تحلیل رابطۀ دانش و رفتار زیست‌محیطی گردشگران با در نظر داشتن متغیر میانجی نگرش زیست‌محیطی (نمونۀ موردی: دارآباد، درکه، آهار فشم، وردیج و بام تهران)

مقدمه

در عصر حاضر، گردشگری صنعتی بسیار مهم تلقی می‌شود که اثرهای مثبت اقتصادی آن توانسته‌است توجه همگان، ازجمله مدیران را به‌عنوان راهکاری برای بهبود وضعیت اقتصادی جوامع جلب کند (Juvan and Dolnicar, 2017: 2). بستر اصلی فعالیت‌های مربوط به گردشگری محیط است و طبیعتاً رونق گردشگری در هر مکان جغرافیایی، در کنار پیامدهای مثبت و منفی اقتصادی و اجتماعی، آثار زیست‌محیطی‌ای را نیز به‌دنبال دارد. در حال حاضر، فعالیت‌های بشر و اثرهای ناشی از آن در محیط‌زیست چنان ابعادی دارد که حوزۀ نفوذ آلودگی‌ها و تخریب محیط‌زیست در اقصی نقاط جهان به‌وضوح مشاهده می‌شود (هنربخش و غفارزاده، 1385: 120). به همین دلیل فلسفۀ محیط‌زیست در کنار اخلاق محیط‌زیست، مکتبی در فلسفه است که دربارۀ ارزش‌ها و چرایی مسئلۀ حمایت و حفاظت از محیط‌زیست، حق اشیا و ارزش سیستم‌های غیرانسانی و تعهدات اخلاقی انسان درقبال حفاظت از محیط‌زیست در قالب الگوی زیست‌محوری به‌جای الگوی انسان‌محوری بحث می‌کند. با همین رویکرد، «مکتب توسعۀ پایدار» برای اطمینان از تعادل در سطوح اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در زمان حال و آینده (صالحی و امامقلی، 1394: 15) به‌منزلۀ برداشتی نو از پیشرفت اقتصادی بدون تخریب منابع طبیعی، برهم زدن تعادل محیط‌زیست و فراهم‌آوری عدالت و امکان زندگی برای همۀ مردم مطرح شد. همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، گردشگری نیز به‌عنوان یک فعالیت مرتبط با محیط‌های انسانی و طبیعی از تأثیرات مثبت و منفی محیطی حضور گردشگران مجزا نیست (Gossling, 2002: 2). ازآنجاکه گردشگری به‌شدت به جذابیت‌های زیست‌محیطی، طبیعت و فرهنگ یک مکان وابسته است (Kiatkawsin & Han, 2017: 77; Su & Swanson, 2017: 317)، تأثیرات منفی آن به‌طور جدی بر توسعۀ پایدار یک مکان تأثیر می‌گذارد (Su et al., 2018: 179). به‌این‌ترتیب برای حرکت در مسیر پایداری، در مدیریت هر منطقه، علاوه‌بر ارزیابی تأثیرات زیست‌محیطی در مراحل برنامه‌ریزی، توسعه و مدیریت و نظارت بر آنها، رفتار گردشگران نیز عاملی مهم در تأثیرگذاری بر محیط‌زیست است (Kafyri et al., 2012: 65; OECD, 2020: 92).

در این زمینه، می‌توان گفت کم بودن احساس مسئولیت زیست‌محیطی گردشگران و پیرو آن رفتارهای نامناسب آنها یکی از دلایل ایجاد معضلات محیط‌زیستی در مقاصد گردشگری است (Hopper et al., 1991; Oskamp et al., 1991). درواقع می‌توان گفت که گردشگران ممکن است به‌صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در تخریب محیط‌زیست دخالت داشته باشند، ازجمله با جابه‌جایی بذر گیاهان به‌صورت ناخودآگاه (Liang-chih Chang, 2010: 139). بر این اساس، پژوهشگران با مفهوم «رفتار زیست‌محیطی» روبه‌رو شدند تا با شناخت ابعاد آن بتوانند از تخریب بی‌رویۀ محیط‌زیست جلوگیری کنند. پژوهشگران علت اصلی انقراض گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی و همچنین دامن زدن به بحران‌های محیط‌زیستی را در رفتارهای مخرب انسانی می‌بینند. بنابراین تقویت رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران می‌تواند تأثیرات مخرب زیست‌محیطی را کاهش دهد و یکی از راهبردهای مهم در مدیریت مکان‌های گردشگری و محیط‌زیست و توسعۀ پایدار در مقیاس جهانی محسوب شود (Kafyri et al., 2012: 71; Lee et al., 2013: 465; Juvan & Dolnicar, 2017: 887; Wang et al., 2018: 432). این استدلال بر این فرض استوار است که حفاظت از منابع طبیعی به‌واسطۀ اصلاح رفتار بازدیدکنندگان روی می‌دهد (Black stock, 2008: 287). بنابراین درک رفتار محیط‌زیستی گردشگران و شناخت عوامل اثرگذار بر آن لازمۀ رسیدن به توسعۀ پایدار در زمینۀ گردشگری طبیعت‌محور است (آخوندنژاد و داز، 1396: 157).

بدیهی است که در فرایند شکل‌دهی به رفتار، عوامل و متغیرهای داخلی و خارجی بسیاری دخالت دارند (Vicente- Molina et al., 2013: 135; Blok et al., 2015: 8; Juvan & Dolnicar, 2017: 887). به همین دلیل(2003)  Barr معتقد است که برای بهبود رفتار، حرکت به سمت درک بیشتر پیچیدگی‌های ارزش‌ها، نگرش‌ها، زمینه‌ها و عوامل شخصیتی‌ای که بر رفتار خاصی تأثیر می‌گذارند، ضروری است. از مهم‌ترین دلایل تأثیرگذار بر رفتارهای محیط‌زیستی افراد، می‌توان به دانش فرد دربارۀ مسائل محیط‌زیستی و نحوۀ عمل کردن به آن اشاره کرد (Fransson and Garling, 1999). دانش زیست‌محیطی دربرگیرندۀ اطلاعات فرد دربارۀ معضلات محیطی، عوامل مؤثر بر گسترش این معضلات و آنچه فرد می‌تواند برای بهبود این وضعیت انجام دهد است (Salehi Omran and AghaMohammadi, 2008). به بیان دیگر، دانش محیط‌زیستی اطلاعات عملی افراد است که دربارۀ محیط‌زیست، مسائل بوم‌شناختی زمین و تأثیر فعالیت‌های انسانی بر محیط‌زیست به‌دست آورده‌اند. در همین زمینه، پژوهشگران راه‌حل جلوگیری از تخریب محیط‌زیست توسط انسان را تغییر در نگرش و رفتار انسان بیان کردند (Keniger et al., 2013: 929). بنا بر بررسی پژوهشگران، بعضی از عوامل تأثیرگذار می‌توانند تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر رفتار زیست‌محیطی داشته باشند؛ البته بعضی از این عوامل می‌توانند بر شدت تأثیرگذاری نیز اثر داشته باشند. به‌این‌ترتیب احتمال می‌رود ویژگی‌های شخصیتی و اجتماعی مکان‌هایی که گردشگران در آنها حضور می‌یابند و نوع دانش و نگرش افراد (ارزیابی از شیوۀ احساس فرد به یک چیز یا موضوع (Robbins, 1997: 65)) دربارۀ محیط‌زیست مناطق گردشگری با رفتار آنان در حوزۀ محیط‌زیست رابطه داشته باشد.

