقابل با رویداد دیگر قرار می‌گیرد. گروه­های اسمی و گروه­های حرف اضافه­ای همچون «علی‌رغم » و «با وجود» به همراه بندهای متممی خود می­توانند توصیفگر این رابطه باشند.

• در حوزۀ سریال­سازی، علی­رغم این که به نظر من ظرفیت عزیمت به سمت جریان­های بین­المللی وجود دارد، این اتفاق نیفتاده. [سریالیست، شبکه‌ 1]
• با وجود این که خیلی وقت نیست وارد ایران شده، داره سعی می­کنه مدام قرار ملاقات بذاره. [سریال گاندو 2، شبکه‌ 3]

 

2-4 بحث و بررسی

مفاهیمی همچون زمان، مکان، شرط، شرایط، دلیل، هدف و غیره، معمولاً در قالب گروه قیدی، گروه‌ اسمی، گروه حرف اضافه­ای و نیز بند قیدی، جمله و فعل را توصیف و مقید می‌کنند. در بخش 4-1، نقش‌های معنایی قیدی را طبقه­بندی کردیم و نشان دادیم این قیدها به همراه وابسته­هایشان به لحاظ معنایی یک رویداد را گزارش می­کنند. در این بخش، به این موضوع می­پردازیم که این رویدادها به لحاظ نحوی به چه شکل می­توانند نشان داده ­شوند.

 

1-2-4 راهبرد نخست در ساخت جمله‌های شبه­مرکب: موصولی­سازی در هسته­های اسمی

در زبان فارسی در بسیاری موارد، این گروه­های اسمی و حرف اضافه­ای‌اند که نقش قیدی را بر عهده می‌گیرند. همان گونه که می‌دانیم، این گروه­ها خود می­توانند وابسته­های مختلفی از جمله «بند» دریافت نمایند. اسم­هایی مانند «وقت»، «زمان»، «موقع»، «هنگام»، «جا»، «حد»، «علت»، «دلیل» و «شرط» در قالب گروه­های اسمی و حرف اضافه نقش قیدی (افزوده) در جمله را ایفا می‌کنند. هستۀ اسمی در گروه­های اسمی و جزء اسمی (یعنی وابستۀ هسته­ حرف اضافه) در گروه حرف اضافه­ای می­توانند وابسته­های مختلفی از جمله بند موصولی (محدودکننده و غیرمحدودکننده) داشته باشند. باید توجه داشت که این بند موصولی بخشی از گروه اسمی است و نباید آن را «بند قیدی» در نظر گرفت. پس بیان قید به این شیوه به جملۀ مرکب نمی­انجامد. همان­گونه که پیش­تر اشاره شد، این موارد را «جمله­ شبه­مرکب» ‌نامیدیم.

نکته‌ مهم دیگر این که وقتی وابستۀ پسین هستۀ گروه اسمی به شکل بند موصولی بیان می­شود، افزون بر امکان گسترش نحوی بیشتر، می‌تواند به شکل یک رویداد زمان­دار و تصریف­شده (یک فرایند پویا) بیان شود؛ در غیر این صورت، تنها یک تصویرایستا می‌بود، مانند جفت مثال‌های زیر: (بار دیگر یادآور می­شویم علامت + برای مثال­های بازسازی شده از مثال اصلی به کار رفته است)

(75. الف) + هنگامی که با این کفش راه می­رین، کمترین فشار به پاها و زانوها وارد می­شه.

(75.ب) هنگام راه‌رفتن با این کفش، کمترین فشار به پاها و زانوها وارد می­شه. [تبلیغ کفش تن­تاک].

(76.الف) اینجا جایی هست که فرود میاد نیزه. [گزارش ورزشی، شبکه‌ ورزش]

 (76.ب) + اینجا جای فرود نیزه است.

