چارچوبی برای جمع‌سپاری تأمین مالی کسب‌وکارهای نوپا: مورد مطالعه وام‌دهی نفر به نفر با استفاده از روش فراترکیب

مقدمه

یکی از موضوعات مطرح امروز، استارت‌آپ‌ها^[1] و تأمین مالی آنهاست. استارت‌آپ، شرکتی نوپاست که در بازار، فعالیت و در حالی که به‌دنبال یک مدل تجاری مقیاس‌پذیر است، را‌حلی نوآورانه را ایجاد و اجرا می‌کند (Korpysa et al., 2021). اریک‌ریز^[2]، که یکی از صاحب‌نظران این حوزه محسوب می‌شود، نوپا را مؤسسۀ انسانی تعریف می‌کند که برای خلق محصول یا ایدۀ جدید در شرایط نبودِ اطمینان طراحی شده است (Archer, 2018). نوپاها، مهم‌ترین بازیگران سیستم اقتصادی شرکت‌ها هستند و افزایش تعداد و تنوع آنها موجب افزایش نیروی محرکۀ اقتصادی می‌شود (Spender et al., 2017) و بازیگران اصلی توسعۀ اقتصادی به شمار می‌آیند که دلیل اهمیتشان، سهم آنها در افزایش اشتغال‌زایی است (Kane, 2010). نتایج بررسی‌های متعدد نشان‌دهندۀ آن است یکی از اصلی‌ترین موانع رشد و توسعه و حتی ادامۀ حیات بنگاه‌های کوچک و متوسط، مشکل تأمین مالی است که این امر، رشد و توسعۀ این بنگاه‌ها را با مشکل روبه‌رو کرده و باعث شده است فقط بنگاه‌های بزرگ در بازار باقی بماند و زمینۀ حذف سایر بنگاه‌ها فراهم شود (Safi Dastjerdi et al., 2021). با توجه به اینکه در دنیای کسب‌وکار امروز، توسعۀ بخش مالی، امری مؤثر برای دستیابی به اهداف اقتصادی هر کشور است، موضوع تأمین مالی از مهم‌ترین مفاهیم برای راه‌اندازی کسب‌وکار، تأمین نیازهای عموم مردم و درنهایت دستیابی به اهداف سازمانی و شخصی است. پاسخگونبودن روش‌های تأمین مالی سنتی به بنگاه‌های خُرد، کوچک و متوسط، باعث شکل‌گیری شیوه‌های نوین تأمین مالی در دنیا شده است (Scott & Scott, 2016). ظهور شیوه‌های نوین تأمین مالی، چالش‌های بزرگی در نحوۀ عملکرد صنعت مالی سنتی به‌همراه داشته و فرصت‌های جدیدی را نیز برای تحول و توسعۀ پایدار اقتصاد واقعی فراهم کرده است (Luo et al., 2022). جمع‌سپاری تأمین مالی^[3]، یکی از ابزارهای جدید تأمین مالی است که امروزه با پیشرفت فناوری اطلاعات گسترش یافته است. از آنجایی که بسیاری از کارآفرینان در جمع‌آوری پول و سرمایه مشکلاتی دارند، این روش، جایگزین مناسبی برای روش‌های تأمین مالی سنتی است (Sancak, 2016). جمع‌سپاری تأمین مالی، استفاده از سرمایه‌های خُرد افراد کلان است و مدل‌های کسب‌وکار متفاوتی دارد که یکی از آنها مدل وام‌دهی نفر به نفر^[4] است. جمع‌سپاری تأمین مالی مبتنی بر قرض مدلی است که سرمایه‌گذاران انتظار درآمد دوره‌ای و بازگشت اصل پول خود را دارند؛ به‌گونه‌ای که قرض‌دهنده انتظار دریافت پول خویش را در دورۀ زمانی مشخص دارد (Massolution, 2012). وجود یک پلتفرم مطمئن برای اتصال وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان، شیوۀ مناسبی برای استفاده از این سرمایه‌های خُرد، به‌منظور عملی‌شدن ایده‌ها و توسعه است. ضمن این که بهره‌گیری از فناوری و ابرداده (Harvey, 2018) و هزینه‌های سربار کمتر نسبت‌به وام‌های بانکی سنتی، ایده‌پردازان، نوپاها وکسب‌وکارهای کوچک را از فرایندهای طولانی وام‌گیری و نرخ سود و کارمزدهای بالا رها می‌‌کند و بسیاری از سرمایه‌گذاران آن را به یک روند موفق در بازار تبدیل کرده‌ است (Guo et al., 2016)، ابرداده، بررسی گزارش‌ها را به‌منظور شناسایی پلتفرم‌های مشکل‌دار وام‌دهی نفر به نفر برای دولت تسهیل می‌کند. البته یک سیستم نظارتی مبتنی بر شکایات کاربران از سوی بخش‌های مختلف با پیروی از شرایط شیوه‌های وام‌دهی نفر به نفر و رگولاتورهای موجود نیز استفاده می‌شود (Suryono et al., 2021).