دانش زیست‌محیطی، نگرش و سطح تحصیلی افراد جزو عوامل شناخته‌شده و تأثیرگذار بر رفتار زیست‌محیطی گردشگران است که در مقالۀ حاضر، اثر این عوامل در مناطق طبیعت‌گردی شهر تهران بر محیط‌زیست و مسائل و موضوعات پیرامون آن بررسی شده‌است. نگرش افراد به محیط‌زیست و مسائل پیرامون آن، زمانی که با دانش زیست‌محیطی افراد همراه باشد، به تأثیرگذاری بیشتر بر رفتار زیست‌محیطی افراد منجر می‌شود.

شهر تهران به‌عنوان پایتختی با جمعیت زیاد دربردارندۀ جاذبه‌های طبیعی با قابلیت توسعۀ گردشگری است که شهروندان و مسافران را از آلودگی و هیاهوی شهری دور می‌کند و امکان گذران اوقات فراغت را برای آنها پدید می‌آورد. حضور گردشگران زیاد در این مناطق، همواره آثاری مثبت و منفی از خود برجای نهاده‌است که مدیریت این آثار نیازمند شناسایی عوامل شکل‌دهندۀ رفتارهای گردشگران در فضاهای طبیعت‌گردی است؛ بنابراین در این مطالعه، بر پنج منطقۀ گردشگری شناخته‌شده شامل درکه، دارآباد، بام تهران، روستای آهار فشم و وردیج از استان تهران تأکید شده‌است.

با توجه به آنچه در زمینۀ تأثیرگذاری رفتار گردشگران طبیعت‌محور بر سرعت تخریب محیط‌زیست بیان شد و نیز قرارگیری شهر تهران در موقعیت بحرانی آلودگی هوا و افزایش بی‌رویۀ منابع آلوده‌کنندۀ محیط‌زیست، که زمینه‌های تخریب را تشدید می‌کند، بررسی رفتار گردشگران طبیعت‌محور مناطق طبیعت‌گردی تهران ضرورت می‌یابد و از سوی دیگر، می‌تواند کمکی برای برنامه‌ریزی، دستیابی به پایداری زیست‌محیطی و حفاظت از مناطق گردشگری باشد.

با توجه به ضرورت و اهمیت موضوع، پژوهش‌های مدونی در زمینۀ رفتارهای محیط‌زیستی انجام شده‌است که هرکدام نتایج متفاوتی را ارائه می‌کنند. مجموع این پژوهش‌ها و نتایج آنها پژوهشگر را با جنبه‌های مختلف اثرگذار بر رفتارهای محیط‌زیستی گردشگران آشنا می‌سازد. در ادامه، به بعضی از این پژوهش‌ها اشاره می‌شود:

Hines et al. (1987) دانش زیست‌محیطی را به‌عنوان یکی از عوامل خارجی تأثیرگذار بر رفتار افراد بررسی کرده‌اند. آنها در نتایج پژوهش خود، دانش زیست‌محیطی را یکی از عوامل خارجی مهم و پیش‌بینی‌کنندۀ رفتار زیست‌محیطی تشخیص داده‌اند.

البته برخی پژوهشگران نیز معتقد بوده‌اند که بهبود آموزش به عملکرد درست درقبال محیط‌زیست منجر نمی‌شود. برای نمونه، Volk and Hungerford (1990) معتقد بوده‌اند که آموزش زیست‌محیطی با دیگر آموزش‌های رفتار عمومی متفاوت است و آموزش باعث ارتقای رفتار سازگار با محیط‌زیست نمی‌شود.

Erten (2003) آموزش محیط‌زیست را مؤثرترین راهکار برای حل معضلات زیست‌محیطی در نظر گرفته‌است.

 Frick (2004) اظهار می‌کند که دانش زیست‌محیطی با رفتار اکولوژیکی مرتبط نیست.

نتایج پژوهش‌های Uzun & Sağlam (2006) در حوزۀ رفتارهای زیست‌محیطی نیز دلالت بر اهمیت و اثربخشی عنصر آموزش در کاهش رفتارهای مخرب انسانی درقبال محیط‌زیست دارد.

Illgar (2007)  در مقاله‌ای بیان کرد که نیاز به آموزش زیست‌محیطی برای پیشرفت انسان بیش از هر زمان دیگر ضروری است. زیرا خسارت‌های زیست‌محیطی می‌تواند تأثیر مخربی بر زندگی روزمرۀ مردم داشته باشد. به همین علت آموزش محیط‌زیست باید در برنامۀ درسی دانش‌آموزان جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.

Shobeiri & Prahallada (2007) در پژوهشی نگرش زیست‌محیطی دانش‌آموزان مدارس متوسطه را در دو کشور ایران و هندوستان بررسی کردند. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که تفاوت بین گروهی و درون‌گروهی معناداری میان نگرش زیست‌محیطی دانش‌آموزان مدارس متوسطۀ ایران و هندوستان وجود دارد، اما تفاوت معناداری در میزان آگاهی زیست‌محیطی وجود ندارد.

برخی دانشمندان، ازجمله Abdul Latif et al. (2013) نیز استدلال کردند که دولت باید به آموزش حفاظت از محیط‌زیست برای عموم افراد اهمیت دهد و با ارتقای سطح دانش زیست‌محیطی می‌توان رفتارهای سازگار با محیط‌زیست بیشتری را مشاهده کرد.

Sophia Imran (2013) در پژوهشی با عنوان «گرایش‌های محیط‌زیستی و رفتارهای محیط‌زیستی: دریافتی از مناطق حفاظت‌شدۀ توریست‌پذیر»، در ابتدا یادآور شد که طرح‌های مطالعاتی بسیاری از این موضوع حمایت می‌کنند که گرایش‌های محیط‌زیستی می‌تواند بر فرایند گردشگرپذیری در مناطق حفاظت‌شده اثرگذار باشد. نتایج نشان داد که تفاوت معناداری در گرایش به محیط‌زیست و عوامل مختلفی نظیر سود اقتصادی و مصرف درست انرژی که بر تعهد آژانس‌ها درقبال حفاظت از محیط‌زیست و پذیرش گردشگر تأثیرگذارند وجود دارد.

 Juvan (2014) Dolnicar & در پژوهشی با عنوان «تعیین میزان رفتارهای حامی محیط‌زیست گردشگران» بیان می‌کنند که میان گرایش به رفتار حامی محیط‌زیست و سطح مطلوب اجتماعی رابطه وجود دارد. بنابراین مطلوبیت در سطح اجتماعی، 74 درصد رفتار حامی محیط‌زیست گردشگران را تبیین می‌کند.

بعضی مطالعات نظیر پژوهشPaço and Lavrador (2014)  نیز نشان داده‌اند که دانش محیطی برای رفتار مهم است، اما به‌تنهایی کافی نیست، بلکه نیازمند تحریک احساسات در درون افراد است، به‌طوری‌که وجدان افراد را نیز درگیر کند.

در نتایج پژوهش Varela candamio (2018)، بار دیگر بر مسئلۀ آموزش صحه گذاشته و بر اهمیت آموزش در بهبود رفتارهای زیست‌محیطی افراد تأکید شد.