(77.الف) ضربات مشت‌آو امتیازآور هست به شرطی که نترسه و ضربه بزنه. [گزارش ورزشی، شبکه‌ ورزش]

(77.ب) + ضربات مشت‌آو امتیازآور هست به شرط نترسیدن و ضربه‌زدن.

(78.الف) تا حدی که امکانش بوده، بعضی قسمت­ها رو دیده­ام. [زندگی پس از زندگی، شبکه‌ 4]

(78.ب) + تا حد امکان، بعضی قسمت­ها رو دیده­ام.

(79.الف)  موقعی که می­آمدم، بارون می­بارید. [گفتار روزمره]

(79.ب)  + موقع آمدنم، بارون می­بارید.

وابستۀ پسینِ هستۀ گروه اسمی و جزء اسمی در گروه حرف اضافه در جمله­های ب، اسم است (گروه اسمی شامل مصدر به عنوان نوعی اسم) و در مورد جمله­های الف، بند موصولی است. پس در هر جفت ­مثال یک رویداد بیان شده است، با این تفاوت که در جمله­های "الف"، آن رویداد به شکل پویا و در جمله­های "ب"، به شکل ایستا بازنمایی شده است. به این ترتیب، می‌توان گفت «مصدر» در زبان فارسی اسمی است که همه­ی ویژگی­های تصریفی فعلی (زمان، شخص، شمار، نمود، وجه) را از دست داده ولی همچنان می‌تواند با متمم‌های فعلی و قیدهای خود به صورت وابسته در گروه اسمی همراه شود. همان­گونه که استاسن^[38] (1985:76-83) تغییر در مقوله، یعنی تبدیل فعل به حالت اسمی، صفتی یا قیدی را از نشانه­های تنزل­یافتگی[39] فعل می‌داند، می‌توان مصدر را نوعی فعل تنزل‌یافته انگاشت.

 

2-2-4 راهبرد دوم در ساخت جمله‌های شبه‌مرکب: اشاره و متمم اشاره در گروه­های حرف اضافه‌ای

برخی اسم­هایی که خود وابسته­ای از نوع گروه حرف اضافه دریافت می­کنند و یا جزء اسمی در برخی دیگر از گروه­های حرف اضافه­ای، یعنی مواردی مانند: «قبل از ...»، «بعد از ...»، «پس از ...»، «پیش از»، «برایِ»، «بدونِ ...»، «به مجردِ ...»، «به محضِ ...»، «به خاطرِ ...»، «به علتِ ...»، «به رغمِ ...»، «در صورتِ ...»، «علاوه بر ...»، «با وجودِ ...»، «با توجه به ...» چنانچه بخواهند وابسته­ای از نوع بند دریافت کنند، لازم است آن بند را به شکل وابستۀ وابستۀ خود بپذیرند، یعنی به شکل وابستۀ «اشاره‌». چون بندی که پس از اشاره‌ می­آید برای کامل‌شدن معنا نیاز است و حذف‌شدنی نیست، این بند را می‌توان «بند متممی» نامید. پس، الگوی «گروه حرف‌اضافه­ای + اشاره + »که» + متمم اشاره» راهبرد دیگری برای ساخت جمله­های شبه­مرکب در فارسی محسوب می­شود. غلامعلی­زاده (1374) و طبیب­زاده (1393) نیز از برخی اسم­ها نام می­برند که معتقدند بند متممی دریافت می­کنند. گفتنی است برخی پژوهشگران همچون باطنی (1348 :75) و فرشیدورد (1384: 450)  حروف اضافه چه قبل و چه پس از جزء اسمی را گروه حرف اضافه در نظر می­گیرند. ولی نویسندگان پژوهش حاضر مواردی مثل «قبل از ...»، «بعد از ...»، «پس از ...»، «پیش از»، و غیره را گروه­های اسمی می­دانند که وابسته­ای از نوع گروه حرف اضافه می­گیرند. در مثال­های این بخش نیز  جفت­های (ب) نشان می­دهد بدون «اشاره‌ و بند متممی‌اش»، وابستۀ گروه حرف اضافه به شکل اسم یا به تعبیری فعل تنزل­یافته به کار می­رود.