با توجه به مشکل تأمین مالی به‌عنوان اصلی‌ترین مانع رشد و توسعۀ آنها، تلاش برای یافتن راهکارهای مناسب تأمین مالی در اولویت قرار می‌گیرد؛ از این رو، موضوع تأمین مالی برای پژوهشگران و کسب‌وکارهای نوپا بسیار حائز اهمیت است. این پژوهش دربارۀ جمع‌سپاری تأمین مالی (مدل وام‌دهی نفر به نفر) کسب‌وکارهای نوپا به‌عنوان راهکاری برای حل این معضل است. با توجه به اینکه پژوهش جامعی در این زمینه صورت نگرفته است، تلاش می‌شود چارچوب مناسب و جامعی برای آن ارائه شود که تمامی ابعاد و مؤلفه‌های وام‌دهی نفر به نفر را معرفی کند؛ بنابراین در پژوهش حاضر به این سؤال توجه می‌شود که چارچوب وام‌دهی نفر به نفر به‌منظور جمع‌سپاری تأمین مالی کسب‌وکارهای نوپا چگونه است؟ هدف پژوهش، بررسی و جمع‌بندی کد، مفاهیم و مقوله‌های وام‌دهی نفر به نفر با استفاده از رویکرد فراترکیب برای ارائۀ چارچوب جامع وام‌دهی نفر به نفر است تا راهنمایی برای شناخت بیشتر باشد.

مبانی نظری

پژوهشگران در سال‌های اخیر به نوپاها توجه کرده‌اند و دانش قابل‌تأملی دربارۀ آنها تولید شده است. بررسی ادبیات نشان‌دهندۀ آن است که این مفهوم به طرق مختلفی تعریف شده است. تریپاتی و همکاران (2019) استارت‌آپ‌ها را کسب‌وکارهای نوپای موفقی تعریف می‌کنند که قادر به ایجاد شغل و رفاه اقتصادی هستند (Tripathi et al., 2019).

در جمع‌سپاری تأمین مالی، جمعی از افراد، به سرمایه‌گذاری مشترک در پروژه‌ها اقدام می‌کنند. درحقیقت در این روش، کارآفرینان به جای تأمین سرمایه از گروه‌های کوچک سرمایه‌گذار، سعی بر آن دارند منابع مالی پروژه‌هایشان را از مخاطبان فراوان خود تأمین کنند (Belleflamme et al., 2014). مولیک (2014) جمع‌سپاری تأمین مالی را الهام‌گرفته از مفاهیمی مانند تأمین مالی خُرد^[5] و جمع‌سپاری می‌داند که خود، به‌صورت دسته‌ای منحصربه‌فرد، از شیوه‌های تأمین مالی شناخته می‌شود که با رشد روزافزون وب‌سایت‌هایی مشهور شده است که به آن توجه می‌کند (Mollick, 2014). درحقیقت جمع‌سپاری تأمین مالی، مشارکتی اجتماعی است که افراد را قادر می‌کند با پرداخت سهمی هرچند جزئی، در بسیاری از فعالیت‌ها سهیم باشند؛ یعنی سرمایه‌گذاری در پروژه با مشارکت مالی تعداد زیاد افراد از طریق اینترنت (Massolution, 2015). پژوهش یو و فلمینگ (2021) نشان‌دهندۀ آن است که جمع‌سپاری تأمین مالی، مقدم بر کارآفرینی با فناوری پیشرفته و رشد زیاد است؛ از این رو، به نظر می‎رسد که جمع‎سپاری تأمین مالی، ماهیت کارآفرینی را به‌سمت شرکت‌های با فناوری و رشد زیادتر تغییر می‌دهد (Yu & Fleming, 2021).

طبق برآوردهای فوربس^[6] در سال 2015، بودجه‌ای که از طریق جمع‌سپاری تأمین مالی در سراسر جهان به دست آمد، مبلغ 34 میلیارد دلار بود. گزارش بانک جهانی نیز پیش‌بینی می‌کند که این مبلغ در سال 2025 از 96 میلیارد دلار تجاوز خواهد کرد و سهم آسیا در این سرمایه‌گذاری به‌طور چشمگیری افزایش خواهد یافت (Liu et al., 2021) که نشان‌دهندۀ استقبال و رشد روزافزون این روش نوین مالی است. با وجود این، جمع‌سپاری تأمین مالی با چالش اعتماد روبه‌رو است. فقدان اعتماد، مانع از بقای آن به‌عنوان جایگزین تأمین مالی برای کارآفرینان و سرمایه‌گذاران خُرد بالقوه خواهد شد؛ بنابراین بهتر است پلتفرم‌های جمع‌سپاری تأمین مالی برای ایجاد اعتماد در 4 سطح مختلف کار کند: اعتماد به پلتفرم، کاربران، پروژه و جمع‌سپاری تأمین مالی. برخی پلتفرم‌ها به‌ویژه پلتفرم‌های وام‌دهی نفر به نفر فقط به این موضوع توجه می‌کند که چگونه برای سرمایه‌گذاران خُرد و نه برای کارآفرینان، معتمد به نظر برسد (Ferreira et al., 2022).

وجوهی که از طریق جمع‌سپاری تأمین مالی به دست می‌آید، قالب‌های متفاوتی دارد: اهدا^[7]، پاداش^[8]، پیش‌خرید^[9]، وام‌دهی^[10] و سهام^[11] (Torgal et al., 2016). اهدا، مدلی است که در آن سرمایه‌گذاران بدون انتظار بازگشت سرمایۀ خود، از طرح حمایت می‌کنند. پاداش، مدلی است که در آن تعهد کارآفرین، تحویل به‌موقع پاداش‌های وعده داده‌شده به مشارکت‌کنندگان در کمپین است (Massolution, 2012). پیش‌خرید، مدلی است که در آن مصرف‌کننده از قبل برای کالا پرداخت می‌کند و اگر نوپا محصول را راه‌اندازی کند، مصرف‌کننده آن محصول را به قیمت پایین‌تری دریافت می‌کند و اگر هم در کسب‌وکار شکست حاصل شود، مصرف‌کننده چیزی دریافت نمی‌کند. سهام، مدلی است که در آن پاداش سرمایه‌گذاران جمعی، سود سهام یا حق رأی سهام خطرپذیر است (Torgal et al., 2016). رحمانی (1399) نشان داده است که اندازۀ شرکت، تأثیر مثبت و مستقیم بر تأمین مالی از طریق بازار سهام دارد (Rahmani Noroozabad et al., 2020).