Irawan et al. (2022) در مطالعۀ آثار تعاملی اعتماد و ارزش‌های فرهنگی بر رفتارهای طرفدار محیط‌زیست شهروندان اندونزی، دریافته‌اند که جمع‌گرایی، اجتناب از عدم قطعیت و جهت‌گیری آینده به‌طور مثبت و جالب توجهی بر رفتارهای طرفدار محیط‌زیست تأثیر می‌گذارد.

در پژوهش‌های داخلی، صالحی و کریم‌زاده (1392) تأثیر ارزش‌های زیست‌محیطی را بر رفتار زیست‌محیطی (مطالعۀ مناطق شهری ارومیه) بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ رابطۀ مثبت و معنادار بین ارزش زیست‌محیطی و رفتار زیست‌محیطی است.

واقفی و حقیقتیان (1393) تأثیر سرمایۀ فرهنگی بر رفتارهای اجتماعی زیست‌محیطی با رویکرد توسعۀ پایدار شهری را ارزیابی کردند. نتایج تحلیل نشان داد که میان جنس، پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی، وضعیت تأهل و رفتارهای اجتماعی ـ زیست‌محیطی، رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد و رابطۀ میان سرمایۀ فرهنگی و رفتار اجتماعی زیست‌محیطی تأیید شد.

علیقلی‌زاده فیروزجایی و همکاران (1394) رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران در مقصدهای کویری و بیابانی، مطالعۀ موردی: نواحی روستایی شهرستان خوروبیابانک، را سنجیده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که میزان بروز رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران نواحی روستایی این منطقه در شرایط مطلوبی قرار دارد و عواملی نظیر میزان آگاهی، میزان ارزش درک‌شده، تصویر ذهنی گردشگران از مقصد، دلبستگی مکانی و میزان رضایتمندی از سفر در نواحی روستایی خوروبیابانک از عوامل مؤثر بر میزان رعایت رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران است.

براساس نتایج پژوهش عباس‌زاده و همکاران (1395) با عنوان «مدل‌یابی ساختاری تأثیر تجربه و نگرش زیست‌محیطی بر رفتار زیست‌محیطی»، نگرش زیست‌محیطی شهروندان تبریزی نمرات بیشتری را نسبت‌به رفتار زیست‌محیطی دریافت کرده‌است.

نتایج پژوهش نبوی و مختاری هشی (1397) در بررسی سرمایۀ فرهنگی و رفتارهای زیست‌محیطی خانواده‌های تهرانی نشان می‌دهد میان سرمایۀ فرهنگی خانواده‌ها و رفتار زیست‌محیطی آنها رابطۀ مستقیمی وجود دارد.

نوری و همکاران (1398) همبستگی رفتارهای زیست‌محیطی و عدالت اجتماعی با سبک زندگی زیست‌محیطی را مطالعه کرده‌اند. نتایج پژوهش میزان همبستگی معنادار میان دو متغیر عدالت اجتماعی و رفتارهای زیست‌محیطی را نشان می‌دهد.

ذوالفقاری (1399) در «بررسی نقش آموزش‌های رسمی در تغییر رفتارهای زیست‌محیطی، مطالعۀ موردی: استفاده بهینۀ از آب» دریافت که اگرچه 95 درصد از شرکت‌کنندگان از حفاظت از منابع آب آگاه بودند، فقط 42 درصد آنها به ضرورت نیاز به حفاظت از منابع آب توجه جدی داشتند و افزایش سطح تحصیلات و آموزش به بهبود رفتارهای مربوط به حفظ آب منجر شده‌است.

مبانی نظری پژوهش

دانشمندان و کارشناسان محیط‌زیست از طریق سازمان‌های ملی و بین‌المللی به جهانیان دربارۀ تغییرات آب‌وهوایی و کاهش تنوع زیستی هشدارهایی داده‌اند، به‌نحوی‌که مشکلات ناشی از مسائل محیط‌زیستی به بزرگ‌ترین چالش‌هایی تبدیل خواهد شد که بشر در آیندۀ نزدیک با آنها روبه‌رو خواهد شد (Sarabia- Sanchez and Rodriguzes-Sanchez, 2016: 11; Steg & vlek, 2009: 315). برای نمونه، سازمان ملل در سال 2004، تخریب محیط‌زیست را یکی از ده تهدید عمده برای بشر بیان کرده‌است. مفهوم پیچیدۀ تخریب محیط‌زیست نشان‌دهندۀ کاهش ظرفیت محیط‌زیست برای تأمین اهداف و نیازهای اجتماعی است (UNISDR[1], 2007: 12). بسیاری از جامعه‌شناسان بر این باورند که مشکلات و معضلات محیط‌زیستی نتیجۀ عینی رفتار نامناسب انسان با محیط‌زیست است (Wiliam & Carry, 2002: 11).

این آگاهی دربارۀ مشکلات زیست‌محیطی به پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینۀ بررسی رفتارهای انسانی در محیط‌زیست و تأثیر این رفتارها منجر شده‌است. همچنین این مسئله باعث شده‌است رفتارهای سازگار با محیط‌زیست به‌عنوان یک اولویت در مباحث عمومی مطرح شود (Li et al., 2019: 31). رفتارهای سازگار با محیط‌زیست را می‌توان عملی تعریف کرد که کمترین آسیب را به محیط‌زیست وارد می‌کند و حتی سبب ارتقای وضعیت محیط‌زیست می‌شود (Steg and Vlek, 2009: 309). مروری بر نظریات و مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که عوامل مؤثر بر رفتار زیست‌محیطی را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

1. عوامل انگیزشی (احساس مسئولیت اخلاقی، نگرانی محیط، حساسیت محیط، توانایی کنترل، نگرش محیطی و مانند آن)؛
2. عوامل شناختی (دانش و مهارت‌ها)؛
3. عوامل جمعیت‌شناختی (سن، جنس، درآمد و سطح تحصیلات)؛
4. عوامل بیرونی (گروههای فشار، فرصت‌هایی برای انتخاب رفتار و مانند اینها) (متقی و همتی گویه، 1391: 158).

بررسی مطالعات و نظریات ارائه‌شده در حوزۀ محیط‌زیست نشان می‌دهد که دانش زیست‌محیطی یکی از عوامل خارجی مهم تأثیرگذار بر رفتار زیست‌محیطی است. البته واسطه‌های احتمالی دیگری نیز در این رابطه وجود دارند که ممکن است به ما کمک کنند تا نقش دانش زیست‌محیطی را در بروز رفتارهای زیست‌محیطی بیشتر درک کنیم (Frick et al., 2004: 1610).