(80. الف) ضمن این که جواب این­ها رو می­دادم، جواب ایوب و جلالو هم می­دادم» [زندگی پس از زندگی، شبکه4]

(80.ب)  + ضمن جواب­دادن به این­ها، جواب ایوب و جلالو هم می­دادم.

(81.الف) قبل از این که دیسک فرود بیاد، از دایره خارج شده» [گزارش دومیدانی- پرتاب دیسک 2020]

(81. ب) + قبل از فرود دیسک، از دایره خارج شده.

(82. الف) ایتالیایی­ها بعد از این که در بازی­های المپیک در رقابت­های دومیدانی چند مدال طلا به دست آوردند، اعتمادبه‌نفس خوبی پیدا کردند. [رقابت­های قهرمانی جوانان جهان، کنیا 2021]

(82.ب) ایتالیایی­ها بعد از قهرمانی جاکوب در المپیک، مورد توجه­اند. [رقابت­های قهرمانی جوانان جهان، کنیا 2021]

 (83. الف) + با توجه به این که این رشته در این فصل ایجاد شده، دیگه از تک­فصلی زمستان خارج شده.

 (83.ب)  با توجه به ایجاد این رشته در این فصل، دیگه از تک­فصلی زمستان خارج شده. [رقابت­های رُل­اسکی، شبکه‌ ورزش]

 به این ترتیب، تحلیل مواردی همچون «به محض این که، به مجرد این که، درست وقتی که، فوراً بعد از این که، بدون این که، مگر این که، به خاطر این که، به منظور این که، به شرط این که، علاوه بر این که، به گونه­ای که، به نحوی که، به شکلی که، به طوری که و غیره» به عنوان حروف ربط مرکب و یا گروه­های ربطی نمی­تواند تحلیل درستی باشند. این موارد گروه­های حرف اضافه­ای هستند که نقش قیدی دارند و یا گروه­های اسمی­ای که خود وابسته­ای از نوع گروه حرف اضافه گرفته­اند و نقش قیدی دارند. به این ترتیب ارائه این موارد به عنوان حروف ربط در فهرست­هایی طولانی، با تعریف "حرف" که مجموعه­ای بسته در زبان است،نیز مغایرت دارد.

 

3-2-4 امکان گسست در بند موصولی یا بند متممی

در گروه­های اسمی و حرف اضافه­ای با نقش قیدی  معمولاً «بند موصولی» یا «بند متممی» که وابستۀ هستۀ گروه اسمی یا جزء اسمی در گروه حرف اضافه­ای است، می‌تواند از هستۀ خود که آن را توصیف می­کند فاصله بگیرد و به شکل «گسسته» بیاید. گفتنی است این موارد در پژوهش­های پیشین در قالب «حروف ربط گسسته» بررسی شده بودند.

(84.الف) برنامۀ بازی­های تیم ملی به گونه­ای طراحی شده است که ظاهراً همه از آن ناراضی­اند. (گسستگی در رابطۀ شیوه­نما (الگوی 1))

(84.ب) برنامۀ بازی­های تیم ملی به گونه­ای که ظاهراً همه از آن ناراضی­اند، طراحی شده است.

امکان گسست در همۀ موارد همیشه ممکن نیست. در برخی موارد، گسست به هیچ عنوان امکان­پذیر نیست، در برخی محتمل است ولی کمتر دیده می­شود و در برخی دیگر تقریباً همیشه اتفاق می­افتد. مهم این است که در صورت گسستگی، موصول­نمای «که» (و یا متمم­نمای «که» در مورد بند متمم اشاره‌) حتماً در ابتدای بند خود قرار می‌گیرد و ارتباط مستقیمی میان امکان گسست بند موصولی و متممی و آشکار شدن «که» وجود دارد.