وام‌دهی نفر به نفر، یکی از معروف‌ترین منابع تأمین مالی است که در سال‌های اخیر شاهد رشد بسیاری بوده‌ و به منبع جدیدی از درآمد ثابت برای سرمایه‌گذاران تبدیل شده ‌است (Harvey, 2018). این نوع وام‌دهی، با ارائۀ کانال سرمایه‌گذاری جدید، بودجۀ جایگزین و مهمی را فراهم می‌کند. کانال سرمایه‌گذاری رفاه وام‌گیرندگان و وام‌دهندگان را بهبود می‌بخشد (Jiang et al., 2021). وام‌دهی نفر به نفر عملیات تأمین وام برای افراد و مشاغل از طریق پلتفرم‌های آنلاینی است که به‌طور مستقیم وام‌دهنده و وام‌گیرنده را به یکدیگر متصل و نیاز به واسطۀ مالی سنتی را برطرف می‌‌کند (Guo et al., 2016)؛ هرچند در مقایسه با شرایط وام‌دهی سنتی، در بردارندۀ ریسک، زمان و تلاش بیشتری است. سرمایه‌گذاری‌های نفر به نفر، کم‌تر فرّار است و در مقایسه با بازارهای سهام، همبستگی پایینی با بازده‌های زیادتر دارد (Harvey, 2018). در وام‌دهی نفر به نفر حتی وام‌گیرندگان با نرخ سود‌ پرداختی خود، پس‌انداز‌ می‌کنند (Todd, 2012) و به افراد عادی یا افراد با سابقۀ بد اعتباری، این امکان را می‌دهد که بدون وجود مؤسسۀ مالی، پولی را قرض بدهند یا بگیرند (Harvey, 2018)؛ با این حال چالش‌های بزرگی نیز دارد؛ از قبیل: نبودِ تقارن اطلاعات، سرایت ریسک اعتباری و اعتماد. درک فرایند تصمیم‌گیری در وام‌دهی نفر به نفر، مستلزم درک نحوۀ انتقال اطلاعات بین بنیان‌گذاران و سرمایه‌گذاران است؛ به‌ویژه زمانی که چالش‌های اجتماعی با پروژه‌هایی که درک آنها ازنظر فنی آسان نیست، موردتوجه قرار می‌گیرد. در اینجاست که نبودِ تقارن اطلاعات بین بنیان‌گذار و سرمایه‌گذار حائز اهمیت می‌شود (Pabst et al., 2021). در نبودِ تقارن اطلاعات ذاتی، وام‌دهندگان اطلاعات محدودی را دربارۀ وام‌گیرندگان می‌دانند؛ در حالی که وام‌گیرندگان از سطح ریسک خود بیشتر خبر دارند و این روند، به افزایش نرخ پرداخت‌نکردن وام نسبت‌به وام‌های بانکی منجر می‌شود (Chen & Han, 2012)؛ بنابراین وام‌دهندگان یا سرمایه‌گذاران قبل از وام‌دهی باید امکان‌سنجی وام انجام دهند. وام‌دهنده با تجزیه‌وتحلیل اعتبار، به این اطمینان می‌رسد که آیا مشتری با توجه به قرارداد، توانایی انجام تعهدات و پرداخت منظم اصل و سود را دارد یا خیر (Faradharmastuti & Laurentxius, 2021). سرایت ریسک اعتباری میان پلتفرم‌های وام‌دهی نفر به نفر، پنج عامل مختلف دارد: همبستگی بین پلتفرم‌های وام‌دهی نفر به نفر، میزان ایمن‌سازی پلتفرم‌های حساس، نرخ حذف نهایی پلتفرم‌های وام‌دهی نفر به نفر از سوی رگولاتورها، میزان حذف پلتفرم‌های پرریسک و نرخ تبدیل پلتفرم‌های پرریسک به پلتفرم‌های ایمن. این عوامل، بر سرایت ریسک اعتباری پلتفرم‌های وام‌دهی نفر به نفر اثر می‌گذارد؛ بنابراین اداره‌های دولتی باید اقدامات نظارتی خود را برای بهبود مدیریت ریسک اعتباری، مقاومت در برابر ریسک و تحمل ریسک این پلتفرم‌ها تقویت کند (Zhao et al., 2021). موجاهیدین و همکاران (2022) نشان داده‌اند که اعتماد، تأثیر چشمگیری بر رفتار وام‌گیرندگان دارد. اعتماد، عاملی اساسی در شکل‌دادن به درک و رفتار کاربر با استفاده از این فناوری است. این متغیر بر محیطی اثر می‌گذارد که پلتفرم وام‌دهی در آن وجود دارد و همۀ آنها سیاست‌های یکسانی ندارد؛ درنتیجه بسیاری از کاربران در انتخاب پلتفرم مطمئن سردرگم می‌شوند (Mudjahidin et al., 2022).

شرکت‌هایی که مدیریت پلتفرم وام‌دهی را برعهده دارند، وام‌دهندگان بازار شناخته می‌شوند. از آنجایی که وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان، اصلی‌ترین گروه هدف فعالیت‌های پلتفرم هستند، بیشتر پژوهش‌ها بر این ذی‌نفعان و عوامل تعیین‌کنندۀ موفقیت فرایند وام‌دهی متمرکز شده‌ است (Iyer et al., 2009; Freedman & Jin, 2008) که در ادامه چند نمونه از مهم‌ترین آنها در جدول (1) آورده شده است.