در فرایند حل معضلات ناشی از رفتار زیست‌محیطی گردشگران، توجه پژوهشگران به نگرش نیز به‌عنوان عاملی که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر رفتار زیست‌محیطی تأثیر می‌گذارد معطوف شده‌است. نگرش زیست‌محیطی مجموعه‌احساسات خوشایند یا ناخوشایند به ویژگی‌های محیط فیزیکی یا مسائل مرتبط با آن است (Stern, 2000: 411). طبیعتاً منابع مختلفی برای ایجاد دانش و در ادامه، تغییر نگرش دربارۀ مسائل زیست‌محیطی وجود دارد که عمده‌ترین آنها تلویزیون، رادیو و روزنامه است (1225 Budak et al., 2005:) که به تغییر رفتار انسان با محیط‌زیست منجر می‌شوند. یکی از راهکارهای اجتناب از آسیب رساندن به محیط‌زیست و جلوگیری از تخریب آن تغییر رفتار انسان‌ها به سمت‌وسوی ابعاد طبیعت‌گرایانه است (به نقل از Quimbita, 1996: 3)؛ این در حالی است که دستیابی به تغییرات رفتاری در ارتباط با موضوعی خاص، در ابتدا نیازمند ایجاد تغییر در نگرش افراد دربارۀ همان موضوع است. بنابراین درک نگرش‌های زیست‌محیطی هدف اساسی و اولیۀ پژوهشگران در دستیابی به بینش‌های جدید برای کمک به پژوهش‌ها در زمینۀ رفتارهای زیست‌محیطی است.

مطالعۀ Cirz (1985) نشان می‌دهد که چهار سطح تغییر در فرد وجود دارد. ابتدا دانش فرد می‌باید تغییر کند (آموزش)، این تغییر در دانش موجب تغییر در نگرش و تغییر نگرش موجب تغییر رفتار فردی و تغییر رفتار فردی موجب تغییر رفتار گروهی می‌شود. بدین ترتیب تغییر نگرش فرد دربارۀ دانش فردی وی به زمان بیشتری نیاز دارد. تغییر در نگرش فرد بر رفتار وی و درنهایت بر رفتار گروهی (اجتماعی و سازمانی) وی تأثیر می‌گذارد (اسماعیلی، 1388: 60).

یکی از متغیرهای اثربخش در دانش زیست‌محیطی و پیرو آن بهبود نگرش زیست‌محیطی افراد، سطح تحصیلی افراد است (Blomquist and Whitehead, 1998: 191) و چنین انتظار می‌رود که افراد با سطح تحصیلات بالاتر نگرانی‌های بیشتری دربارۀ محیط‌زیست داشته باشند (Xiao, 2013: 684). البته نکتۀ حائز اهمیت این است که هیچ متغیری پیش‌بینی‌کنندۀ حتمی و قابل تعمیم در مطالعات رفتارهای زیست‌محیطی نیست. تمام پژوهشگران به این نکته اذعان دارند که همیشه مجموعه‌ای از متغیرها در شکل‌گیری رفتارهای زیست‌محیطی دخیل‌اند و نقش تک‌عامل در رفتارهای زیست‌محیطی ملموس نیست. عمدۀ متغیرهایی که پژوهشگران در پژوهش‌ها به‌عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته‌اند، متغیرهای جمعیتی ـ جامعه‌شناختی و روان‌شناختی بوده‌اند، متغیرهایی مانند جنسیت پاسخگویان، سن، تحصیلات، میزان درآمد، محل سکونت، وضعیت تأهل، میزان استفاده از رسانه‌ها، دانش زیست‌محیطی، نگرش زیست‌محیطی و ... با رفتار زیست‌محیطی رابطه داشته‌اند که بعضی از آنها رابطۀ مثبت و مستقیم و بعضی رابطۀ منفی و معکوس با رفتار زیست‌محیطی داشته‌اند. نداشتن قابلیت تعمیم قطعی نتایج مطالعات پیشین به جوامع دیگر و دست نیافتن به فرایند نظام‌مند مجموعه‌متغیرهای مستقل بر رفتار زیست‌محیطی، پژوهشگران را به‌سمت انجام پژوهش در مناطق مختلف و با متغیرهای مختلف سوق می‌دهد. چنانچه بررسی مقالات و پژوهش‌های گذشته نشان می‌دهد نگرش زیست‌محیطی همیشه به واکنش رفتاری زیست‌محیطی منجر نمی‌شود (Szerényi et al., 2011: 16; Arbuthnott, 2009: 10 )، اما درمقابل، پژوهشگرانی تأیید کرده‌اند که نگرش زیست‌محیطی پیش‌بینی‌کنندۀ رفتار زیست‌محیطی افراد است (Rodríguez-Barreiro et al., 2013: 123; Kaiser et al., 2007: 249; Bamberg and Möser, 2007: 21)؛ بدین‌جهت برای بررسی معناداری اثر عوامل بر رفتار زیست‌محیطی گردشگران در مناطق طبیعت‌گردی تهران، بر متغیرهای دانش، نگرش و سطح تحصیلی گردشگران تأکید شده‌است.

در این پژوهش، نگاهی کلی به دانش و رابطۀ آن با رفتار زیست‌محیطی با میانجی قرار دادن نگرش زیست‌محیطی شده‌است. در این زمینه، این پرسش مطرح شد که آیا دانش محیط‌زیستی به‌طور مستقیم بر نگرش محیط‌زیستی و به‌طور غیرمستقیم بر رفتار سازگار با محیط‌زیست تأثیر می‌گذارد و آیا نقش تحصیلات به‌عنوان یک متغیر اثرگذار بر بهبود رفتارهای سازگار با محیط‌زیست معنادار است.

با توجه به نتایج بررسی پیشینۀ پژوهش و نیز مبانی نظری پژوهش، مدل مفهومی ارائه‌شده در شکل 1 تبیین‌کنندۀ فرایند پژوهش، متغیرهای به‌کاررفته و انتظارات از ارتباط میان متغیرهای پژوهش است.

شکل 1. مدل مفهومی پژوهش

Figure 1. conceptual model of the research

معرفی منطقۀ مطالعه‌شده

شهر تهران در ۵۱ درجه و ۶ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۸ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است. مناطق مطالعه‌شده در این مقاله در بخش کوهستانی این شهرستان واقع شده‌است.

دارآباد در موقعیت 51 درجه و 29 دقیقه تا 10 درجه طول شرقی و 35 درجه و 49 دقیقه تا 22 درجه عرض شمالی شهر تهران واقع شده‌است. کوههای دارآباد که این دهکده را دربرگرفته‌اند، رشتۀ اصلی توچال است که از دامنۀ شرقی آن تا قوچک ادامه دارد. مرغزارها یا مراتع شمالی آن از توچال به این شرح است: شهربانوکشک، کمردگور، تخت شاه، الش‌گا، چپ‌دره، کل‌نو، توپز بلند، چال‌مگس، بند چلچلا، فراخ‌سینه، سیردورو، درازلش، میردلو و پهنۀ خرگوش‌نو. در بخش جنوبی: پیازچال، دره وزوا، عرق‌چینک، خوش‌چال بالا، خوش‌چال پایین. دارآباد دو رودخانه به نام‌های «دارآباد» و «کهنه دارآباد» دارد که در جایی به نام «سیر دورود پایین» به هم می‌پیوندند و رودخانۀ اصلی دارآباد را تشکیل می‌دهند. میدان دارآباد تهران در ارتفاع ۱۷۰۰متری از سطح دریا قرار دارد.