در روابط "زمان-پیامد (با الگوی 1)؛ شرایطی؛ جایگزینی؛ افزایشی؛ مکان­نمایی (با الگوی 2)؛ شیوه­نما (با الگوی2)؛ تقابلی و شرطی" به دلایل معنایی بند موصولی (یا متممی) گسسته نمی­شود. باید توجه داشت حتی در صورت گسستگی، معنای متفاوت، اولویت معنایی متفاوت و یا تأکیدی متفاوت از آن چه مدّنظر گوینده است، منتقل خواهد شد. (علامت * در این مقاله صرفا به معنی نادستوری­بودن نیست، بلکه به این معناست که معنی این جمله­ها متفاوت از معنای مورد نظر گوینده است و برخی از آنها ممکن است در بافت دیگری کاملاً پذیرفته باشد.)

(85) * + وقتی تمام سازمان­ها در ایجاد تورم نقش داشته­اند که به ساختار تورم در کشور نگاه می­کنیم (گسست‌ناپذیری در رابطۀ زمان-پیامد با الگوی 1)

(86) * + «وقتی یه مقدار سبک می­شم که پیش خودم اعتراف می­کنم که کجاها اشتباه کردم» (گسست در رابطۀ زمان-پیامد (با الگوی1) به تغییر معنا منجر می­شود و معنی رابطۀ شرط­نمایی نیز القا می­گردد)

• *+ با توجه به این، ما با اجرای برنامه­ تونستیم هزینه­ها رو به حداقل برسونیم،که قلب تپندۀ هر فرایند تولید، برنامه­ریزی هستش (گسست‌ناپذیری در رابطۀ شرایطی)
• * + این حرف به جای این­که به ایمانشون بیفزاید آنها رو ترسوند. (گسست در رابطۀ جایگزینی و دگرگونی کامل معنایی)

(89) *+ آمدن او افزون بر این که یک دیسیپلین جدید رو هم آورد، یک نظم جدیدی رو با خودش آورده بود» (گسست باعث تغییر اولویت­بندی معنایی مورد نظر گوینده در روابط افزایشی می­شود)

(90) *+{حقیقتش این پسرعموم کامبیزه}؛ هر جا خرابی به بار میاره که می­ره. (گسست­ناپذیری در رابطۀ مکان­نمایی با الگوی2)

در برخی مثال­های رابطۀ مکان­نمایی با الگوی 2 ، "که" موصول­نما به جهت کاربرد، تأکیدی است ولی حتی در این مثال­ها نیز گسست در بند موصولی باعث تغییر معنای تأکیدی می­شود:

(91) *  هر جا می­ری، که من بگم. (گسست در رابطۀ مکان­نمایی و تغییر در تأکید معنایی)

(92) *+ هر جور سر منو کلاه گذاشتی، فکر می­کنم (گسست‌ناپذیری در رابطۀ شیوه­نمایی با الگوی2 به دلایل معنایی)

(93)  *+ خودت هر طور بهش بگو، که صلاح می­دونی. (گسست در رابطۀ شیوه­نمایی با الگوی2 و تغییر در تأکید معنایی)

(94)  *+ با وجود این داره سعی می­کنه مدام قرار ملاقات بذاره که خیلی وقت نیست وارد ایران شده. (گسست در رابطۀ تقابلی و تغییر در تأکید معنایی)

(95)  *+ « به شرطی ضربات مشت او امتیازآور هست که نترسه و ضربه بزنه. (گسست در رابطۀ شرطی منجر به تغییر معنایی می­شود و معنی روابط شرط­نمایی (زمان-شرط) نیز القا می­شود)

گسست در روابط قیدی "فضاساز، علت­نما، مکان­نما (الگوی1) و هدف و دلیل" محتمل است ولی متداول نیست. در رابطه­"گستره­-پیامد (زمانی)؛ گستره­نمای (مکانی) و زمان­نمایی" نیز گسست به تغییر معنای مورد نظر گوینده می­انجاند. گسست در رابطۀ "شرط­نمایی (زمان-شرط)"، معنی شرط را پررنگ­تر می­کند. "رابطۀ مقیاسی و شیوه­نما (با الگوی 1)" اغلب به صورت گسسته به کار می­روند.