جدول (1) نمونۀ پژوهش‌های وام‌دهی نفر به نفر

Table (1) P2P lending sample studies

مدل نوتاری و مدل حساب مجزای مشتری دو نمونه از رایج‌ترین انواع وام‌دهی نفر به نفر است. این دو مدل، در مراحل اولیۀ فرایند ایجاد وام شباهت دارد؛ ولی ازنظر نقشی متفاوت است که پلتفرم واسطه پس از اعلام هدف وام‌دهنده برای سرمایه‌گذاری در وام اتخاذ می‌کند. در مدل نوتاری، پلتفرم با بانک همکاری می‌کند که درواقع نهادی است که وام را صادر می‌کند. در مدل حساب مجزای مشتری، پلتفرم به‌صورت واسطه برای اتصال وام‌گیرنده به وام‌دهنده عمل می‌کند؛ اما بستانکار حقیقی، وام‌دهنده است (Fong, 2015).

بر خلاف ادبیات، مدل‌های وام‌دهی نفر به نفر محدود، ساده، توسعه‌نیافته و به بلوغ کافی‌نرسیده است و فقدان یک مدل جامع، انجام این پژوهش را تأیید می‌کند.

روش‌ پژوهش

فراترکیب، مشابه فراتحلیل، برای یکپارچه‌سازی چندین پژوهش به‌منظور ایجاد یافته‌های جامع و تفسیری صورت می‌گیرد (Beck, 2002). در مقایسه با رویکرد فراتحلیل کمّی که بر داده‌های کمّی ادبیات موضوع و رویکردهای آماری تکیه دارد، فراترکیب، متمرکز بر پژوهش‌های کیفی بوده است و به عبارت دیگر، تفسیرهای داده‌های اصلی پژوهش‌های منتخب را ترکیب می‌کند (Zimmer, 2006). فراترکیب با فراهم‌کردن نگرش نظام‌مند برای پژوهشگران از راه ترکیب پژوهش‌های کیفی مختلف، موضوعات و استعاره‌های جدید و اساسی را کشف می‌کند و با این روش دانش جاری را ارتقا می‌دهد و دید جامع و گسترده‌ای نسبت‌به مسائل پدید می‌آورد. فراترکیب مستلزم این است که پژوهشگر یک بازنگری دقیق و عمیق انجام دهد و یافته‌های پژوهش کیفی مرتبط را ترکیب کند. در این پژوهش، از روش هفت مرحله‌ای فراترکیب سندلوسکی و باروسو^[23] (2007) استفاده شده که مراحل آن به‌ترتیب شامل تنظیم سؤال پژوهش، مرور نظام‌مند ادبیات، غربالگری و انتخاب مقالات مناسب، طبقه‌بندی یافته‌های موجود، تجزیه‌وتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی، کنترل کیفیت و ارائۀ یافته‌هاست.

گام اول: تنظیم سؤال پژوهش: پارامترهای پژوهش شامل چه چیزی (What)، چه جامعه‌ای (Who)، محدودیت زمانی (When) و چگونگی روش (How) است که بر این اساس، سؤال‌های پژوهش شکل گرفته که در جدول (2) آورده شده است.

جدول (2) سؤال‌های پژوهش

Table (2) Research questions

گام دوم: جستجوی سیستماتیک ادبیات: جامعۀ آماری پژوهش را کلیۀ اسناد علمی، گزارش‌های پژوهشی، پایگاه‌های داده و نشریه‌های خارجی درخصوص جمع‌سپاری تأمین مالی و وام‌دهی نفر به نفر تشکیل داد که طی سال‌های 2000 تا 2020 منتشر شده بود. کلیدواژه‌های پژوهش در پایگاه‌های اسکوپوس، وب‌آف‌ساینس و موتور جستجوی گوگل جستجو شد. کلیدواژه‌های متنوعی ازجمله تأمین مالی نوپاها، جمع‌سپاری تأمین مالی، وام‌دهی نفر به نفر، مدل کسب‌وکار یا ترکیب این موارد برای جستجوی مقاله‌های پژوهش استفاده شد. نتیجۀ جستجو، فهرست چشمگیری از اسناد گوناگون شامل 1372 مقاله، پایان‌نامه، کتاب و گزارش نهادهای مرتبط با این حوزه بود.

گام سوم: غربالگری و انتخاب اسناد مناسب: برای انتخاب مقاله‌های مناسب براساس الگوریتم مشاهده‌شده در شکل (1)، پارامترهای مختلفی مانند عنوان، چکیده، محتوا و برنامۀ مهارت‌های ارزیابی حیاتی^[26] (CASP) استفاده شده است.

شکل (1) خلاصۀ فرایند انتخاب اسناد فراترکیب

Figure (1) Summary of the Meta-Synthesis documents’ selection process

در بررسی اولیۀ این اسناد با مرور عنوان، 435 سند برای بررسی‌های بیشتر انتخاب شد. بررسی‌های دقیق‌تر شامل مطالعۀ چکیده و محتوای اسناد نشان‌دهندۀ آن است که 47 سند از فهرست کل اسناد، بیشترین ارتباط را با هدف این پژوهش دارد. سپس بررسی کیفیت مقاله‌های باقی‌مانده با استفاده از CASP است. این ابزار با استفاده از 10 سؤال به پژوهشگر کمک می‌کند تا دقت، اعتبار و اهمیت پژوهش‌های کیفی پژوهش را مشخص کند. برای این منظور، جدولی تنظیم و برای هر سند از منظر 10 معیار مشخص، امتیازی از 5 تخصیص داده شد و اسنادی که میانگین آنها کمتر از 5/2 بود، در فرایند فراترکیب مشارکت داده نشد و درنهایت 34 سند، وارد فراترکیب ادبیات حوزه شد.