درکه در موقعیت 51 درجه و 22 دقیقه تا 24 درجه طول شرقی و 35 درجه و 48 دقیقه تا 57 درجه عرض شمالی شهر تهران واقع شده‌است. درۀ کوهستانی درکه در شمال غربی تهران و روی مخروط‌افکنۀ رودخانۀ درکه مشرف به حصارک و از جنوب به اوین و سعادت‌آباد و از شمال به ارتفاعات توچال و شاه‌نشین محدود است. ازنظر ارتفاعی بین حداقل ۱۵۹۰ متر در جنوبی‌ترین نقطه و حداکثر ۳۹۴۴ متر توچال و با طول درۀ نزدیک به ۶ کیلومتر است. با ارتفاع گرفتن در طول مسیر دره، تغییرات محسوس آب‌وهوایی حاصل می‌شود. نزدیک به ۵ ماه از سال آب‌وهوا سرد و یخبندان است و میانگین درجه‌حرارت در گرم‌ترین ماههای سال از ۲۰ تا ۲۷ درجه تجاوز نمی‌کند. میانگین نزولات جوّی نزدیک به ۵۰۰ میلی‌متر در سال است که در ارتفاعات به‌صورت برف می‌بارد.

روستای آهار فشم در موقعیت 51 درجه و 28 دقیقه تا 16 درجه طول شرقی و 35 درجه و 55 دقیقه تا 38 درجه عرض شمالی شهرستان تهران واقع شده‌است. آهار از روستاهای دهستان رودبار قصران بخش رودبار قصران شهرستان شمیران استان تهران است که در ۲۳کیلومتری شمال غرب گلندوک واقع است.

بام تهران در موقعیت 51 درجه و 24 دقیقه تا 36 درجه طول شرقی و 35 درجه و 49 دقیقه تا 59 درجه عرض شمالی شهر تهران واقع شده‌است. شهرک بام تهران در شمالی‌ترین قسمت محدودۀ سعادت‌آباد و همجوار با مناطق کوی فراز و بالاتر از میدان بهرود واقع شده‌است؛ بنابراین نام این شهرک در شهرداری تهران به‌ثبت رسیده‌است.

روستای وردیج در موقعیت 51 درجه و 10 دقیقه تا 38 درجه طول شرقی و 35 درجه و 48 دقیقه تا 38 درجه عرض شمالی شهر تهران واقع شده‌است. بزرگ‌ترین روستای شمال غربی پایتخت، روستای وردیج است که ۱۸۵۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. اینجا بخشی از کن و سولقان است و جزو منطقۀ ۲۲ تهران به‌حساب می‌آید (سایت فرمانداری تهران، 1399). روستای وردیج در غرب درۀ کن واقع شده‌است.

شکل 2 مناطق مطالعه‌شده را نشان می‌دهد.

شکل 2. موقعیت مناطق مطالعه‌شده

Figure 2. Location of the studied areas

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی و ازلحاظ ماهیت، توصیفی ـ تحلیلی است. هدف از انجام این پژوهش، تجزیه و تحلیل رفتار زیست‌محیطی گردشگران و تأثیر متغیرهای خارجی بر رفتار آنان است. جامعۀ آماری پژوهش، همۀ گردشگرانی است که به مناطق مطالعه‌شده (بام تهران، درکه، دارآباد، روستای آهار فشم و وردیج) مراجعه کرده‌اند. ازآنجاکه سازمان گردشگری و شهرداری استان تهران آمار دقیق و مشخصی از گردشگران مناطق مطالعه‌شده نداشتند، حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران برای جوامع نامعلوم، به تعداد 302 گردشگر محاسبه شده‌است. ازآنجاکه دو پرسش‌نامه مخدوش و فاقد اعتبار لازم برای استفاده در پژوهش بوده‌است، تحلیل‌های استنباطی با 300 پرسش‌نامه انجام شد. طی صحبت با شهرداری مناطق و ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران، آمار دقیقی از تعداد گردشگران هر منطقه در سال وجود ندارد، اما به‌لحاظ موقعیت جغرافیایی و قدمت گردشگری منطقه، بیشترین حضور گردشگر در منطقۀ درکه و کمترین حضور گردشگر در منطقۀ وردیج بوده‌است؛ بنابراین پرسش‌نامه‌ها به ترتیب 80 پرسش‌نامه در درکه، 70 پرسش‌نامه در دارآباد، 70 پرسش‌نامه در بام تهران، 45 پرسش‌نامه در آهار و 35 پرسش‌نامه در وردیج توزیع شد.

گفتنی است پژوهش در بازۀ زمانی بهار و تابستان 1399 انجام شده‌است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامۀ پژوهشگرساخته متشکل از دو قسمت پرسش‌های عمومی و اختصاصی است. برای تأیید روایی آن از نظر استادان استفاده شد، به این صورت که پرسش‌نامه در اختیار آنها قرار گرفت و پس از دریافت نظرات، اصلاحات لازم صورت پذیرفت و پرسش‌نامه به روایی لازم دست یافت. پایایی پرسش‌نامه با بهره‌گیری از ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد. نتایج ارائه‌شده در جدول 1 نشان‌دهندۀ پایایی بهینۀ ابزار پژوهش است.

جدول 1. نتایج بررسی پایایی ابزار پژوهش

Table 1. the results of the reliability of research tools

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

پس از جمع‌آوری داده‌ها و طبقه‌بندی آنها با استفاده از نرم‌افزار SPSS، تحلیل توصیفی و استنباطی صورت پذیرفت و در ادامه، با استفاده از نرم‌افزار AMOS، مدل‌سازی انجام شد.

یافته‌های پژوهش و تجزیه و تحلیل آنها

نتایج بررسی توصیفی یافته‌های پژوهش نشان‌دهندۀ مشارکت 3/59 درصد گردشگر زن و 7/40 درصد گردشگر مرد است که به‌طور متوسط در گروه سنی 35 سال قرار داشتند. 3/69 درصد گردشگران متأهل بودند و سطح تحصیلات بیشتر گردشگران کارشناسی ارشد (3/34 درصد) و کمترین آنها (3/3 درصد) زیر دیپلم بود.

بررسی وضعیت دانش، نگرش و رفتار زیست‌محیطی گردشگران

در جدول 2، وضعیت دانش، نگرش و رفتار زیست‌محیطی گردشگران با استفاده از گویه‌های موجود در پرسش‌نامه بررسی شده‌است. نتایج ارزیابی دانش زیست‌محیطی گردشگران نشان می‌دهد که پاسخگویان از دانش زیست‌محیطی مناسبی برخوردار بوده‌اند. وجود سطح معناداری کمتر از 05/0 به همراه مثبت شدن کرانه‌های اطمینان نشان می‌دهد مجموع هفت متغیر بررسی‌شده از سطح متوسط آزمون بالاتر بوده‌اند. به این ترتیب می‌توان گفت که درمجموع، دانش زیست‌محیطی گردشگران در سطح زیاد و بسیار زیاد ارزیابی می‌شود.

بررسی نگرش زیست‌محیطی گردشگران گام بعدی فرایند پژوهش است که با آزمون تی تک‌نمونه‌ای انجام شده‌است. سطح معناداری آزمون برای نُه متغیر بررسی‌شده کمتر از 05/0 است که نشان می‌دهد نگرش زیست‌محیطی گردشگران با مقدار متوسط آزمون تفاوت دارد.