(96)  + از زمانی دارم خیلی خیلی مراقبت می­کنم، که برنامۀ شما رو دیدم. (گسست در رابطه گستره­-پیامد (زمانی) و تغییر معنای تأکیدی)

(97) وقتی بهت کمک می­کنم که خودتم تلاشتو کرده باشی. (پررنگ شدن معنی شرط در صورت گسست در رابطۀ   شرط­نمایی (زمان-شرط))

در رابطۀ "هم­رخدادی"، هم‌رخدادهایی که با راهبرد دوم ساخته می­شوند، یعنی به طور نمونه «به محض + متمم­ اشاره‌» امکان گسست ندارند، ولی روابط هم‌‌رخدادی ساخته­شده با راهبرد نخست، یعنی به طور نمونه «در حالی + بند موصولی» می­توانند گسسته شوند.

(98) * + به محض این تذکر می­ده به هر دو ورزشکار، که حمله نمی­کنند و کم­کاری می­کنند.

(99) +درحالی  خودشو نجات داد که می­رفت خاک بشه

در روابط "هدف و دلیل"، گسست چندان متداول نیست. با این وجود، گسست در مواردی که با راهبرد دوم ساخته می­شود محتمل­تر از مواردی است که با راهبرد نخست ساخته می‌شود.

(100)  + به خاطر این خطا محسوب می‌شه،که از باند خارج می­شه.

(101) * + به دلیلی فعلاً صلاح نیست چیزی بدانند، که بعداً خدمتتون عرض می­کنم.

 

5- نتیجه­گیری

در این پژوهش، که پژوهشی توصیفی بر مبنای داده­های واقعی از گفتار فارسی­زبانان است، کوشیدیم نشان دهیم مواردی مانند  «وقتی که»، «جایی که»، «به محض این که»، «در حالی که»، «به خاطر این که»، «فوراً بعد از این که»، «همچنان که»، «به گونه­ای که»، «از آنجا که»، «به شکلی که»، «به طوری که»، «به نوعی که»، که در کتاب­های دستور و غالب پژوهش­های پیشین حرف ربط یا گروه ربطی در ساخت جمله‏های مرکب در نظر گرفته شده­اند، در واقع بخشی از گروه اسمی یا گروه حرف اضافه­ای با نقش قیدی­اند (افزوده) که وابستۀ پیرو از نوع بند دریافت کرده­اند. برای نمونه، «وقت» یک گروه اسمی است که «زمان» را توصیف می­کند، «ی» نشان­دهندۀ نامشخص‌بودگیِ گروه اسمی «وقت» است، «که» معرف بند موصولی­است (موصول­نما) و بندی که پس از آن خواهد آمد، بند موصولیِ آن است (وابسته پسین گروه اسمی). به این ترتیب از آنجا که این بند همچنان بخشی از گروه اسمی یا حرف اضافه­ای محسوب می­شود، نباید آنها را «بند قیدی» و مجموع حاصل را «جملۀ مرکب» در نظر گرفت. این موارد را در این مقاله راهبردهای ساخت «جمله شبه‌مرکب» یا «شبه­وابسته­سازی» نامیده‌ایم.

در این پژوهش، ابتدا به دسته­بندی معنایی قیدنماها پرداختیم و آنها را در 19 گروه (10 گروه اصلی و 9 زیرگروه) تفسیم کردیم تا نشان دهیم همۀ آنها را می­توان از طریق دو راهبرد شبه­مرکب­سازی بیان کرد:

1- الگوی «هستۀ اسم در گروه اسمی یا گروه حرف اضافه­ای با نقش قیدی + موصول‌نمای «که» + بند موصولی»؛

2- الگوی «گروه حرف اضافه­ای  با نقش قیدی + اشاره + متمم­نمای «که» + بند متمم اشاره».