گام چهارم: طبقه‌بندی یافته‌های موجود در اسناد: اطلاعات اسناد براساس مرجع مربوط به هر سند شامل نام و نام خانوادگی نویسنده به‌همراه سال انتشار و اجزای هماهنگی بیان‌شده در هر سند طبقه‌بندی شد.

گام پنجم: تجزیه‌وتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی: در این پژوهش، براساس پژوهش‌های پیشین برای تمام اطلاعات استخراج‌شده، کدی در نظر گرفته و سپس با در نظر گرفتن مفهوم هر یک از این کدها، در یک مفهوم مشابه دسته‌بندی شد. بر این اساس، مفاهیم پژوهش مشخص و در ادامه با تحلیل مفاهیم براساس وجه اشتراک آنها، مفاهیم یافت‌شدۀ مرتبط در یک مقوله قرار داده شد. درمجموع 5 مقولۀ اصلی، 11 مقولۀ فرعی، 31 مفهوم و 194 کد متمایز برای مؤلفه‌های وام‌دهی نفر به نفر در این پژوهش کشف و برچسب‌گذاری شد که در جدول (3) آورده شده است. برای تحلیل کیفی یافته‌های اسناد موردبررسی، از نرم‌افزارهای مکس‌کیودی‌ای^[27] نسخۀ 2020 و اکسل کمک گرفته شد. یافته‌ها نشان‌دهندۀ آن بود که در پژوهش‌های گذشته تاکنون، چنین پژوهش نظام‌مندی انجام نشده و هر یک از پژوهش‌های پیشین فقط به جنبۀ خاصی از وام‌دهی نفر به نفر توجه داشته است.

جدول (3) تعداد کدهای نهایی، مفهوم و مقولۀ فرعی به تفکیک مقوله‌های اصلی

Table (3) Number of final codes, concepts and subcategories divided to main categories

در جداول 4 تا 8 کدهای نهایی استخراج‌شده مرتبط با هر مفهوم و مقوله به تفکیک نشان داده شده است.

جدول (4) مفاهیم و نمونۀ کدهای مرتبط با مقولۀ اصلی ساختارهای نهادی مستخرج از ادبیات

Table (4) Concepts and sample codes associated with institutional structure’s main category extracted from literature

جدول (5) مفاهیم و نمونۀ کدهای مرتبط با مقولۀ اصلی پیش از پرداخت مستخرج از ادبیات

Table (5) Concepts and sample codes associated with pre-payment’s main category extracted from literature

جدول (6) مفاهیم و نمونۀ کدهای مرتبط با مقولۀ اصلی تأمین اعتبار و پرداخت مستخرج از ادبیات

Table (6) Concepts and sample codes associated with funding and payment’s main category extracted from literature

جدول (7) مفاهیم و نمونۀ کدهای مرتبط با مقولۀ اصلی پساپرداخت مستخرج از ادبیات

Table (7) Concepts and sample codes associated with funding and after payment’s main category extracted from literature

جدول (8) مفاهیم و نمونۀ کدهای مرتبط با مقولۀ اصلی مدیریت ریسک مستخرج از ادبیات

Table (8) Concepts and sample codes associated with risk management’s main category extracted from literature

در میان فراوانی مقوله‌های اصلی جدول (9)، به‌ترتیب پیش از پرداخت با 9/95، تأمین اعتبار و پرداخت با 8/91، ساختارهای نهادی با 2/56، پساپرداخت با 7/50 و مدیریت ریسک با 1/41 فراوانی نسبی بیشترین ارجاع و اهمیت را دارد.

جدول (9) فراوانی مقوله‌های اصلی

Table (9) Frequency of main categories

در شکل (2) میزان توافق میان شاخص‌ها و اسناد مختلف در نرم‌افزار مکس‌کیو دی‌ای دیده می‌شود. این شکل، نشان‌دهندۀ میزان فراوانی هر تم در هر سند به‌صورت گرافیکی است.

شکل (2) میزان توافق میان شاخص‌ها و اسناد مختلف در نرم‌افزار Maxqda

Figure (2) The rate of agreement between different indicators among different documents in Maxqda software

شکل فوق نشان‎دهندۀ میزان پراکندگی کدهای استخراج‌شده از میان فایل‌های کدگذاری‌شده است. مشاهده می‌شود که میزان پراکندگی کدها میان فایل‌‌های تجزیه‌وتحلیل‌‌شده تناسب بسیار زیادی دارد که نشان‌‌دهندۀ انتخاب درست آنها برای پژوهش حاضر است.

گام ششم: کنترل کیفیت: یکی از مهم‌ترین جنبه‌های روش فراترکیب، کنترل کیفیت است. با استفاده از روش برنامۀ مهارت‌های ارزیابی حیاتی، کیفیت پژوهش‌ها ارزیابی شده است. برای ارزیابی روایی کدگذاری، از ضریب کاپا استفاده می‌شود. این ضریب هنگامی به کار می‌رود که دو رأی‌دهنده تلاش می‌کنند پژوهش‌ها را به‌طور جداگانه رتبه‌بندی کنند و هدف آنها، ارزیابی درجۀ سازگاری بین دو رأی‌دهنده است. به‌منظور کنترل مفاهیم استخراجی، از مقایسۀ نظر پژوهشگر با یک خبره استفاده شده است. شاخص کاپا بین صفر تا یک نوسان دارد و هرچه مقدار سنجه به عدد یک نزدیک‌تر باشد، نشان‌دهندۀ آن است که توافق بین رتبه‌دهندگان وجود دارد (محقر و همکاران، 1392). مقدار شاخص با استفاده از نرم‌افزار SPSS در سطح معناداری 001/0 عدد 833/0=k محاسبه شد که در جدول (10) نشان داده شده است. با توجه به عدد معناداری کمتر از 05/0 و جدول وضعیت شاخص کاپا^[28] جنسن (1996)، فرض استقلال کدهای استخراجی رد می‌شود و استخراج کدها پایایی مناسبی دارد. 