برای تحلیل دقیق‌تر، بررسی کرانه‌های اطمینان ضرورت می‌یابد. مثبت شدن کرانه‌های اطمینان نشان می‌دهد این مقدار بالاتر از سطح متوسط آزمون است. نتیجۀ حاصل از آن نشان‌دهندۀ نگرش زیست‌محیطی مطلوب گردشگران در مقاصد طبیعت‌گردی بررسی‌شده است. پس از ارزیابی وضعیت دانش و نگرش زیست‌محیطی گردشگران، وضعیت رفتار زیست‌محیطی پاسخگویان بررسی شده‌است. تعریف عملیاتی شاخص رفتار زیست‌محیطی با استفاده از 23 متغیر صورت گرفته‌است. نتایج حاصل از تحلیل دربارۀ یازده متغیر، با توجه به سطح معناداری و کرانه‌های اطمینان در سطح 95 درصد حاکی از وضعیت نامساعد این یازده متغیر است. به بیان دیگر، 48 درصد از متغیرهای بررسی‌شده رفتار زیست‌محیطی نامناسب گردشگران را نشان می‌دهد. در بررسی رفتارهای زیست‌محیطی، هشت شاخص شرایط مناسبی داشته‌اند که می‌توان گفت حدود 35 درصد از مجموع شاخص‌های بررسی‌شدۀ رفتارهای زیست‌محیطی مناسب گردشگران را تشکیل می‌دهد. همچنین دیگر شاخص‌ها که حدود 17 درصد کل شاخص‌های بررسی‌شده را تشکیل می‌دهند، رفتارهای زیست‌محیطی را در حد متوسط آزمون (عدد 3) ارزیابی کرده‌اند. در آزمون تی تک‌نمونه‌ای، فرض H0 حاکی از برابری اثر توسعۀ گردشگری با عدد سه (حد متوسط در طیف 5درجه‌ای لیکرت) و فرض H1 حاکی از نابرابری با حد متوسط است. در صورتی که فرض صفر رد شود، باید از مقادیر حد زیاد و کم استفاده کرد که:

1. هرگاه حد زیاد و کم مثبت باشد، میانگین از مقدار مشاهده‌شده بیشتر است.
2. هرگاه حد زیاد و کم منفی باشد، میانگین از مقدار مشاهده‌شده کمتر است (کیانی سلمی و شاطریان، 1396: 200).

درمجموع، می‌توان گفت که رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران در شرایط مناسبی نیست. این امر با توجه به مباحث توسعۀ پایدار و گردشگری پایدار جای تأمل دارد و نیازمند توجه بیشتر است؛ بنابراین نیاز است تا پژوهش‌های گسترده‌تری در تمامی ابعاد رفتارشناسی گردشگران انجام پذیرد.

جدول 2. بررسی وضعیت رفتار، دانش و نگرش زیست‌محیطی گردشگران

Table 2. study of the behavior, knowledge and environmental attitudes of tourists

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

بررسی اثر مستقیم دانش زیست‌محیطی و نقش میانجی نگرش زیست‌محیطی به رفتار زیست‌محیطی گردشگران

برای بررسی و تبیین اثر مستقیم دانش زیست‌محیطی و نقش میانجی نگرش زیست‌محیطی به رفتار زیست‌محیطی گردشگران از مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شد. به این منظور، هریک از عوامل در قالب مدل‌های عاملی مرتبه اول سنجیده و با کسب برازش مناسب وارد مدل نهایی شدند. در نخستین گام، مدل رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران تدوین شد و متغیرهای رفتار زیست‌محیطی به مدل وارد و بررسی شدند. یافته‌های شکل 2 نشان می‌دهد که از مجموع بیست و سه متغیر شناسایی‌شده، هشت متغیر توانسته‌اند در مدل باقی بمانند؛ بنابراین این متغیرها قابلیت بیشتری برای نمایندگی رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران داشته‌اند. تمامی هشت متغیری که در مدل باقی مانده‌اند مهم‌اند، اما متغیرهای «به رفتار زیست‌محیطی هم‌سفران خود دقت می‌کنم و به ‌آنها تذکرات لازم را می‌دهم و آنها را متقاعد می‌کنم رفتار زیست‌محیطی داشته باشند»، «در صورتی که زباله‌ای در طبیعت ببینم، آنها را جمع‌آوری می‌کنم و در سطل زباله می‌ریزم» و «هنگام مسافرت سعی می‌کنم از آب کمتری برای استحمام، مسواک زدن و شستن میوه و سبزی استفاده کنم» بار عاملی بیشتری (به ترتیب 85/، 81/0 و 74/0) نسبت‌به دیگر متغیرها دارند و از اهمیت بیشتری برخوردارند. بارهای عاملی کسب‌شده توسط هریک از متغیرها در جدول 3 ارائه شده‌است.

شکل 3. مدل عاملی مرتبه اول برای تبیین رفتار زیست‌محیطی گردشگران

Figure 3. first-order factorial model to explain the environmental behavior of tourists

در جدول 3، متغیرهای موجود در مدل رفتار زیست‌محیطی گردشگران به ترتیب اهمیت و نقشی که در بروز رفتارهای زیست‌محیطی داشته‌اند نشان داده شده‌اند.

جدول 3. اولویت‌بندی متغیرهای موجود در مدل رفتار زیست‌محیطی گردشگران

Table 3. prioritization of variables in the model of environmental behavior tourists

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

شاخص‌های برازش کلی مدل نشان می‌دهد که مدل نظری پژوهش به‌خوبی با داده‌های تجربی انطباق یافته‌است. شاخص‌های برازش کلی مدل همچون (356/2CMIN/DF=، 936/0GFI=، 912/0NFI=، 947/0IFI=، 921/0TLI=، 946/0CFI=، 679/0PRATIO= و 619/0PNFI=) در شرایط مناسبی هستند که نشان‌دهندۀ برازش خوب مدل است. براساس یافته‌ها، همۀ روابط موجود در مدل معنادارند. وجود 000/0 نشان از معناداری همۀ پارامترها در سطح اطمینان 99 درصد دارد. در شکل 4، متغیرهای مدل عاملی مرتبه اول برای مدل‌سازی دانش زیست‌محیطی گردشگران به مدل وارد و بررسی شدند. یافته‌های شکل 4 نشان می‌دهد که مجموع هفت متغیر شناسایی‌شده با کسب برازش‌های مناسب کلی و جزئی در مدل باقی مانده‌اند.

شکل 4. مدل عاملی مرتبه اول برای تبیین دانش زیست‌محیطی گردشگران

Figure 4. first-order factor model to explain tourists' environmental knowledge

در جدول 4، این متغیرها، کد و مقدار بار عاملی هریک از آنها معرفی شده‌است.

جدول 4. اولویت‌بندی متغیرهای موجود در مدل دانش زیست‌محیطی

Table 4. prioritization of the variables in the environmental knowledge model

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

یافته‌های حاصل از بررسی شاخص‌های برازش در مدل دانش زیست‌محیطی گردشگران نشان می‌دهد که تمامی متغیرها روابط معناداری در مدل داشته‌اند و از قدرت زیادی در تبیین دانش زیست‌محیطی گردشگران برخوردار بوده‌اند. همچنین شاخص‌های برازش کلی مدل (037/2CMIN/DF=، 946/0GFI=، 928/0NFI=، 962/0IFI=، 942/0TLI=، 961/0CFI=، 667/0PRATIO=، 619/0PNFI=) حاکی از برازش مناسب مدل است. سطح معناداری کمتر از 05/0 برای همۀ روابط ترسیمی نشان از حمایت داده‌های تجربی از مدل پژوهش دارد.