مشخص شد به کمک بند موصولی یا بند متممی وابستۀ گروه اسمی یا گروه حرف‌اضافه‌ای این امکان وجود دارد که نقش قیدی به شکل یک رویداد زمان­دار و تصریف­شده (یک فرایند پویا) بیان شود؛ در غیر این صورت، تنها به شکل یک تصویر ایستا خواهد بود. با استناد به جفت مثال­های متعدد نشان دادیم  «مصدر» در زبان فارسی اسمی است برگرفته از فعل که بدون داشتن ویژگی­های تصریفی فعلی (زمان، شخص، شمار، نمود، وجه) به شکل «فعل تنزل­یافته» و به صورت اسم به کار می­رود.

نتیجۀ دیگر آن که در فارسی برخی مفاهیم و روابط قیدی هم از طریق ساخت جمله­های مرکب و هم از طریق ساخت­های شبه­مرکب بیان می­شود و گویشور بنا به دلایل گفتمانی به این انتخاب دست می­زند. از آن جمله، می­توان به بندهای شرطی اشاره کرد. ولی بی‌توجهی به راهبرد­های شبه­مرکب‌سازی باعث تناقض در مطالعات پیشین شده است.

(102) اگر تلاش کنی، حتما قبول می­شوی. (جملۀ مرکب)

(103) به شرطی که تلاش کنی، حتما قبول می­شوی. (جملۀ شبه‌مرکب)

مطلب دیگری که در این پژوهش به آن توجه شد، امکان گسست در ساخت­های شبه­مرکب بود. گسست درهمۀ انواع این ساخت­ها به دلایل معنایی ممکن نیست. ولی نکته مهم این است که در صورت گسست، موصول­نما یا متمم­نمای «که» حتما آشکار می­شود.از این رومی­توان گفت در جمله­های غیرتأکیدی، میان امکان گسست بند موصولی یا متممی با آشکار شدن "که" ارتباط مستقیم وجود دارد. یعنی هرجا "که" گرایش به آشکار شدن دارد، امکان گسست وجود دارد و وقتی گرایش به حذف "که" باشد امکان گسست ضعیف می‏شود یا از بین می­رود.

 

[1] coordinate

[2] subordinate

[3] R. Van Valin

[4] R. LaPolla

[5] S. Cristofaro

[6] R.W. Dixon

[7] argument

[8]  clause linkage

[9] C. Mathiessen

[10] S.A. Thompson

[11] hypotactic

[12] T. Givon

[13] Clause-size

[14] Referential coherence

[15] anaphoric

[16] cataphoric

[17] restrictive

[18] non-restrictive

[19] B. Comrie

[20] circumstantial

[21] simultaneous

[22] concessive

[23] substitutive

[24] additive

[25] absolutive

[26] K. Hetterle

[27] Causal clauses

[28] Modal clauses

[29] M. Halliday

[30] projection

[31] expansion

[32] elaborating

[33] extending

[34] enhancing                                                                     

[35] عبارتی که زیر آن خط کشیده شده، قیدِ متمم بندی بند اول است.

[36]Reality conditionals

[37]Unreality conditionals  

[38] L. Stassen

[39] deranked

 

[i]- «که» در فارسی نقش­های ساختی و معنایی متفاوتی دارد، و یک تکواژ چندنقشی است: از جمله نقش­های آن وابسته­سازی، پیوسته­سازی، نشانگر متمم (متمم­نما)، و نشانگر بند موصولی است، یعنی در ابتدای بند موصولی می­آید (موصول­نما)، از این رو نگارندگان در این مقاله، از «که» با توجه به نقش­های آن نام برده­اند.

تعداد مشاهده مقاله: 273

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 124