جدول (10) آزمون توافق کدگذاری میان پژوهشگر و خبرگان

Table (10) Coding agreement’s test between researcher and experts

گام هفتم: ارائۀ یافته‌ها: پس از بررسی، جمع‌آوری، ترکیب و تفسیر ابعاد و شاخص‌های چارچوب وام‌دهی نفر به نفر با دیدی جامع و کل‌نگر از سوی پژوهشگر، درنهایت چارچوب در قالب پنج مقولۀ اصلی ساختارهای نهادی، پیش از پرداخت، تأمین اعتبار و پرداخت، پساپرداخت، مدیریت ریسک و 11 مقولۀ فرعی شکل گرفته که در قالب شکل (3) و (4) ارائه شده است. شکل (4) حاصل خروجی نرم‌افزار مکس‌کیو دی‌ای است.

ساختارهای نهادی شامل مفاهیم موجودیت‌ها و قواعد تنظیمی است. موجودیت‌ها، فرد، گروه یا نهادهایی است که به دستیابی بر اهداف وام‌دهی اثر می‌گذارد یا تحت‌تأثیر آن قرار می‌گیرد و بخشی از روند وام‌دهی است که عبارت است از: وام‌گیرنده، وام‌دهنده، پلتفرم، انجمن‌ها، وام‌دهندگان بازار، دفاتر اعتباری، بانک شریک، مقامات رگولاتوری و تیم وصول. قواعد از سوی رگولاتورهای مسئولِ وضع قوانین و چارچوب برای مدیریت وام‌دهی، تنظیم و به حمایت مشتری، رفع ابهام و رشد صنعت نیز منجر می‌شود.

پیش از پرداخت، اساسی‌ترین مقوله است و شامل کلیۀ مراحل، از انتخاب پلتفرم تا تصمیم به سرمایه‌گذاری می‌شود و شامل پنج مقولۀ فرعی درخواست وام، غربالگری، درجه‌بندی وام، فهرست‌شدن وام و ارزیابی سرمایه‌گذاری است. درخواست وام شامل عملیات انتخاب پلتفرم، ثبت‌نام و برآوردن الزامات است. هدف غربالگری، تأیید درخواست وام از طریق بررسی و تأیید مدارک ارسالی و رتبۀ اعتباری است. هدف درجه‌بندی وام، تعیین شرایط وام با در نظر گرفتن شاخص ریسک وام و نرخ سود تعیین شده است. بزرگ‌ترین تفاوت بین پلتفرم‌های وام‌دهی نفر به نفر، در نحوۀ تعیین نرخ سود‌ است. هدف از فهرست‌شدن وام، بارگذاری اطلاعات وام و مشاهده از سوی سرمایه‌گذار است که پس از متعهدشدن وام‌گیرنده نسبت به شرایط وام صورت می‌گیرد. در ارزیابی سرمایه‌گذاری، بررسی و انتخاب وام و درنهایت اتخاذ تصمیم درباره‌ی سرمایه‌گذاری صورت می‌گیرد.

تأمین اعتبار و پرداخت شامل دو مقولۀ فرعی تأمین مالی و صدور وام است. پس از متعهدشدن سرمایه‌گذار به نوع وام، تأمین سرمایه به‌صورت مستقیم (از طریق پلتفرم) یا غیرمستقیم (از طریق شخص ثالث) انجام می‌شود. درنهایت پس از صدور و تأیید قرارداد وام، پرداخت وام به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم انجام می‌گیرد.

پساپرداخت شامل دو مقولۀ فرعی به‌روزرسانی اطلاعات و بازپرداخت است. هدف از به‌روزآوری اطلاعات، انتشار و اشتراک اطلاعات بدهی وام‌گیرنده با سایر مؤسسات اعتباری است. پرداخت اصل، سود و کارمزد با توجه به میزان و شرایط از قبل تعیین‌شده در این گام انجام می‌شود.

مدیریت ریسک شامل دو مقولۀ فرعی عوامل ریسک و استراتژی کاهش ریسک است. عوامل ریسک شامل ریسک عملکرد (اهمال در بازپرداخت وام، بیکارماندن وجوه سرمایه‌گذار در حساب)، ریسک پلتفرم (امنیت پلتفرم، کلاهبرداری پلتفرم، ورشکستگی پلتفرم، حملۀ سایبری)، ریسک بازار (افزایش نرخ کلی سود بازار، افزایش بیکاری و قصور در بازپرداخت وام‌های دارایی) و ریسک نقدینگی (تأمین‌نکردن وجوه در موعد مقرر از سوی سرمایه‌گذار) است. استراتژی کاهش ریسک سعی در پیشگیری یا جبران خسارت دارد. اقدامات پیشگیرانه از قبیل سرمایه‌گذاری متنوع، در نظر گرفتن جریمه، وثیقه، تعیین زمان تنفس و بررسی منظم وام‌گیرندگان است. اقدامات جبرانی از قبیل تعیین نمایندۀ وصول مطالبات، افزایش‌دادن نرخ سود، جبران ضرر از سوی پلتفرم، فروش تعهدات وام در بازار ثانویه، داشتن برنامۀ پشتیبان و غیره.