در شکل 5، متغیرهای مدل عاملی مرتبه اول برای تبیین و شناسایی نگرش زیست‌محیطی به مدل وارد و بررسی شده‌اند. یافته‌های شکل 5 نشان می‌دهد که از مجموع نُه متغیر، با توجه به شاخص‌های برازش، سه متغیر به‌دلیل اهمیت و نقش کمتر، از فرایند مدل حذف شده‌اند. شش متغیر باقی‌مانده در مدل حاکی از اهمیت آنها در بازتاب نگرش زیست‌محیطی افراد بوده‌است و نشان می‌دهد بیشترین میزان همبستگی را با عامل خود داشته‌اند.

شکل 5. مدل عاملی مرتبه اول نگرش زیست‌محیطی گردشگران

Figure 5. first-order factor model of tourists' environmental attitude

در جدول 5، متغیرهای به‌کاررفته برای شناسایی نگرش زیست‌محیطی گردشگران به همراه کد ورودی آنها در مدل و مقدار بار عاملی کسب‌شده گزارش شده‌است.

جدول 5. اولویت‌بندی متغیرهای موجود در مدل نگرش زیست‌محیطی

Table 5. prioritization of the variables in the environmental attitude model

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

یافته‌های این مدل نشان می‌دهد که تمامی روابط موجود از سطح معناداری مناسبی برخوردار بوده‌اند. همچنین شاخص‌های برازش کلی مدل (548/1CMIN/DF=، 974/0GFI=، 960/0NFI=، 985/0IFI=، 972/0TLI=، 985/0CFI=، 553/0PRATIO=، 512/0PNFI=) حاکی از برازش مناسب مدل است. در جدول 6، برآوردهای غیراستاندارد مدل به همراه سطح معناداری 000/0 نیز، تأکیدی بر ارتباط معنادار میان مدل ترسیمی و داده‌ها در حالت واقعی و تجربی آنان است.

بررسی اثر نگرش زیست‌محیطی بر رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران

در شکل 6، اثر نگرش‌های زیست‌محیطی گردشگران بر بروز رفتارهای زیست‌محیطی آنان بررسی شده‌است. نتایج این مدل حاکی از آن است که نگرش‌های زیست‌محیطی نقش مثبت و معناداری در بروز رفتارهای زیست‌محیطی دارند. ضریب اثرگذاری میان این دو متغیر پنهان پژوهش 62/0 است که درصد زیادی است. سطح معناداری 000/0 به همراه شاخص‌های برازش مناسب مؤید این اثرگذاری است.

شکل 6. مدل اثر نگرش زیست‌محیطی گردشگران در بروز رفتارهای زیست‌محیطی

Figure 6. model of the effect of tourists' environmental attitude on the occurrence of environmental behaviors

در جدول 6، معناداری همۀ پارامترهای موجود در مدل بررسی شده‌است. براساس یافته‌های این جدول، همۀ روابط موجود در مدل استخراج‌شده از مدل‌سازی معادلات ساختاری مورد حمایت داده‌‌های تجربی و میدانی پژوهش قرار گرفته‌اند. نتایج نشان می‌دهد که یک گردشگر با نگرش زیست‌محیطی، رفتار زیست‌محیطی مطلوب‌تری از خود بروز می‌دهد.

جدول 6. نتایج شاخص‌های برازش مدل جزئی نقش نگرش‌های زیست‌محیطی بر رفتارهای زیست‌محیطی

Table 6. results of the fit indices of the partial model of the role of environmental attitudes on environmental behaviors

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

یافته‌های این جدول و سطح معناداری 000/0 برای تمامی روابط نشان می‌دهد که مدل ساختاری به‌خوبی توانسته‌است نمایندۀ مناسبی برای داده‌های تجربی پژوهش باشد. کسب مقدار RMSEA کمتر از 08/0 گویای انطباق مدل نظری با داده‌های تجربی است.

بررسی اثر دانش محیط‌زیستی بر نگرش محیط‌زیستی و رفتار سازگار با محیط‌زیست

اثر دانش زیست‌محیطی بر نگرش زیست‌محیطی و رفتار سازگار با محیط‌زیست در قالب یک مدل ساختاری بررسی شده‌است. یافته‌های شکل 7 نشان می‌دهد که دانش محیط‌زیستی اثر مستقیمی بر نگرش محیط‌زیستی و اثر غیرمستقیمی بر بروز رفتار سازگار با محیط‌زیست داشته‌است. برای این ارتباط، بار عاملی 82/0 به‌دست آمده‌است. نتیجۀ حاصل از شکل 7 آن است که دانش محیط‌زیستی به‌طور مستقیم بر نگرش محیط‌زیستی و به‌طور غیرمستقیم بر رفتارهای سازگار با محیط‌زیست اثر دارد.

شکل 7. مدل ساختاری اثرات مستقیم و غیرمستقیم دانش زیست‌محیطی بر نگرش و رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران

Figure 7. structural model of direct and indirect effects of environmental knowledge on tourists' environmental attitudes and behaviors

بررسی نتایج تکمیلی پژوهش با وجود سطح معناداری و نیز شاخص‌های برازش جزئی و کلی نشان می‌دهد که همۀ مسیرها و روابط ترسیمی معنادار بوده‌اند. یافته‌ها حاکی از آن است که مدل از برازش قابل قبولی برخوردار است. مقدار CMIN/DF برابر با 719/1 و بسیار مناسب است. همچنین مقدار RMSEA کمتر از 08/0 است. بنابراین می‌توان گفت که میان مدل نظری و مدل تجربی پژوهش انطباق وجود دارد.

مقایسۀ رفتار زیست‌محیطی گردشگران در گروههای تحصیلی

یکی از پرسش‌های مطرح‌شده در مبانی نظری، بررسی تأثیر سطح تحصیلات گردشگران بر رفتار زیست‌محیطی آنان بوده‌است. نتایج جدول 7 نشان می‌دهد که میان رفتار زیست‌محیطی گردشگران و سطوح تحصیلاتی آنها تفاوت معناداری وجود دارد. ارتباط میان تحصیلات و رفتار زیست‌محیطی در کمتر مقاله‌ای به‌شکل مستقل بررسی، و بیشتر از سطح تحصیلات به‌عنوان عوامل زمینه‌ای نام برده شده‌است. تعدادی از پژوهشگران در پژوهش خود عنوان کردند که سطح تحصیلات می‌تواند تأثیر بالقوه‌ای بر رفتار زیست‌محیطی داشته باشد (Rauwald and Moore, 2002; Scannell and Gifford, 2013; Vicente-Molina et al., 2018; Huang and Ge, 2019).

جدول 7. بررسی معناداری رفتار زیست‌محیطی در سطوح تحصیلاتی

Table 7. significant study of environmental behavior in educational levels

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

نتایج جدول 8 نشان می‌دهد که رفتار زیست‌محیطی گردشگران ازنظر سطوح تحصیلی در دو گروه طبقه‌بندی می‌شود. بدترین وضعیت ازنظر رفتار زیست‌محیطی متعلق به گردشگران زیر دیپلم است. همچنین مناسب‌ترین رفتار زیست‌محیطی متعلق به دکتری و بالاتر است که در بالاترین طبقه از حیث رفتار زیست‌محیطی قرار گرفته‌اند.