شکل (3) چارچوب وام‌دهی نفر به نفر

Figure (3) P2P lending framework

شکل (4) مدل درختی چارچوب وام‌دهی نفر به نفر تا سه سطح کد فرعی

Figure (4) P2P lending framework’s model tree falling into three subcategory levels

نتایج و پیشنهادها

ایده‌ها و کسب‌وکارهای نوین به دلیل افزایش دانش و فناوری، کمک به توسعۀ اقتصادی کشور، ایجاد کارآفرینی و تسهیل زندگی روزمره، مورد استقبال و توجه روزافزون مسئولان و اقشار مختلف قرار گرفته‌ است. ایده‌پردازان و نوپاها، فاقد سرمایۀ لازم برای اجرایی‌کردن ایده یا توسعۀ آن هستند و به همین دلیل ایده‌های اجرایی‌نشده یا استارت‌آپ‌های شکست‌خورده کم نیستند. روش‌های نوین تأمین مالی به‌منظور پشتیبانی و حمایت از آنها پیشنهاد می‌شود. پلتفرم‌های جمع‌سپاری تأمین مالی و وام‌دهی نفر به نفر ازجمله بسترهایی است که راهکار مناسبی برای بهبود مدیریت منابع قرض‌الحسنه و چالش‌های فعلی این حوزه است. در این پژوهش، ضمن بررسی ادبیات پلتفرم‌های جمع‌سپاری تأمین مالی و خاستگاه آنها، چارچوبی برای جمع‌سپاری تأمین مالی جمعی کسب‌وکارهای نوپا ارائه شده است. وام‌دهی نفر به نفر توجه پژوهشگران زیادی را به خود جلب کرده و هر پژوهش در جستجوی روشن‌کردن جنبه‌های متفاوت آن بوده است؛ اما در این پژوهش، چارچوب کل‌نگری معرفی شد که پویایی وام‌دهی نفر به نفر در آن دیدنی است؛ چارچوبی که فرایند وام‌دهی را با موجودیت‌های اثرگذار بر فرایند وام‌دهی و استراتژی مدیریت ریسک ترکیب می‌کند. با استفاده از روش فراترکیب، مدل‌های موجود در پیشینۀ پژوهشی و 34 سند، تا رسیدن به اشباع نظری بررسی شد. در این پژوهش، 194 کد متمایز شناسایی و با در نظر گرفتن فراوانی برخی از این کدها، درمجموع 1212 کد استخراج و سپس کدها با توجه به هدف و سلیقۀ پژوهشگر در 31 مفهوم طبقه‌بندی شد. به نظر پژوهشگر، چارچوب وام‌دهی نفر به نفر شامل 11 مقولۀ فرعی و 5 مقولۀ ساختارهای نهادی، پیش از پرداخت، تأمین اعتبار و پرداخت، پساپرداخت و مدیریت ریسک است. وام‌دهی نفر به نفر در نتایج، پیامدها و شکل‌گیری فرایندهای خود نیازمند توجه به تمامی این ابعاد است. با توجه به چارچوب نهایی این پژوهش، باید به چند نکتۀ اساسی دقت کرد: شناخت صحیح از مفهوم وام‌دهی نفر به نفر، تناسب پلتفرم وام‌دهی نفر به نفر با شرایط محیطی و قانونی، حفظ محرمانگی اطلاعات و امنیت پلتفرم، کنترل و ارزیابی مستمر فرایند وام‌دهی نفر به نفر به‌منظور پیشگیری از ریسک‌های احتمالی. در بعد ساختارهای نهادی، مفاهیمی چون موجودیت‌ها و قواعد تنظیمی قرار دارند. موجودیت‌ها پوشش‌دهندۀ تمامی عناصر ساختاری وام‌دهی نفر به نفر و مطابق با یافتۀ پژوهش گالووی (2009) و بچمن و همکاران (2011) است (Galloway, 2009; Bachmann et al., 2011). قواعد تنظیمی، قوانین کنترلی و مدیریتی که نگاه حمایت‌گرایانه به مشتری دارد، از سوی مقامات رگولاتوری تعیین می‌شود و اهمیت بسزایی دارد که با تعریف مرجع رفتار مالی^[29] و کمیسیون بورس و اوراق بهادار^[30] نیز همخوانی دارد. با توجه به اینکه در پلتفرم وام‌دهی و فضای مجازی، ارتباط وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان به‌صورت رودررو نیست و مشتریان نسبت‌به یکدیگر شناختی ندارند، درجه‌بندی وام، که بر‌اساس تحلیل اطلاعات اعتباری وام‌گیرنده برای پیش‌بینی ریسک و تعیین شرایط وام انجام می‌شود، حائز اهمیت است که در پژوهش فنگ و همکاران (2014) و کیم و هنگ (2017) تعیین رتبۀ اعتباری بیان شده؛ ولی رتبه‌بندی وام دنبال نشده است (Fang et al., 2014; Kim & Hong, 2017). تصمیم‌گیری، پایه و اساس ارزیابی سرمایه‌گذاری است و مانند همۀ تصمیم‌ها، انتخاب از بین گزینه‌هاست. فرایند انتخاب، فرایندی نسبی است که با فرایندهای شناختی ناشی از بررسی و تحلیل اطلاعات در دسترس، به فرایندی تحلیلی تبدیل می‌شود. نکتۀ مهم در اینجاست که یک تصمیم آگاهانۀ سرمایه‌گذاری دربارۀ شرکت یا عدم شرکت و میزان شراکت موجب یک فرایند وام‌دهی کم‌ریسک می‌شود که در پژوهش‌های کلافت (2008)، تاد (2012) و شیندلر و همکاران (2017) نیز بحث شده است (Schindler et al., 2017; Todd, 2012; Klafft, 2008). در بعد مدیریت ریسک، ابعاد فرعی چون عوامل ریسک و استراتژی کاهش ریسک قرار دارد. عوامل ریسک به چهار دسته ریسک ناشی از عملکرد، پلتفرم، بازار و نقدینگی تقسیم می‌شود که با یافته‌های هاروی (2018) تطابق دارد (Harvey, 2018). یافته‌های استراتژی کاهش ریسک شامل اقدامات پیشگیرانه و جبرانی هستند. در اقدامات پیشگیرانه برخی اقدامات مانند سرمایه‌گذاری متنوع، در نظر گرفتن جریمۀ دیرکرد پرداخت و نظارت و مدیریت پس از وام تا حدودی ریسک را کاهش می‌دهد؛ ولی در صورت بروز ریسک باید اقدامات جبرانی اتخاذ شود که شامل وضعیت صف انتظار برای بیکارماندن وجوه، داشتن برنامۀ پشتیبان در صورت ورشکستگی و سپردن به آژانس وصول شخص ثالث است که با پژوهش‌های کلسون و تنگوال (2015)، فونگ (2015) و هاروی (2018) تطابق دارد (Claesson & Tengvall, 2015; Fong, 2015; Harvey, 2018). در مقایسه با نتایج پژوهش‌های پیشین، به نظر می‌رسد که هیچ‌کدام چارچوب وام‌دهی نفر به نفر جامعی ارائه نداده‌ و همۀ ابعادی که در آن پژوهش‌ها بیان شده‌، در چارچوب نهایی این پژوهش منظور شده است. از نوآوری این پژوهش به به‌کارگیری روش فراترکیب در وام‌دهی نفر به نفر و نیز نوآوری در موضوع اشاره می‌شود که کمتر در ایران به آن توجه شده است.

نتایج این پژوهش، مسیر روشنی را در توجه به مهم‌ترین مقوله‌ها در جمع‌سپاری تأمین مالی و کاربردی‌کردن آن قرار می‌دهد. تحلیلگران، پژوهشگران و مجریان طرح‌های تأمین مالی جمعی، در طراحی پلتفرم‌های جمع‌سپاری تأمین مالی از این چارچوب استفاده می‌کنند و مهم‌ترین عوامل و جزئیات آن را حتی در طراحی پلتفرم تأمین مالی جمعی خیرخواهانه مدنظر قرار می‌دهند. این عوامل از موجودیت‌ها، قواعد، فرایند تا جزئیات مدل را در برگرفته است و به عنوان یک سند مهم در موفقیت پلتفرم‌های تأمین مالی جمعی به آن توجه می‌شود. نهاد ناظر و متولی جمع‌سپاری تأمین مالی، از جزئیات تأییدشدۀ این چارچوب در تعیین دستورالعمل تشکیل بازار تأمین مالی جمعی استفاده می‌کند. سازمان‌هایی نظیر بهزیستی، بنیادهای خیریه و سازمان‌های غیردولتی از مصداق‌های تأییدشدۀ مدل برای استفاده در امور خیریه بهره‌برداری و سامانه‌های خود را مطابق با آن تدوین می‌کنند.

پژوهش کیفی با تمام فواید خود، با ضعف‌هایی ازجمله تعمیم‌پذیری و اعتبار همراه است؛ از این رو، برای افزایش قابلیت تعمیم این پژوهش، لازم است پژوهشگران چارچوب فوق را به‌صورت پژوهش موردی ارزیابی کنند. ضمن اینکه از رویکرد کمّی برای ارزیابی اعتبار مدل استفاده می‌شود و نیز با توجه به اینکه مطالعه و سیاست‌گذاری در زمینۀ وام‌دهی نفر به نفر در ایران شرایط و دوران خاص خود را دارد و دانش خاص خود را می‌طلبد، شکل‌گیری و موفقیت این شرکت‌ها تحت‌تأثیر شرایط بومی است؛ بنابراین توصیه می‌شود مسئولان و پژوهشگران به چالش‌های اجرایی چارچوب پیشنهادی در ایران توجه کنند و در پایان برای کاربردی‌کردن این مدل در ایران برای رفع مشکل تأمین مالی کسب‌وکارهای نوپا و بنگاه‌های خُرد پیشنهاد می‌شود عوامل پیشبرنده و بازدارندۀ تأمین مالی جمعی در حوزه‌های مختلف و آسیب‌شناسی مقررات جمع‌سپاری تأمین مالی مشارکت در ایران بررسی و نیز نرخ رشد روش‌های تأمین مالی جمعی با روش‌های دیگر تأمین مالی مقایسه شود.

پژوهشگر با محدودیت‌هایی ازجمله فقدان پژوهش‌های داخلی در این حوزه و داده‌های تجربی بومی روبه‌رو بوده است.

[1]. Startup

[2]. Eric Ries

[3]. Crowdfunding

[4]. P2P Lending

[5]. Micro-finance

[6]. Forbes

[7]. Donation

[8]. Rewards

[9]. Prepurchase

[10]. Lending

[11]. Equity Crowdfunding

[12]. Bachmann et al.

[13]. Fang et al.

[14]. Aveni

[15]. Fong

[16]. Schindler et al.

[17]. Ma et al.

[18]. Gao et al.

[19]. Song et al.

[20]. Harvey

[21]. U.S. Securities and Exchange Commission

[22]. Wang et al.

[23]. Sandelowski & Barroso

[24]. Scopus

[25]. Web of Science

[26]. Critical Appraisal Skills Program (CASP)

[27]. Maxqda

[28]. Kappa

[29]. Financial Conduct Authority (FCA)

[30]. Securities and Exchange Commission (SEC)