جدول 8. طبقه‌بندی گردشگران ازنظر سطوح تحصیلی

Table 8. classification of tourists according to education levels

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

نتیجه‌گیری

در عصر حاضر، برنامه‌ریزی برای حرکت به‌سوی توسعۀ پایدار متضمن ایجاد تغییر در الگوهای رفتاری افراد جامعه و ازجمله گردشگران است، به گونه‌ای که نتیجۀ آن دستیابی به منش ثابت و اصول همزیستی با طبیعت باشد؛ بنابراین بررسی رفتار زیست‌محیطی گردشگران که اثرگذاری زیادی بر محیط‌زیست اجتماعات مقصد دارد و از سوی دیگر، عوامل اثرگذار بر آن اهمیت ویژه‌ای دارد.

تهران به‌عنوان یک کلان‌شهر پذیرای گردشگران بسیاری در مناطق دارای جاذبه‌های طبیعت‌گردی خود است که با وجود این وضعیت، تاکنون پژوهشی دربارۀ شناسایی وضعیت رفتارهای زیست‌محیطی گردشگران و عوامل اثرگذار بر آن صورت نگرفته‌است. بنابراین پژوهش حاضر با توجه به خلأ پژوهشی موجود، برای نخستین بار در 5 منطقۀ طبیعت‌گردی تهران انجام شده‌است که نتایج آن می‌تواند برای حرکت در مسیر توسعۀ پایدار گردشگری سودمند باشد.

براساس نتایج پژوهش مشخص شد که نگرش و دانش زیست‌محیطی تأثیر مثبت و معناداری بر رفتار گردشگران مناطق طبیعت‌گردی تهران دارد. ارتباط بین نگرش و رفتارهای زیست‌محیطی در بسیاری از مطالعات بررسی شده‌است. درواقع با بررسی بیشتر مطالعات داخلی و خارجی، رابطۀ مثبت و معناداری میان نگرش زیست‌محیطی و رفتار زیست‌محیطی می‌توان مشاهده کرد و کمتر پژوهشی این رابطه را نفی کرده‌است. Yadav and Pathak (2016)، Rajapaksa et al. (2019) و Tau fi que and Vaithianathan (2018) در پژوهش‌های خود به تأثیر مثبت و معنادار نگرش بر رفتار زیست‌محیطی اذعان داشته‌اند. Agyeman and Kollmuss (2002) معتقدند با تغییر ارزش محیطی فرد، انگیزۀ ذاتی و نگرش مربوط به محیط‌زیست، افراد می‌توانند رفتارهای مثبت محیطی ایجاد کنند.Pe and Yavetz (2006) و Laroche et al. (2001) نیز در پژوهش‌های علمی خود بیان کرده‌اند که نگرش‌های زیست‌محیطی تأثیر مثبتی بر رفتار زیست‌محیطی دارند. ازاین‌رو می‌توان گفت که نتایج پژوهش حاضر در منطقۀ مطالعه‌شده با یافته‌های دیگر متخصصان در جهان هم‌راستا بوده‌است و می‌توان پیش‌بینی کرد که با بهبود نگرش زیست‌محیطی گردشگران، تغییرات مثبتی در سازگاری رفتارهای آنان در تعامل با محیط‌زیست اتفاق افتد. گفتنی است تغییر نگرش به‌تنهایی لازم و کافی نیست، بلکه باید به متغیرهای دیگری که در تغییر رفتار تأثیر دارند نیز توجه کرد.

ادامۀ پژوهش به بررسی اثر دانش زیست‌محیطی بر رفتارهای گردشگران از طریق متغیر میانجی نگرش زیست‌محیطی معطوف بوده‌است. بسیاری از افراد بر این باورند که با بهبود دانش‌زیست‌محیطی، افراد ترغیب می‌شوند که رفتارهای بوم‌شناختی انجام دهند (Brosdahl and Carpenter, 2010: 6).

در پژوهش حاضر، همان‌طور که پیش‌تر پژوهشگرانی نظیر Robertz (1996) و  Laroche et al. (2009)بیان کرده‌اند، رابطۀ معناداری میان رفتار و دانش زیست‌محیطی گردشگران مشاهده شد. به‌این‌ترتیب می‌توان، چنانچه Levine and Strube (2012) اعتقاد دارند، با بررسی دانش زیست‌محیطی بخش جالب توجهی از رفتار زیست‌محیطی گردشگران را پیش‌بینی کرد. بنابراین آموزش محیط‌زیست که به ایجاد دانش محیط‌زیستی منجر می‌شود می‌تواند از طریق اصلاح نگرش، در پایداری رفتارهای گردشگران به‌صورت مناسب عمل کند. البته Scannell Gifford (2013) خاطرنشان می‌کند که دانش زیست‌محیطی کافی نیست و در کنار دیگر عوامل می‌تواند انگیزۀ تغییر رفتار و بهبود نگرش را در افراد ایجاد کند.

در کنار پژوهش‌هایی که اثرگذاری دانش بر رفتار زیست‌محیطی گردشگران را تأیید کرده‌اند، پژوهش‌هایی نیز این اثربخشی را تأیید نکرده‌اند. ازجمله در مطالعه‌ای که صالحی (1390) در ارومیه انجام داده‌است، این رابطۀ مثبت را نفی کرده و اذعان داشته‌است میان دانش زیست‌محیطی و رفتار زیست‌محیطی هیچ رابطۀ مثبتی وجود ندارد.

ازآنجاکه انتظار می‌رود برمبنای یافته‌های Fernandez-Manzanal et al. (2015) افراد تحصیل‌کرده درک بیشتری از مسائل و مشکلات محیط‌زیستی داشته باشند، یکی از متغیرهای مستقل اثرگذار بر رفتارْ تحصیلات گردشگران بوده‌است. در نتایج تحلیلی پژوهش، مشاهده شد که افرادی که سطح تحصیلات بیشتری داشته‌اند، رفتار زیست‌محیطی بهتری را از خود بروز داده‌اند.

براساس یافته‌های پژوهش، می‌توان پیشنهادهای زیر را برای بهبود رفتار زیست‌محیطی گردشگران مدنظر قرار داد:

• ساخت فیلم، مستند، سریال‌ها و برنامه‌های بیشتر با موضوعیت محیط‌زیست؛
• آموزش محیط‌زیست با اهداف تغییر نگرش و رفتار زیست‌محیطی از سنین مهدکودک؛
• برگزاری برنامه‌های همگانی برای عموم مردم با هدف آشنایی بیشتر با محیط‌زیست و نقش آن در زندگی انسان؛
• افزایش آگاهی‌های عمومی در زمینۀ محیط‌زیست از طریق رسانه‌های عمومی که از این راه می‌توان امیدوار بود آگاهی‌های کوچک تأثیرات غیرمستقیم داشته باشد، موجبات نگرانی و توجه مردم را فراهم کند و نقطۀ شروع تمایل به اقدامات محیط‌زیستی را ایجاد کند؛
• ترویج و تبلیغ سبک زندگی پایدار با مصرف بهینۀ آب؛
• استفاده از آب‌های خاکستری برای آبیاری گلدان و باغچه؛
• تبلیغ و آگاهی‌رسانی دربارۀ مصرف و خریداری محصولات سبز؛
• پیشنهاد حضور یک نمایندۀ محیط‌زیستی در مجلس.

[1]. United Nations Office for Disaster Risk Reduction